සිරි රහල් පබඳ-පඤ්චිකා ප්‍රදීපය ii
මේ මැ කීහ, ශ්රීතධරාචාය්ය්් යෝ :-
‘විප්ර්තිෂෙධ ඉති නිමිත්තනිමිත්තවතොර්බෙහදස්යාබ විවක්ෂිතත්වාන්නිමිත්තං නිමිත්තිවවනෙන ශබ්දෙනාහිධීයතෙ, යථානඩ්වලොදකම්පාද‍රොග ඉති, නිමිත්තං යුගපතප්රාාප්තිඃ නිමිත්ති විප්ර්තිෂෙධස්තයො‍රහොදො විවක්ෂිත ඉති’ යි.
පරො හොති, ව්යපවස්ථාන්යාිධිකෙෂ්ටෙෂු පරහබ්දස්සමිරිතඃ’ යනු හෙයින් පරශබ්දය තෙමැ ; ‘පූර්වඃ පරඃ’ යනාදි තැන්හි ව්යිවස්ථායෙහි වැටෙයි. ‘පරපුත්රඃච පරභාය්යා දකම’ යනාදි තැන්හි ඉතරාථියෙහි වැටෙයි. ‘පරමියම්බ්රාාහ්මණ්යමස්මින් කුටුම්බෙ’ යනාදි තැන්හි ප්රතධානභාවයෙහි වැටෙයි. ‘පරන්ධාමගතඃ’ යනාදි තැන්හි ඉෂ්ටාර්ථ යෙහි වැටෙයි. එ මෙන් මෙ තැන්හි ද ඉෂ්ටාර්ථතවෘත්තියයි දත යුතු.
‘විධි දස්සිතො’ යන්නෙන් පාණිනියයන් මෙනි මේ සූත්රඃය ජාතිපක්ෂයෙහි විධි පිණිස ද ව්ය්ක්තිපක්ෂයෙහි නියමය පිණිස ද නොදක්වන ලදැ. වැළිත් පක්ෂද්වයෙහි මැ සූත්රනයන් දෙදෙනාගේ අප්රපවෘත්තියක් ඇති කල්හි ද විධියැ පිණිස යායි යනු වෘත්තිකාර්යාරගේ අභිප්රාේය යැයි දැක්වූහු. ජාති ච, සාමාන්යි යද; ව්යනත්ති ච, විශෙෂය ද ‘කාමචාරතො පරිසමාපීයතෙ’ යි සම්බන්ධයි. ‘හි (යස්මා) උභයම්පි වචනං පමාණද්ව තෙසං විධායකඤ්ච තස්මා පවත්ති න භවෙය්යව’යි සම්බන්ධයි. හි (යස්මා), යම්හෙයකින්; ‘හි හෙතාවවධාරණෙ’ යනු නිඝණ්ඩුයි. තෙසං, ඒ විධීන් දෙදෙනාගේයුගපත්ප්රාවප්ත වූ සූත්රියන් දෙදෙනා ගේ - තුල්යාඵලත්වය ද විරොධිත්වය ද දක්වන්නාහු ‘අනුභයහාගිම්හි’ යනාදි කීහු.
248 සිරි රහල් පබඳ
‘සමානබලා ඉති’ යන තැන්හි ඉති ශබ්දය හෙතුයෙහි වැටේ. එහෙයින් කීහ අමරකොෂයෙහි; ‘ඉති හෙතුප්ර්කාරණ ප්රාකාරාදිසමාපතිෂු’යි ‘යතො ලද්ධාවකාසා තතො සමාන බලා’යී යොදනු. ‘විරුඬා වාති’ යී මෙ තැන්හි ඉතිශබ්දයක් යොදා ‘අනුභයහාගිම්හි විසයෙකදෙසෙ ලද්ධාවකාසා එත්ථව පප්පොන්තීති සමානබලා පවත්තිසාපෙක්ඛත්තා අඤ්ඤමඤ්ඤවිබන්ධකාති විරුද්ධා චාති ද්වින්නං වවනානං පමාණත්තා උහින්නම්පි අප්පවත්ති’යී සම්බන්ධ කරුනු. ‘ලොකෙ ච’ යනාදින් තදර්ථ්සාදනය පිණිස ලෞකිකදෘෂ්ටාන්ත දැක්වූහු.
භාෂ්යනකාර පතඤ්ජලිමහර්ෂීහු විසින් ජාතිපක්ෂයෙහිවධීන් දෙදෙ‍නක්මු ගේ යුගපත් ප්රාථප්තියක් ඇති කල්හි තෘජාදීන්ට මෙන් කල්පිත වූ පය්යාුග් යප්රිසඞ්ගය අයුක්තයැයි දක්වනුවෝ ‘නචාපි’ යනාදි කීහු. ඒ භාෂ්යලයෙහි කී පරිදි මෙසේ දතයුතු ‘එවඤ්ච සති තෘජාදිහිස්තුල්යඃි පය්යාඃහු ප්රායප්නොති තද්යිථා තෘජාදයඃ පය්යාඃ්ථ යෙණ භවන්ති එවමිහාපිං පය්යා්තු යඃ ස්යා‍ත් කිම්පුනඃ කාරණං තෘජදායඃ පය්යානදය යෙණ භවන්ති අනවයවප්රංසඬ්ගාත් ප්රාතිපදවිධෙ‍ශව අනවයවෙන ච ප්ර්සජ්යයන්තෙ ප්ර්තිපදඤ්ච විධීය‍න්තෙ අප්ර‍තිපත්තිර්වොශහයො සතුල්යරබලත්වාත් අප්රයතිපත්තිර්වාප පුනරුභයොහ්ශාස්ත්රඤ යොස්ස්යානත් කිංකාරණං තුල්යාබලත්වාත් තුල්යබබලෙ හි උහෙ ශාස්ත්රෙහ තද්යයථා, ද්වයො ස්තුල්යොබලයොරෙකඃ ප්රෛතෂ්යොල භවති ස තයොඃ පය්ය්්රෙයෙණ කාර්ය්යං ක රොති යදා තමුහෞ යුගපත්ප්රේෂයතඃ නානාදික්ෂුච යුගපත්කා‍්ෙය්ය්යෙණ භවතඃ, යද්ය‍සාවවිරොධාර්ථි භවති තදොභයොර්න කරොති. කම්පූනඃ කාරණමුහයොර්න කරොති යෞගපද්යාදසම්භවාත් නාස්ති යෞගපද්යෙෞ සම්භවඃ තත්ර ප්රතතිපත්ත්ය්ථිං වචනමිති’යි.
හින්නවිසයත්තා, (විධීන් දෙදෙනාට) හින්න වූ විෂය ඇති බව හෙයින්; අනවයවෙන, (ධාතුමාත්ර්යාකෙරෙන් විධානය හෙයින්) අවයව ව්යෙතිරෙකයෙන් හෙවත් සාකල්ය්යෙන්; යත්ථෙ, යම් ධා‍ෙත්කෙදෙශයෙක්හි; ‘පවත්තා
පඤ්චිකාප්ර්දීපය 249
සමානා ලඬාවකාසා සියුං තදෙකදෙසපරිහාරෙනාපි න විධීයන්තෙති’යී සම්බන්ධයි. ‘ලත්වාදීනං එකක්ඛණෙ අසම්භවා එකස්මිං වවනානත්ථයක්යසප්පසඩ්ගා ව පරියායෙන හවන්තීනි යං තං යුත්තං’යි සම්බන්ධයි. එකක් ඛණෙ අසම්භවා, (ලත්වාදීන්ගේ) යුගපත් සම්භවයක් නැති හෙයින්; එකස්මිං (කතෙ), (ලත්වාදීන් අතුරෙන්) එක් ප්ර්ත්යවයක් (කළ කල්හි); වවන, (ඉතර) වවනයන් ගේ; ආනත්ථනක්ය ප්පසඩ්ගාව, නිරර්ථනකභාවය පැමිණෙන හෙයින්ද; ඉඟ, මේ යුගපත්ප්රාීප්තියෙහි ජාතිපදාර්ථ් විෂයෙහි ‘පුනඃ ප්රිසඩ්ගවිඥනාත් සිඬම් ‘සකෘද්ගතෞවිප්රාතිෂෙධෙ යද්බාධි තන්තද්ඹාධිතමෙව’ යන මේ පරිභාෂාවන් දෙදෙනාගේ ප්රෂවෘත්තිය ප්රාතිපාදනය කරනු පිණිස ‘පරස්මිං’ යනාදි කීහු. පරස්මිං, ඉෂ්ටයැ: මේ සූත්රනය ව්යික්තිපක්ෂයෙහිද විධි පිණිස ම වෙයි. නියමය පිණිස නොවන්නේ යැයි දක්වන්නට ‘ව්යාත්තයම්පි’ යනාදි කීහු. පරිභාසානම්පි, (යථොක්ත) පරිභාෂාවන් දෙදෙනා ගේ; චරිතත්ථා’, පරිසමාප්ත වූ අර්ථ ඇත්තාහු; ‘සමාන්යතවිධිරුත්සර්ගඃ, යනු හෙයින් ‘ජඨියන්තස්ස’ යනු උත්සර්ග් යැ. ‘විශෙෂවිධිරපවාදඃ’ යනු හෙයින් ‘ආදිස්ස’ ‘ටනුබන්ධානෙකවණ්ණ සබ්බස්ස’ යන මේ විධිද්වය එයද අපවාදසඞ්ඛ්යාආත වූ විශෙෂවිධිය. ඒ අපවාදයන් දෙදෙනා ගේ විප්රදතිෂෙධයෙන් සර්වා්දෙශය වන්නේ යැයි යනාදීන් උදාහරණ දතයුතු.
සඩ්කෙතො: පකරණතො, ප්රවස්තාව හෙයින්. ‘පසජ්ජප්පටිසෙධස්ස ලක්ඛණං වත්ථුනත්ථි්තා වත්ථුතො’ඤ්ඤත්රර යාවුත්ති පරියුදාසස්ස ලක්ඛණං’
යනුහෙයින් උත්තරපදාථර්යර ප්රථතික්ෂෙප ෙකාට තදන්යනයෙහි කාය්ය්ින ප්රරවෘත්තිය පර්යුදාසවෘත්ති නම් වේ. ‘කෙවි’ යන්නේන පානිනීඍෂීහු ගත්හු. වවනං, (‘තස්යපලොපඃ’යන) සූත්රැයක්.
250 සිරි රහල් පබඳ
වණ්ණ : සබ්බ‍පෙත්වපව, සියලු සූත්රූප්රරදෙශයෙහි ම; ව්යුත්තී නිද්දෙසෙ, (බුධසිධාදිවු යම්කිසි ශබ්දයෙක්හි හ්රසස්වඅකාරාදි) විශෙෂයක්හුගේ නිර්දෙශයක් ඇතිකල්හි ද; රස්සාජාති නිද්දෙසෙ වා, (බුධාසිධාදී සියලු අකාරාන්තරයන්ගේ ද ලාක්ෂණික ගවාද්ය්කාරාන්තයන්ගේ ද) ආකාර සාමාන්යරයන් ගේ නිර්දෙශයක් ඇතිකල්හි ද; ව්යරත්තන්තරත්තා. අන් වෙසෙසක් බැවින්; අඤ්ඤථා, (සවරූපග්රෙහණය පිණිස සූත්රලයෙහි අපිශබ්දයද) ප්රියොග නොකරනලද්දේ වී නම්; ගුණිභූතස්ස, අප්රවධාන වූ (ආකාරඉකාරාදීහු ගේ;) ‘ධනඤතිසු සංසද්දො තථාත්තාත්තනියෙසුපි’ යනු නිඝණ්ඩු හෙයින් මෙ තැන්හි සංශබ්දය ආත්ම ආත්මීය දෙක්හි වැටෙයි. එහි ශබ්දයන් ගේ සාධාරණ වූ ශබ්දරූපය ආත්ම නමැ, අසාධාරණ වූ ශබ්දරූපය ආත්මීය නමැ. එසේ කල්හි ආත්මීය රූපය නම් ආත්මසඞ්ඛයාත ශබ්දසම්බන්ධියැයි කියා ‘සං රූපං සද්දනමසාධාරණං රූපං’ යනාදි කීහු. ‘සං රූපං සද්දානමසාධාරණං රූපන්ති ඉදං දස්සෙති කියා සම්බන්ධයි. තත්ථි, ඒ (සාධාරණ අසාධාරණ ශබ්දරූපයන් දෙදෙනා) අතුරෙන් ; සද්දානං, සාර්ථබක නිරර්ථ්කවූ යම් කිසි ශබ්දකෙනෙකුන්ගේ; සද්දත්තාදි, ශබ්දසාමාන්යා දි තෙමැ; තංතංසද්දත්තාදි පන, ඒ ඒ (බුද්ධ අ ඉ ආදීන්ගේ) ශබ්දත්වාදිය වනාහි : දෙතැන්හි මැ ආදිශබ්දයෙන් අර්ථඒය සඞහෘහීතයි. එ හෙයින් අර්ථ යන් ගේ සාධාරණරූපයා අසාධාරණ රූපයයි කියා ස්වරූපය චතුර්විධ යැයි දැක්වූහු. මේ සතර වැදෑරුම් වූ ස්වරූපයන් අතුරෙන් අසාධාරණ වූ ශබ්දරූපයාගේ මැ ග්රදහණ යැයි කියා දක්වනු පිණිස ‘තත්ථස’ යනාදිකීහු. සාධාරණ රූපව්යුනදාසෙන. සාමාන්යිරූපයාගේ පරිත්යාිගයෙන්; ‘උපාදියන්තො රූපමෙව සද්දස්ස සං නා‍ෙත්ථාරති ච දස්සෙති’ යී සම්බන්ධයි. ඉතරම්පන, යම්කිසි ශබ්දකෙනෙකුගේ ශබ්දයක් හට ද වන්නේ යැයි යන; ඉති ඉදං මේ, යථොක්ත ක්රයම යැ; ඉති (යස්මා), යම්හෙයකින්; පතීතං, ප්රයසිද්ධ ද තස්මා, ‘උපදෙසතො උපාදියන්තො’යී ප්රුස්තුතයි. උපදෙසතො, පූර්වා්චාය්ය්;ිණපරම්පරාගත වූ සම්ප්රදදායෙන්; ආසන්නං, (ශබ්දයාකෙරෙන් ශබ්දස්වභාවය
පඤ්චිකාප්රොදීපය 251
අනිකක් නොවන බැවින්) ප්රාත්යාෙසන්න ය. විපරියයතො, විපය්යාි සයෙන් හෙවත් අනාසන්නභාවයෙන්; වක්ෂුරාදි විෂය වූ අර්ථයය ශ්රො ත්රිවිෂයවූ ශබ්දයට ආසන්න නොවන හෙයින් ශබ්දස්වරූපයට අර්ථ ය අනාසන්නයැයි දත යුතු. අහෙය්යූත්තා ච, අපරිත්යා;ජ්ය්බව හෙයින් ද; තං, ඒ ශබ්දරූපය; නිච්චසම්බන්ධි, නිරන්තරසංයොගියැ; විපරියයතො, හෙයබැවින්; ‘තථාහි’ යනාදියෙන් අර්‍රූයාගේ හෙයත්වය මැ දක්වත්. ‘අසාධාරණඤ්ච රූපං’ යනාදියෙන් අන්යර කාරණ‍යක් කීහු. සාධාරණෙ, (පය්යාක්ව යශබ්දයන්හට) සාධාරණ වන්නේ යැ. පච්චෙතබ්බත්තා. දතයුතුබැවින්; කාරනත්රවයොපසංහාරයෙන් රූපය මැ ශබ්දයට ස්ව නම් වන බව මුත් අර්ථ;ය සව නොවන්නේයැයි නියමකොට දක්වනුවෝ ‘තදෙවං’ යනාදි කීහු. ත දෙවං යස්මා, එවං තං තස්මා, සරූපප්පධානෙ නිද්දෙසෙ, (‘ගොස්සාවඩ්’ යනාදියෙහි ‘ගොස්ස’ යන මේ ආදි වූ) ස්වරූපප්රතධාන නිර්දෙශයෙහි.
නත : වන්ත්වරවණ්ණා; ‘තමෙත්ථිස්සත්ථිාති මන්තු’ ‘සබ්බා වාවන්තු’ ‘කත්තරි භූතෙ ‘ක්තවන්තුකතාවි’ යන මෙයින් විහිතයෝ වන්ත්වාදිහුයි.
පරිහාසායො සමත්තා
_________
සරො: ආධාර විසෙස, ආදාර විශෙෂක්හුගේ හෙවත් ඖපහ්ලෙෂිකාධාරයාගේ; අපස්සයනං, ආශ්ර ය කිරීම: ‘ෙකවි’ යන්නෙන් බුද්ධප්රිායාචාය්යාාව දීන් දැක්වූහු. ඔහු ‘නිමිත්තොපාදානසමත්ථිියතො වණ්ණකාලව්යධවධානෙ සන්ධිකාරියං න භවති’ ‘නිමත්තොපාදානසාමත්ථිො යතොති යදි වණ්ණෙන කාලෙන ව්යිවධානෙපි සන්ධි භවෙය්යම, තදා සරෙති නිමිත්ත ස්සොපාදානං නිරත්ථාකං භාවෙය්යර නව, නිරත්ථොකං තස්මා න භවතීති සිද්ධං’යි කීහු. තදයුත්තං, (ඔහුන් විසින් ‘නිමිත්තො පාදානසාමාත්ථිදයතො’ යනාදීන් යමෙක් කියන ලද ද ) ඒ අයුක්තයි. ඔස්සග්ගිකත්තා, උත්සගීසම්බන්ධබව හෙයින්; අජ්ඣාසිතෙ, ප්රතවිෂ්ට වූ තෙහි, ඒ පරලොපාදීන් විසින්.
252 සිරි රහල් පබඳ
පරො: ලොපනීයො හොතීති, ලොප් කටයුතු වෙයි යන මේ වචනයතෙම; පයොගානුසාරිතං, ශිෂ්ටප්රහයොගයන් අනුව යන බව,
‘නිච්චානිච්චමසන්තඤ්ච විධිං දීපෙතයං ක්වචි, ‘හොන්ති ලතාව විරියින්ද්රි යං’ තෙසං නිදස්සනං.’
තඤ්ච ඛො, ඒ (විපය්යාෙ සයෙන් වීම) ද; පටිදං පදයක් පදයක් පාසා නවෙචමිට්ඨං, මේ යථොක්තප්රනකාරයෙන් (කියන ලද විකල්පවිධානය වෛයාකරණයන් විසින් කැමති වන ලද්දේ නො වේ. තනු ව, කියග; තථාහි, එ මැ දක්වත්. ‘වත්තුං නච සක්කා’ ධී සම්බන්ධයි. තථා ච සති, එසේ ද වන කල්හි.
නඤ්චෙ: යජ්ජෙවං, එසේ වීනම්; තදහාමේ ච, එසේ වීනම්; තදහාවෙ ච, ඒ (උපහ්ලෙෂයාගේ) අභාවය ඇති කල්හි ද; කාලන්තරෙන, පූර්වථපරවර්ණිණයන්ගේ උච්චාරණකාලයෙන් අන්යඅ වූ මධ්ය පතිය විශ්රාධමිකාලයෙකින්.
යුව: ‘අවණෙණ එව ලුත්තෙ’යනාදිය පරවිප්ර්තිපත්ති ප්රවකාශ කිරීමයි. කියේ මැනෝ’ ‘ක්වවාසවණ්ණංලුත්තේ’ යන සූත්රයයට රූපසිද්ධිය දක්වන්නාවූ සොළි බුද්ධි ප්රිකයාචාය්ය්ේත යන් විසින් ‘එත්ථ ච සති’ පි හෙට්ඨා වග්ගහණෙක්වග්ගහණචිකර‍ණතො අවණ්ණෙ එව ලුත්තෙ ඉධ වුත්ත විධි හොතීති දට්ඨබ්බං’ ‘වුත්තීයං අවණ්ණලොපෙ ඉකාරුකාරනං එකාරොකරකරණතදකරණතා‍වසෙනෙව මූලොදාහරණපව්වුදාහරණනං දස්සිතත්තා, ඉතරථා අතිට්ඨප්පසඞ්ගතො නවානිට්ඨත්ථො හි සුත්තාරම්හො’යි ‘සුවණ්ණානං’ යනු ස්ථාන්ය්දෙශ සම්බන්ධයෙහිෂෂ්ඪි යැ. එහෙයින් ඉවර්ණුඋවර්ණ්යන් ගේ ස්ථානයෙහි ය යන අර්ථයයි. ‘දර්හාවණං ස්ථානෙශරෛරාස්තරීතව්යනම්’ යන තැන්හි මෙන් මෙ තැන්හි ස්ථානශබ්දය ප්ර්සිද්ධගවාවී යි. අර්ථනකථනය පිණිස ප්රථවෘත්ත ප්රිස්ථාව ‘ප්රාසඞ්ග’ නම්.
පඤ්චිකාප්රනදීපය 253
සරම්භා : වෙ රූපානි හොන්තීති, වෙ රූපානි හොන්තී යන මෙයින්; ආ දසහි, දසශබ්දය දක්වා; සංඛ්යාණ, සංඛ්යාර තොම
මෙ මැ කීහ :-
‘එකප්පභූතිතො යාව දසකා යා පවත්තති තා සංඛ්යාශ තාව සංඛය්යඛප්පධනත්ති ගරූ විදුං. වීසතිතො යාව කොටි යා සංඛ්යාණ තාව සා පුන සංඛ්යාොප්පධානා සංඛය්ය්ප්පධානා වාති නිද්දිසෙ’යී.
‘යෙසං දස පියානි දස තෙසං දුකඛානි’ යනාදිය සංඛ්යියප්රීධනයට උදාහරණ ය. ‘භික්ඛුනං සතං ඉත්ථිනං සතං’ යනාදිය සංඛ්යාෘ ප්ර්දානයට උදාහරණයී - ‘න සරූපප්ප දානොති දස්සිතං හොංති’ යී සම්බන්ධයි
චතු: රූළ්හොති, ( යම් හෙයකින්) ප්රබසිද්ධ ද එහෙයින්; යථායොගං, (චතුර්ථාතක්ෂරයා පර කල්හි වතුර්ථාපක්ෂරය හට තෘතීයාක්ෂරාදෙශ වෙයි. වීතීයාක්ෂරයා පර කල්හි වීතියාක්ෂරය හට ප්රබථමාක්ෂරාදෙශ වෙයි යන) සූත්රාක්ර මය නො ඉක්මැත
විතිස්සෙ: ‘ඉති’ යනු නිපාතයට අනුකරණපදයෙකි. තත්ප්රෙතිරූපක සඞ්ඛ්යාෙනාමපදයෙකැයි සේ යි. අනුකරියතෙ ‘නෙනාති අනුකරණංඉති නිපාතස්ස අනුකරණං
එඔ: න නිමිත්තං, (ආකාර තෙම එඹකාරයන්ට වකාරාදෙශවීමට) කාරණ නො වන්නේයි. අඤ්ඤථා, අවර්ණයයා ගේ නිමිත්තත්වයක් ඇති කල්හි; ‘ඔකාරා න පඨෙය්යං’ කියා සම්බන්ධයි.
නිග්ග: ආගම නම් අවිද්යතමානවර්ණ‍යා ගේ ප්රා්දුර්භා)වයයි. එහෙයින් කීහ; ප්ර්යොගසිඬිකාර වනරත්න මහාස්ථිවිරයෝ.
‘ලොපො අදස්සනං ඨානං යමාමද්දිය දිස්සති ආදෙසො නාම සො යා තු අසන් තුප්පත්ති ආගමො’යී.
254 සිරි රහල් පබඳ
ව්යාොකත්තුං, ව්යායඛ්යාදන කරනු පිණිසැ.
වන: තනුව, කියග: අනුවුත්තං, මේ වනාදි සූත්රවය හා සම්බන්ධ කරන ලද; ‘ක්වි ඔ ඛ්යාඤ්ජනෙ’ යන සූත්රුයෙන් ඔකාරාගම කොටැ ‘යවමදනතරලා වාගමා’ යන සූත්‍රයෙහි වග්රයහණයෙන් ගකාරාගම කොටැ සිද්ධකළ ගතිය හැර ප්රමකාරාන්තරයෙන් සාධනු පිණිසැ ‘අතිප්පසද්දතො’ යනාදි කීහු.
ජාළො: පරිච්චත්තත්ථංූ, හරනා ලද (විධිනිෂෙධ ස්වරූප වූ) අථ ඇත්තේ ය. මෙ තැන්හි ඡශබ්දයෙහි ෂට්සංඛ්යාරවිශෙෂය පරිත්යධක්තයි. අනුකාරියස්ස, අනුකරණ කටයුත්තහුගේ; උප්පජ්ජන්ති, යුක්තවෙත්. තෙසම්පි, ඒ කාත්යාවයනයන් විසින් ද; අක්ඛරසඤ්ඤායං, (අක්ඛරාපාදයො එකවත්තාලිසං යී විධීයමාන) අක්ෂර සංඥයෙහි.
තද: තදමිනාදීනි සාධූනි භවන්ති ඉධවාඨා, මෙ තද මිනාදිගණයෙහි හදාළ හෙයින්; අස්ස, මේ තදිමිනාදිගණ යාගේ: එවමඤ්ඤො’පිති එවමඤ්ඤ’පි යනු; වුත්තං, කියන ලදී.
වණ්ණගමො — පෙ — නිරුත්තං, මේ නිබන්ධකාර පඨීති නිරුක්තිලක්ෂණයි. වණ්ණගාමො, වර්ණිසංඛ්යාංත වූ අක්ෂරයක්හූගේ ආගම වන බව ද; වණණවිපරියො ච, වර්ණණස්ථානව්යිත්යාඤසය ද හෙවත් වර්ණවයා උඩුයටියා වන බව ද; වණ්ණවිකාර, (වණ්ණස්ස වණ්ණනං’) වණර්යාීගේ හෝ වර්ණවයන්ගේ හෝ විකාර, රූපාන්තරප්රා,ප්ති යැ; වණ්ණනාසා, වර්ණයයාගේ ලොප් වන බව ය යන, අප රෙද්වෙ ච, අනික් දෙක ද; අත්ථාංතිසයෙන, අර්ථය විශෙෂයක් හා ධාතුස්ස යොගො, ධාතුහු ගේ යෙදීමයැයි; තංපඤ්චවිධිං ඒ (මේ) පඤ්චප්රේකාරය තෙම; නිරුත්තං, නිර්වුචනයැ; (අථර්කේථනවාක්ය්පූර්ව්ක වූ උච්චාරණයැයි; වූච්චතෙ, කියනු ලැබේ. නිරුක්තියෙහි වර්ණ විකාර මුත් පදවිකාර නොකියන ලදැ. පෘෂොදරාදියෙහි උදක් වර්ණකමාත්රමයාගේ විකාර
පඤ්චිකාප්රහදීපය 255
නොවෙයි, වලාහකශබ්දයෙහි වාරි ශබ්දයට ආදෙශවන හෙයින් පදයට ද විකාරවන්නේ යැ එ හෙයින් මෙහි පද විකාර අධිකයැයි චන්ද්රිවකාකාරයන් විස්න් කියන ලද විරුඬකල්පනාව නිරාකරණය කරන පිණිස පද විකාරය ද ‘පඤ්චවිධං නිරුත්තිං ‘යන සංඛ්යාකනියමයට ඇතුලත් කරන්නාහු ‘පදවිකාරො’පි වණ්ණවිකාරෙන’ සඞ්ගහීතො යනාදි කීහු. ‘බාහිරකාවෙය්යාදකරණ’ යන්නෙන් චන්ද්රකපාණින්යානදීන් ගත්හු. පිසොදරාදිපක්ඛෙපෙ‍න, (පෘෂොදරාදීනි යථොපදිෂ්ටම්’ යන සූත්රනයෙන්) පෘෂොදරාදියෙහි ප්රික්ෂෙප කිරීමෙන්,
‘දොවාරිකාදො වණ්ණානමාගමො තබ්බිපරි‍යයො සීහෙ විකාරො නියකෙ තල්ලොපො මෙඛලාදිසූ ධාත්වොත්ථාොතිසයෙනෙත්ථ මයුරෙ යොගමීරිතො.”
මේ පඤ්චවිධ නිරුක්තියට උදාහරණයි.
තවග්ග: වණ්ණමත්තස්සේව, වර්ණ සාමාන්ය.යක්හුගේ මැ; ‘ජීවමත්ත න හිංසෙය්ය:’ යන්නෙහි මෙන් මෙ තැන්හි මත්ත ශබ්දය සාමාන්යීයෙහි වැටේ.
විච්ඡා: යංවත්තතෙති, යං වත්තතෙ යන්නෙහි අර්ථ කියනු ලැබේ. සම්භවාපෙක්ඛාය, සම්භව වන පදවාක්යමයෙහි අපෙක්ෂාව හෙයින්; ‘පදං වා වාක්යංප වා වත්ත තෙ’ කියා සම්බන්ධයි විසයභාවෙන, ගොවරත්ව්යෙන් හෙවත් අනන්යංත්ර,භාවයෙන් : විසයශබ්දය විපූර්ව් වූ ‘සි, බන්ධනෙ’ යන ධාතුයෙහි කර්තෘංකාරකයෙහි අප්ර ත්යවයෙන් සිද්ධයි. මෙ තැන්හි විසය ශබ්දය ගොවරයෙහි වැටේ.
කීයේ මැ නු අජයකොශයෙහි :-
‘විෂයො ගොචරෙ දෙශෙ රූපාදෞ නිත්යිසෙවිතෙ’ යී. අභිධායකත්තෙන ච, ප්රාකාශකත්වයෙන් ද - ‘වේ ඉච්ච නෙන’ යනාදියෙහි අභිප්රාදය නම්, ‘විච්ඡාභික්ඛඤ්ඤෙසු’ යන තැන්හි ෂෂ්ඨ්යු්ව්වාරණය නොකරන ලදැ එකු.
256 සිරි රහල් පබඳ
වූවත් පාණිනීයයෙහි මෙන් ‘සර්වෂස්යය’ යන අධිකාරවචනයක් නැතිවැ ද ෂෂ්ඨ්යචර්ථයැ හැ‍ඟෙයි, ඒ කෙසේ ද? ‘වෙ’ යනු ආදෙශනිර්දෙශයැ. ආදෙශයද සම්බන්ධිහු අපෙක්ෂා කෙරෙයි. ‘විච්ඡාභික්ඛඤ්ඤෙසු’ යනුදු අර්ථනිර්දෙශය අර්ථයාගේ ද ආදෙශය හා සම්බන්ධය නො යෙදෙන්නේ ය. එ හෙයින් විප්සාහීක්ෂණ්ය්යෙහි යම් ශබ්දයෙක් වැටේ ද ඕ හට ද්විර්වචන වන්නේ යැයි මෙසේ ෂෂ්ඨ්ය‍ථිප්ර‍තිය වන්නේයැයි සේයි. සද්දරූපෙ සංඛෙ‍ෙය්‍ය, ශබ්දරූප වූ සඬ්ඛ්යෙීයන් දෙදෙනා. මේ විතියාබහු වචනයි. ‘සද්දො වාක්යයන්තරට්ඨො’පි තදඤ්ඤස්මිම්පි යුජ්ජති’ යනු හෙයින් ‘විසද්දො’ යන මේ පදය මත්තෙහි වාක්යසවයෙහි’ ද ‘විසද්දො වුත්තො ‘විසද්දො න සරූපප්පධානො’යී යොදනු. මේ සූත්රසයෙහි ‘වෙ’ යී කියා සාමාන්යදයෙන් කියන ලද බැවින් පදවාක්ය්යන්ගේ අවෘත්ති වන හෙයින් විෂ්ප්රනයොග හෝ වෙයි. එ සේ කල්හි ‘යං වත්තතෙ තස්ස’ යි කුමක් හෙයින් ප්රිථම පක්ෂය මැ ආශ්ර ය කොට වෘත්තියෙහි අර්ථය කියන ලද දැයි යන අන්නර්ලිවොද්යෙයට පරිහාර දක්වනු පිනිස ‘එවඤ්ච විරණං’ යනාදි කීහු. ‘යදා තු’ යන තන්හි තුශබ්දය පූර්විපක්ෂයා කෙරෙන් වෙන් කිරීම හඟවා ආවුත්තී, ආවෘත්තීහුද දෙදෙනා - ‘ආවෘත්තී’ නම් කී ශබ්දය ආයේ කීමයි. සමහර පොතෙකැ ‘ආවුත්තියං’ යනු ඇතැ. ඒ අවපාඨයි. සොපුන, (පාණිණීන් විසින් සමාශ්රීනත වූ) ඒ පක්ෂය වනාහි; ‘නෛෂදොෂඃ ධර්මඒහෙදාදුපවරිතො හි හෙදස්සවතසත්වභෙද එව අන්‍යවථා භ්යාොවෘත්තිරෙව න ස්යාහදෙකස්සහි වස්තුන ආවෘතිර්බවති තස්මාදහින්නත් වාවස්තුන ඉහෛව සුනාරාමෙකාන්තාරතා යුජ්යිත ඉති’ යනාදීන් ජිනෙන්ද්රතබුද්ධිපාදයන් විසින් කියන ලද පරිහාරය ද අයුක්ත යැයි දක්වනු පිණිස ‘නාන්තරනෙ’ යනාදි කීහු. ධම්ම හොදා, ආවෘත්තිධමර්හෙනදය හෙතු කොට ගෙන; සද්දස්ස හෙදො උපවරිතො න’යී සම්බන්ධයි. අඤ්ඤථා, ධර්මයභෙදයෙන් භෙදය ඇතිකොට සිතාගැන්ම මුත් සාක්ෂාද් භෙදය නොවන්නේ වීනම්; උපචාරමත්තතො, උපචාර පමණෙකින්; ‘කාරියම්භවතීති එවං නව සක්කා වත්තුං’
පඤ්චිකාප්රොදීපය 257
සම්බන්ධයි. ‘ස්භාවත්වභෙදොච’ යන තැන්හි ‘සභා වතො අහෙදොව’ කියා පදච්ඡෙදයි. ‘සම්භවත්යභහෙදොවැ කියා සමහර පොතෙකැ තිබෙයි. ඒ ලිඛිතදොෂයි. අඤ්ඤථා, ඉදින් භෙදය වී නම්; ඉහාපි, මේ (විෂ්ප්ර්යොගයැ ද්විවනයැ යන) පක්ෂයෙහි ද; අත්තගතෙ භෙදෙ, ස්වගතභෙදයැ. ඨානිසදිසත්තා, ස්ථානිවද්භාවයෙන්; මේ පදයෙන් ‘ස්ථානිව‍දාදෙශඃ’ යන පරිභාෂාව දැක්වූහු; සොයෙච, එඒස්ථානෙවිර්වේවනපක්ෂය මැ; තෙන, (යම් බහුවචනනිර්දේශයෙකින් එක වරෙකැ ව්යාවප්තුමිච්ඡාව ප්රාකාශකරනුලැබේ ද) එ හෙයින්; ‘අයඤ්ච ගාමො රමණියො අයඤ්ච ගාමො රමණීයො’ යනු ක්රුමයෙන් ව්යා ප්තුමිච්ඡා යැ. ‘සම්බන්නොයවො’ යනු සම්පන්නගුණයෙන් යවජාතියෙ ව්යෙප්තුමිච්ඡා යැ. ‘සොහොනං ධවඛදිරං’ යනු ශොභනගුණයෙන් ධවාදිදාව‍යන්ගේ ව්යාසප්තුමිච්ඡාවයි. ‘කමෙන ව්යාෙපි තුමිච්ඡායං ජාතිආනිනඤ්ච ව්යාවපිතුමිච්ඡායං’ කියා සම්බන්ධයි. ‘අතීදිසීයතෙති නිද්දිසීයතෙ’ යනු විවරණයි. අත්ථසාමත්ථීායා. (අනික්පරිද්දෙකින් නොපවත්තා ස්වභාව වූ) අර්ථයබලයෙන්; ක්රිඅයාදියොගං, ක්රිඅයාගුණදිසම්බන්ධයැ; යථාසකං, ස්ව නොඉක්මැ හෙවත් ස්වකීය ස්වකිය වූ; අහිසංහරිත්වා, එක් කොටැ; සද්ද සත්තීයා, ශබ්දයා ගේ එ බඳු අර්ථව දැන්වීමෙහි සාමර්ථයිත්යෙන්, යුගපදධිකරණතාය, යුගපදි අධිකරණං ධවාදිඅ‍ිෙත්ථාඳ යස්ස සො ධවඛදිරපලාස සද්දො යුගපදධිකරණෙ, තස්ස භාවො යුගපදධිකරණතා. වාර්තයතික කාරයාවින් ආනුපූර්ය්යෙනයෙහි විප්සාවගේ අභාවය සිතා ඒ පිණිසැ ‘ආනුපූර්ව්ය් වේ භවත ඉති වක්තව්යවම්’ යි කියන ලද. එහිදු වීප්සා ඇති බව ප්ර්තිපාදනයැ කරනු පිණිසැ ‘ආනුපුබ්බියං කමහාවො’ යනාදී යූහු; න සන්නි විට්ඨො, නොපිහිටියේ ද නැත් ද; මූලව්‍යපදෙසස්ස. මූල්යනවහාර‍යාගේ; උභයං මූලාග්රථ දෙකැ; ‘පරස්ස’ යනු ‘මජ්ක්ධිමස්ස’ යන්නට විශෙෂණයි; වත්තිව්ඡානිබන්ධනෙ, වකතෘ විවක්ෂාව කාරණ කොටැ ඇති; වත්ථුසභාවේ, වස්තුතත්වයෙහි; අභිනිවෙසො, දාඪිග්රාකහය
258 සිරි රහල් පබඳ
තෙමැ පච්චිකාටීකායෙහි ‘අභිනිවෙසො පවත්ති’ යි කියන ලදී. නාභිසම්භූනති, නොපැමිණේ; ‘සවාර්ථෙඳ වධාය්ය්් මාණෙ’ නෙකස්මීන් වෙ භවත ඉති වක්තව්යේම්’යි කියන ලදැ. ඒ ‘සක‍ෙත්ථ් ‘වධාරියමානෙ’ යනාදීන් කීහු; සක‍ෙත්ථාන (අථීප්රරකරණද්යයනපෙක්ෂ වූ) පදයා ගේ අර්ථෙ යැ; අවධාරියමානෙ, මෙ පමණයැයි ගම්යඅමාන කල්හි; ඉට්ඨං, (පාණිනීයයන්ට) අභිමත යැ; තං; ඒ (විර්වරචනොදාහරණයැ) ; පටිපදෙතුං, (වීප්සායෙහි මැ) විත්වය දක්වන පිණිසැ :-
‘වත්තාරො වීහයො ගුඤ්ජා වෙ ගුඤ්ජා මාසකො භවෙ වෙ අක්ඛා මාසකා පඤ්චාක්ඛනං ධරණමට්ඨකං’යි
උක්තක්රතමයෙන් මාෂකකාර්ෂා්පණප්රුමාණ දතයුතු; අවධාරණෙ (කෘර්ෂාොපණයන් සම්බන්ධ වූ මාෂකසමූහයෙහි මාෂක වය) නියමයක්; අවිසෙසෙන, සාමාන්යකයෙන්: ‘මාසානං දෙහිති දානක්රිථයාය ව්යායපනාභාව’යි සම්බන්ධයි. ‘සද්ධන්ත රතො’ යනාදියෙහි සාහිප්රා ය අර්ථය කියනුපිෂිසැ ‘පදෙන’ යනදි කීහු. පදෙන, (මාසකං යන) පදයෙන්; කතාහිසංබරණස්ස, (මාසකං මාසකං යි) නිපදවනලද්දහුගේ; ‘පූර්වූ ප්රහථමයොරර්ථායති‍ශයවිචක්ෂායාං ෙ ව භවත ඉතිවක්තව්යොමි’ යි කියන ලදැ. ඒ පුබ්බපඨමානං’ යනාදීන් දැක්වූහු. පුබ්බපඨමානං පූර්ව්ප්රයථමශබ්දයන්ගේ; අත්ථාූනිසයවචනිච්චායං, වාච්යර වූ අර්ථවවිශෙෂවිවක්ෂාවක් ඇති කල්හි; විකසන ක්රි යාය, විකසන ක්රි යායෙන්; ‘ඩතරඩතමයොස්සමසම්ප්රවධාරණායාං ස්ත්රීැනිගදභාවෙ වේ භවත ඉති වක්තව්යා මි’ යි කියන ලදැ. ඒ ‘රතරරතමන්තානං ‘යනාදීන් දැක්වූහු. සමසම්පධාරණවිසයෙ. සම වූ, (අඪ්ය.ත්වාදිගුණයෙන් ‘ඉමෙ උහො අඞ්ඪා’ යනාදි ස්වරූප ඇත්ත් වූ) අවබොධනිරූපණවිෂයෙහි; ‘අඛ්යා්තාදිවිසයත්තං’ යනු පරව්යපවහාරයෙන් කීහු. ‘අතිසය විසිට්ඨං’ යන්නෙන් පපචතිශබ්දයෙහි පකාර යැ ප්ර්කාර්ෂානර්ථීද්යොූතක වූ උපසගර්යැයයි දක්වත්, විධිම්භි, විධියෙහි; හි, හිප්රතත්යථය වේ. ඉහ, මේ උදාහරණයෙහි; ‘අභික්ඛඤ්ඤෙ ඉත්වෙව’ යන්නෙන් ‘ඩාවි වෙ භවත ඉති
පඤ්චිකා ප්රනදීපය 259
වක්තව්‍යම්’ යි පාණිනීයයෝ සූත්රාඨන්තරයෙන් චිත්තප්රෙතිපාදනය කෙරෙති. මෙහි එ බඳු වචනයෙන් ප්රයයෝජන නැතැ. ආභීක්ෂණ්යනයෙහි මැ විර්විචනයැයි දැක්වූහු. අනිනිස්මිං, ඉතිශබ්දයා අවිද්යාිමාන කල්හි.
බහු: මෙහි බහුලංවිධානය චතුර්විධ වේ.
කීයේ මැ නො :-
‘ක්වවිප්රමවෘත්තිඃ ක්විවිදප්රාවෘත්තිඃ ක්වවිවිභාෂා ක්වවිදන්යහදෙව විධෙර්විධානම්බහුධා සමීක්ෂ්යය චතුර්විධම්බාහුලකං වන්දති’යී.
ඉති මොග්ගල්ලානෙ ව්යා’කරණෙ පඤ්චිකාපදීපෙ සඤ්ඤාදිකණ්ඩා පඨමො. _________
චෙ චෙ: අවයව සම්බන්ධෙ, (සියො අංයො යනාදි ව්යවවයවයෙන් යුක්ත අවයවිසමුදායස්වරූපයෙන් ‘වෙ වෙ’ යි කියල ලද සි යැ යො යැ යනාදි) අවයවයන්ගේ සම්බන්ධයෙහි; ‘හොන්තීති වූත්තං’යි සම්බන්ධයි. තෙ ච, ඒ ස්යොයදිහු ද: පච්චයතො පඨමං කරියතිති පකති, තස්සා පිසෙසනං පකති විසෙසනං, යි ෂෂ්ඨිතත්පුරුෂයි. නෙත, (යම් හෙයකින් පඤ්චක නාමාථීය අභීෂ්ට ද එකානෙකාර්ථ්යෙන් ද්‍යෙත්යි කල්හි ස්යා දිහු කරනු ලැබෙත්ද) ඒ හෙයින්, සබ්බත්ථග, (අංයො ආදි වූ) සියලු විකයෙහි - ‘ සංඛ්යාමපි ස්යාවදීනම‍රෙත්ථා්න ඉති’ යි සම්බන්ධයි උදක් ස්වාථීද්රතව්යාතදිය මැ ස්යාවදීන්ගේ අථ නො වන්නේ නො වෙයි. වැළිත් සංඛ්යාහව ද අර්ථ නොවෙයි යනු අපි ශබ්දයෙහි ඵලයි. මෙයින් සංඛයා විභක්ත්යිර්ථය ය යන චතුෂ්කනාමාර්ථො පක්ෂය නිරස්තයි. පඤ්චකනාමාථිදර්ශිනයෙහි සංඛයාකර්මායදීන්ට විභක්තීහු ද්යෝ තක වෙති. ත්රි කනාමාර්ථ්දර්ශනනයෙහි සංඛ්යාං කර්මාතදීහු විභක්තිවාව්ය වෙත්. පඤ්චකනාමාථිපක්ෂයෙහි
260 සිරි රහල් පබඳ
අර්ථ් පඤ්වකයැ ප්රහතිපදිකවාව්යායැස් ත්රීතප්රිත්ය‍ය විභක්තීහුලිඩ්ග, සංඛයා, කර්මාාදින්ට ද්යේ්තකයෝයි. එහි වාර්තිකකාර ශ්ලොක වාර්තිකකාර. භාෂ්යමකාරයනට ද පඤ්චක, නාමපයමැ අභිමත හෙයින් මෙහි ද එ මැ පක්ෂය අශ්රිනතයි. ඉධ, මේ නාම විෂයෙහි; ‘තිකො නාම‍ෙත්ථාරති දස්සනං’යී සම්බන්ධයි ‘සක‍මෙත්ථාධ’ යනාදි තැන්හි ශබ්දයට ප්රපවෘත්ති නිමිත්ත වූ ජාතිගුණක්රිකයා ද්රබව්ය‘ලක්ෂණවූ විශෙෂණයැ ස්වාථ නම් වෙයි. එහේ මැ ජාතිගුණක්රිථයාලක්ෂණ වූ විශෙෂ්යාය ද්රයව්යෂ නම් වෙයි. තව ද යම් කලෙකැ ‘ගො අස්සො’ යානදි ප්රාකාරයයන් ජාතිවිශිෂ්ට වූ පදාර්ථ‍ය කියනු ලැබේ ද එකල්හි ජාතිය විශෙෂණත්වයෙන් ස්වාථි වෙස්; යම් කලෙක්හි ‘සෙතො පටො’ යනාදීන් ගුණවිශිෂ්ඨ වූ පටාදිද්රථව්යවය කියනු ලැබේ ද එ කල්හි විශෙෂණ වූ ගුණය ස්වාර්ථව වෙයි. විශෙෂ්යද වූ පටාදිය ද්රීව්ය වෙයි. යම් කලෙක්හි ‘පටස්ස සෙතො ගුණෙ’ යනාදින් ජාති විශිෂ්ට වූ ගුණ යැ කියනු ලැබේ ද එ කල්හි ජාති තොම විශෙෂණත්වයෙන් ස්වාර්ථිවෙයි. ගුණය විශෙෂ්ය්ත්වයෙන් ද්රනව්ය වෙයි; යම් කලෙක්හි ‘යට්ඨියො පවෙසය කුන්තෙ පවෙසය’ යනාදි තැන්හි ද්රයව්ය යත් අන්ය්ද්ර‘ව්ය යකට විශෙෂණ වේ ද එකල්හි විශෙෂණ භාවයට පැමිණියා වූ යෂ්ට්යා්දිද්රදව්ය‍ය ස්වර්ථර වෙයි. විශෙෂ්ය්භාවයට පැමිණි පුරුෂාදිද්රරව්යාටන්තරය ද්රටව්යද වෙයි. යම් තැනෙක්හි ‘දන්ඩිවිසාණි’ යනාදින් සම්බන්ධිනිමිත්ත වූ ඊප්ර්ත්යදයාදිය වේ ද එ තැන්හි සම්බන්ධය ද ස්වාර්ථය වෙයි. යම් තැනෙක්හි ‘පා‍චකො’ යනාදීන් ක්රි‍යාව නිමිත්ත් කොටැ ඇති ණකාදි ප්ර්ත්යසය වේ ද එ තැන්හි ක්රි‘යාව ද ස්වර්ථ්වෙයි. මෙහි ක්රිතයාකාරකසම්බන්ධයත් ස්වාථර්යැ්යි ඇතැම් කෙනෙක් කියති. ලිඞ්ග් නම් ස්ත්රියපුන්නපුංස්කත්වය යැ, සංඛ්යා් නම් එකත්ව බහුත්ව යැ, කර්මා්දිහු නම් වක්ෂ්ය්මානකාරක විශෙෂයොයැ. යනාදීන් වාන්ද්ර්යතයෙහි ස්වාර්ථෙද්රඑව්යබ ලිඩ්ගසංඛ්යාන කර්මායදින්ගේ විභාග දතයුතු. විසෙසීයතෙ යෙන තං විසෙසනං සරූප, (අර්ථ්ප්ර.කාශක වූ බුද්ධසිද්ධාදි) ශබ්දස්වරූපය එ හෙයින් කීහ :-
‘සරූපං සද්දරූපංච ජාතියා යං විසෙසනං’යී.
පඤ්චිකාප්රාදීපය 261
යම් කලෙකැ ජාති තොමෝ ‘ගො අස්සො’ යි කියා ජාති ශබ්දයෙන් වෙසෙසනු ලැබේනුයි ද්රිව්ය‘ නම් වන්නි යැ යන අභිප්රාදයයි. දබබං ද්රකව්ය, නම්; විසෙස්සං, විශෙෂ්යියි. එ හෙයින් කියන ලදි :-
යද්යසචිශෙෂ්යවතෙ කිඤ්චිත්තත්තද්ද්රසව්යොමිහෙෂ්ය තෙ. ජාත්යාසදෙරප්යවතස්තාදෘග්ද්රිව්යදත්වමුපකල්පෙතෙ’යී.
විසෙස්සතා, (ජාතිමාත්රාවාවි වූ ගොශබ්දයෙන්) වෙසෙසියැ යුතු බැවින්: ජාතියා විසිට්ඨො (ශේවතත්වාදි’ ජාතිය වින් ශේවතාදි ගුණය තෙමැ නීලාදි ගුණයන් කෙරෙන් වෙසෙසනු ලැබේ ද එ කල්හි ජාති යැ විශෙෂණ යැ ගුණ යැ විශෙෂ්යතයැ යනු භවයි. සම්බන්ධනිමිත්තො, සම්බන්ධය කාරණ කොටැ ඇත්තාවූ; ක්රිෂයාපදාර්ථඨය ද ශබ්දප්ර්වෘත්ති නිමිත්ත වූ ජාත්යොදින් දැක්වූ තැන්හි නොකියා ‘පාඤ්චකො’ මෙහි ක්රිදයාකාරක සම්බන්ධ සංඛයාත පරභිමතෂ්වාර්ථාය ද අන්යොාපදෙශයෙන් උපදෙශ කරනු කැමැති වැ මේ සම්බන්ධස්වාර්ථතප්රයස්ථාවයෙහි ක්රිොයාස්වාර්ථොය දක්වන පිණිසැ ‘කත්ථ වි ක්රි්යා ‘පි’ යනාදී කීහු. අත්රය, මේ (‘පාඤ්චකො’) යන ප්රවයොගයෙහි තන්ථක, ඒ (පූර්වොයක්තපඥ්චත්රියකකදර්ශ නයන් දෙදෙනා) අතුරෙහිඅභිධායකත්තෙන, ප්රකකාශඛත්වයෙන්; ඉකාරන්තතො, ඉකාරාන්ත (මුනිශබ්දයා) කෙරෙන්, අඤ්ඤථා, අන්යඉප්ර,කාර වූ ( අකාරාන්තාදීන් කෙරෙන් වේ) නම්: අතො; ඒ (ආදෙශවීම) හෙතු කොටැ ගෙනැ; ළුලං දස්සිතං න සියා’ කියා සම්බන්ධයි. වචනෙ, (පාණිනියයෙහි මෙන් විභක්තීශ්ව’ යන) සූත්ර්යක්; අඤ්ඤමඤ්ඤ විවෙකෙන, මවුනොවුන් කෙරෙන් තෙරීමෙන්.
කම්මෙ: ‘වා‍ක්යෙිකදෙසෙන’ යන මෙයින් වෙ‍ෙළුකාදි වාක්යනයාගේ ද ‘කම්මෙ දුතියා’ යනාදීන්ගේ ද එකවාකත්වය සූවනය කළාහුයි. ප්රැකාරණ නම් මහාවාක්යෙරූප බව හෙයින් දුරස්ථ වාක්යූයෝ ද ආකාඞ්ක්ෂාදිසද්භාවයෙහි පරස්සරසම්බන්ධානුභාවයෙන් එකවාක්යදභාවයට පැමිණෙත් කීයේ මැයි :-
262 සිරි රහල් පබඳ
“ ආකාඩ්ක්ෂා යෙග්යවතා සත්තා සන්නීධෙර්බීජමස්ත්යවතඃ
විප්රරකෘස්ටානි වාක්යාඳනි මහාවාක්යසම්ප්ර්තන්වතෙ”යි.
සාමඤ්ඤෙන, කර්මාෙද්යතවිශෙෂයෙන්; විසිට්ඨෙසු, කර්‍මාදීන් වෙසෙසන ලද: ‘තිවිධංකම්මං’යි ස්වසිද්ධාන්ත ප්රයසිද්ධියෙන් කීහු, අන්යනයෝ කර්ම ය සපතවිධ කොටැ කියත්.
නිර්විර්ත්යාඤ්ච විකාය්ය්ාන්ඤ්ච ප්රාරප්යරඤ්චෙති ත්රිවධා මතම් තත්රෙිපසිතමං කර්ම චතුර්ධා’ න්යා න්තු කල්පිතම්.
ඖදාසීන්යෙංත යත්ප්රා්ප්යං් යච්ච කර්තුරනීප්සිතම් සංඥන්තරෛරනාඛ්යාසතං යද්ය‍ව්වාප්යයන්යයපූර්ව්කම්”යි
තිබ්බත්තීයති, (විද්යා්මානයා) ජාතියෙන් ප්රතකාශ කරනු ලැබේ ද; උප්පාදීයති, (අවිද්යතමානයා) ජාතියෙන් පහළ කරනු ලැබේ ද; අසෙතො, අවිද්යසමාන වූ.
“සතී වා’ විද්යාතමානා වා ප්රරකෘතිඃ පරිණාමිනී යස්යස, නාශ්රීදයතෙ තස්යව නිර්වරර්ත්යතත්වම්ප්ර්චක්ෂතෙ.”
යස්යස, යම් (කටාදි විකාරයක්) හුගේ; සතී වා, විද්යතමාන වු හෝ; ප්රැකෘතිඃ (කටොත්පත්තියට සමවායිකාරණ වූ කාශ තෘණාදී) මූලප්රතකෘති තෙමැ; පරිණාමිනි, (පූර්වාතකාරයාගේ අපරිත්යා ගයෙන් ආකාරාන්තයට පැමිණෙන්නී; නාශ්රීමයතෙ, (‘කටං කරොති’ යනාදි ප්රයයොගයෙහි අශ්රෑරයමාණත්වයෙන්) ආශ්ර‍ය නොකරනු ලැබේ ද; අවිද්යකමානා වා, (විකාර රහිත වූ සංයොගවිභාගවත් ද්රිව්යනයන් කෙරෙන් උපදනා හෙයින්) අවිද්යාමාන වූ හෝ; ප්රිකෘතිඃ, ප්ර්කෘති තොම; නාශ්රීරයතෙ, (‘සංයොගං ජතයතී’ යනාදි ප්රායොගයෙහි අවිද්යාි වානත්වයෙන්) ඇසුරු නොකරනු ලැබේ ද; තස්ය , ඒ අනාශ්රීදත ප්රතකෘති ඇත්තාවූ ද අවිද්යබමාන ප්රාකෘති ඇත්තාවූ ද කාය්ය්කා යට; නිර්වෙර්ත්යීත්වම්, නිර්වකර්ත්ය් භාව යැ: ප්රතචක්ෂතෙ (වෛයාකරණයෝ) කියති. එහෙයින් මැ ‘තණ්ඩුලානොදනම්පවතීති ව්යතර්ථඃ පචිඃ’ යනු භාෂ්ය් කාරයෝ කීහු. යම්
පඤ්චිකාප්ර්දීපය 263
හෙයකින් ප්රාකෘතිය ආශ්රයය නොකළකල්හි නිර්වතර්ත්යයත්වය වේ ද ප්රයකෘතිය ආශ්රපය කළ කල්හි විකාය්ය්ියරත්වය වේ ද එ හෙත් ‘පච’ යන ධාතුහුගේ අර්ථිද්වයක් අති බව දතයුතු. ‘තණ්ඩුලනොදනම්පවතිති ව්යා ථිඃ පචිඃ තණ්ඩුලාන් පවති ඔදනම්පවතීනි. විකාථඃ ඔදනම්පචතීති නිර්වයර්ත්ය්නාර්ථඃ තතො’ ය‍මර්ථඃ තණ්ඩුලාන් විකාරයන්නොදනං නිර්වපත්තයතීති’ යනු භාෂ්යනපාඨයි.
‘යදජ්ජායතෙ සංචා ජන්මනා යත්ප්රුකාශතෙ තන්තිර්වජත්ත්යංා විකාය්ය්යත්න්තුකර්මප ද්වෙධා ව්යථවස්ථීතම්.’
යත්; (‘සුඛං ජනයති’ යනාදි ප්ර්යොගයෙහි) යමෙක්: අසත්, අස්ථීතපූර්වා වූයේ; ජායතේ උපදී ද; යත්: (‘පුත්තං විජායති’ යනාදි ප්රථයොගයෙහි) යමෙක්; අසද්වා (පළමුයෙන්) අප්ර;කාශවූයේ හෝ ජන්මනා, උත්පත්තියෙන්; ප්රථකාශතෙ, පහළවේ ද; තත්, ඒ; නිර්ව්ර්ත්ය්ම්, නිර්වතර්ත්යා නම් වන්නේ යැ; විකාය්ය්වාාකර්මතය වනාහි; ද්වේධා, දෙ පරිද්දෙකින්; ව්යශවස්ථීතම, පිහිටියේයි.
ඒ මෙසේයි :-
“ප්රුකෘත්යුාච්ඡෙදසම්භූතං කිඤ්චිත්කාෂ්ඨාදිහස්මවත් කිඤ්චිද්ගුණන්තරොත්පත්ත්යාප සුවර්ණා්දිවිකාරවත් ‘යි.
අර්ථ සුබොධයි.
‘ක්රි යාකෘතා විශෙෂාණං සිඬිය්ය්ණාදත්රය න ගම්ය තෙ දර්ශනාදනුමානාද්වා තත්ප්රා්ප්යංමිති කථ්යරතෙ’
යත්‍ර, (‘ආදිච්චං පස්සතී, වෙදමධීතෙ’ යනාදි) යම් ප්රියොගයෙකැ; ක්රිනයාකෘතා, ක්රි්යාවෙන් සම්පාදිත වූ; විශෙෂාණම්, අතිශයයන් ගේ; සිද්ධිඃ නිෂ්පත්තියෙක්; දර්ශ නාද්වා, (‘සුවණ්ණංකෙයුරංකරොති’ යනාදියෙහි කෙයුරාදිය මෙන්) ප්රාත්ය‍ක්ෂපරිඤනයෙන් හෝ අනූමානාද්වා’ (දෙවදත්තං පසාදයති’ යනාදියෙහි මෙන් විශිෂ්ටමුඛවර්ණාෂදි
264 සිරි රහල් පබඳ
කාය්ය්ෙහ හෙතු කොටැගෙනැ (ප්රතසාදාදි) කාරණදර්ශතනයෙන් හෝ න ගම්ය තෙ, නොදන්නා ලැබේ ද; තත්ප්රාැප්යාමිති, ඒ ප්රා ප්ය්කර්ම්යැයි; කථ්ය තෙ, කියනු ලැබේ.
මෙ සේ අකිඤ්චිත්කරයාගේ කාරකත්වය කෙ සේ වෙ ද යත් :-
‘ආහාසොපගමො ව්ය්ක්තිඃ සොඪිත්වමින් කර්ම ණඃ විශෙෂාඃ ප්රාවප්යකමාණස්යැ ක්රිකයාසි‍ඬෞ විචක්ෂිතාඃ.”
ආහාසොපගමඃ (වක්ෂුරාදීන්ට) විෂයභාවයට පැමිණිම ද; ව්යාක්තිඃ (අවබොධ වශයෙන්) ප්රරකශවීම ද; සොඪිත්වම්, (දර්ශ න) සහිෂණුත්වය ද හෙවත දැකීම ඉවසනබව ද නො හොත් දකින්නට පිළිවන් බව ද ය; ඉති විශෙෂාඃ, මෙ බඳු ප්රීකාර ඇති විශෙෂයෝ; ප්රාදප්යනමාණස්යප, ප්රා ප්යයකර්මහයා‍ගේ; ක්රි යාසිඩෞ, දර්ශිනාදි ක්රිමයානිෂ්පත්තියෙහි, විවක්ෂිනාඃ, කියනු කැමැති වන ලද්දාහුයි.
මේ යුක්තින් කාරකත්වය සිද්ධ යැයි දතයුතු. අවත්ථනන්තරං ඔදනාදීන් ගේ වික්ලෙදනාදිලක්ෂණවූඅන්යාවවස්ථා්වට; අපා දීයති, පමුණුවනු ලැබේ ද; පත්තිව්යකතිරෙකෙන, ප්රායපතිපමණකට වැඩියෙන්, නංවිගාවියන්තේ, නොදන්නා ලැබෙත් ද; විසෙස නුපදානතො, (‘කම්මෙදූතියා’ යි සාමාන්යයයෙන් කී බව මුත් විශෙෂ විකාරයක් නොකිරීමෙන; තත්ර,, ඒ විතීයා විභක්තිවිධානයෙහි; ඉදං මේ (වොද්ය්ය), සියා, වන්නෙයි. අනහිතිතකම්මාදිනිස්සයෙසු. අනුක්ත වූ කර්ම කර්ත්රා්දීන් ආශ්ර ය කොටැ ඇති; යථා සියුන්ති, (ස්වාර්ථ ද්රතව්යනලිඞ්ගසඞ්ඛ්යාිකර්මාරද්යාිත්මක වූ පඤ්චක පක්ෂයෙහි ද්යො තනය පිණිස ද ස්වාර්ථද්ය්ෙ ලිඞ්ගාත්මක ත්රි‍ක‍පක්ෂයෙහි අභිධනය පිණිස ද) , වෙත්වයි කියා; අනගිහිනෙති. (පාණිනීයයෙහි මෙන්) ‘අනහිතිතෙ’ යන සූත්රියක්; ඔවුන් විසින් ‘අනහීහිතෙ’ යන සූත්රාය කියා කවරක්හු විසින් අනඟිහිත දැයි යන ආශඞ්කාවෙහි ‘තිකෘත්තඩිතමාසෛඃ’යි පිරිසිඳිනා ලදි, දුතියාදීනං, (අනභූහිතකර්මා ද්යාරශ්ර්ය වූ එකත්වාද‍ියෙහි) විතීයාදීන්ගේ;
පඤ්චිකා ප්රහදීපය 265
‘ආසංකිය’ යන පූර්ව6ක්රිායාවට ‘වූත්තං’ යනු අපර ක්රිමයාවයි පඤ්චකපක්ෂත්රිෘකපක්ෂයෙහි අභිහිතයෙහි වතියාදිප්රාිප්තිය ආශඩ්කාවශයෙන් දක්වා චතුෂකටාදීන්ගේ පක්ෂ්යර උද්භාවනා කොටැ පරිබාරකරුනු පිනිසැ ‘යදි’ යනාදි කීහු. යදි, ඉදින් ( ස්වාර්ථ ද්ර්ව්ය ලිඞ්ගකර්මාිදින් ස්වාර්ථයැයි ගත් කල්හි), සංඛ්යාක, (එකච්යාරදි) සංඛ්යාි තොම ; විහත්ත්‍‍කෙත්ථාා විභක්ති වාව්යත වේ ද; අථාපි, නොහොත් (සවාර්ථද්රඉව්යස ලිඞ්ගසංඛ්යාරවන් ප්රා්තිපාදිකාර්ථ යැයි ගත් කල්හි); කම්මාදිකො, කර්ම ය ආදිකොට ඇති (කර්ත්රාඛදි) තෙමැ; විගත්ත්‍ථතෙත්ථාත, විභක්ති වාව්යද වේ ද; සබ්බථා, සර්ව ප්ර්කාරයෙන් හෙවත් පංචකත්රි්කවාදීන්ගේ ද චතුෂ්කවාදීන්ගේ ද මතවශයෙන්; සද්දත්ථයව්ය තිරිත්ත, ස්වාර්ථයෙන් අභින්නවු; අත්ථ් මත්තො එව, අර්ථසාමාන්‍ය යක් ඇත්තේ මැ; අපි තුති, වැළි කිමෙක් දැයි යන; අනෙන, මේ යථොක්තවාක්යරයෙන්; තජ්ජොතිකායො ඒ සංඛ්යාවකර්මාාදින් ප්රුකාශ කරන්නාහු; ඔදනාදීසද්දො කම්මාදි වුත්ති න’යි සම්බන්ධයි. විනා’පි නැතිවැ මැ; අපිශබ්ද අවධාරණයෙහි වැටේ. අනශිහිතාධි කාොර යඤ්ච ඵලං මඤ්ඤතෙ’ කියා සම්බන්ධයි, ච, තව ද (කිවයුත්තෙක් ඇති) ; අනහිහිතාධිකාරෙ, (කර්ම’ණි වීතියා යනාදි සූත්රවයන්ට) ‘අනභිහිතෙ’ යන සූත්රතය සම්බන්ධ කිරීමෙහි ; යං ඵලං මඤ්ඤතෙ, (ආචාය්ය්් පාණිනී තෙමැ) යම් ප්රබයොජනයක් සිතා ද, ක්තොභාවකම්මේසු;’ යන ලක්ෂණයෙන් විහිතක්තප්රකත්ය යෙන් කර්මය උක්ත බැවින් යම් සේ ද්විතියා නොවේ ද එසේ මැ ‘කටං කරොති විපුලං දස්සනීයං’ යන තැන්හි කටශබ්දයෙන් උපන්විතියාවිභක්තියෙන් කර්මපයැ උක්ත බැවින් විපුලාදිවිශෙෂණයැ කෙරෙනුත් විතීයා නොවීම ප්රකසඞ්ග වෙයි. එහෙයින් මෙහි ආඛ්යාාතකෘත්තඬිසමංසයන් විසින් කර්මනය අනුක්ත බැවින් විප්රටලාදීන් කෙරෙන්ද විතීයා සිද්ධ වෙයි යනු මෙහි ප්රමයොජනයි, පච්චෙකං, (‘කටං කරොති විපුලං කරොති දස්සනීයං කරොති’යි) වෙන වෙන මැ; කම්මතා, කර්ම‘ත්වය (ඇතැ) තදහිව්යිත්තියා, ඒ කර්ම)ත්වයාගේ ප්රැකාශ වීම පිණිසැ;
266 සිරි රහල් පබඳ
‘නන්වෙවං’ යනාදි වොද්යියි. එවං, මෙසේ (ගුණයුක්තය හට කර්මමත්වය ඇති කල්හි;) පප්පොති, (කටප්රයතිබද්ධකර්ම,ය කියැ යුතු කල්හි ‘කතො’ යන ප්රහයොගයෙහි කතප්රනත්ය ය විහිත බැවින් ක රෙත්යයහිසම්බන්ධය හෙතු කොටැගෙන උදාරාදීන් කෙරෙන් ද වීතියාවිභක්ති) පැමිණේ, ‘එවං මඤ්ඤතෙ’ යනාදි පරිහාරයි. ‘අවයවෙන කම්මං න වදනි’යී සම්බන්ධයි. අවයවෙන, වෙනවෙන; ‘කතසද්දතො’පි අත්ථ මත්තේ පඨමාව’ යි සම්බන්ධයි. සො අ‍ෙත්ථාද ඒ (කර්ම්ලක්ෂණ වූ) අර්ථයය තෙමැ, ‘අන්තොභූතනාම.ෙත්ථ ’ යන්නෙන් ප්රංථමාවට නිමිත්තසද්භාවයැ දැක්වූහු. අන්තොභූතො නාමස්ස සද්දස්ස අ‍මෙත්ථාත යස්මිං කම්ම ලක්ඛණෙ ‘ෙත්ථඅ’ යී බහුව්රිේහිසමාසයි. අන්තර්ඛභූත වූ ශබ්දාර්ථක ඇති; ‘අභිහිතො සම්පන්නො’ යි සම්බන්ධයි. අභිහිතො සම්පන්නො කියන ලද්දේ වන්නේ යැ, අපිතු, වැළි කෙසේ කියා ද; අපිතු යනු උත්තරවාක්ය්කථනයෙහි වැටේ. ‘අපිතුත්තරවාක්යොථක්තෞ’ ඉති වොපාලිතඃ; සාමඤ්ඤෙන, (වෙන වෙන කථාදි) සාමාන්යතයෙන්, පාණිනීයයෝ කර්තෘහු ගේ ක්රි්යාවෙන් යමක් සම්බන්ධ කරන්නට අතිශයෙන් ඉෂ්ට ද ඒ ඊප්සිතතමයෙහි ‘කතිතරිප්සිත මං කමර්‍’ යන සූත්රටයෙන් කර්ම සංඥා කොටැ ‘කර්මයණිංචිතියා’ යන සූත්රමයෙන් ඊප්සිතතම වූ ඔදනපය ප්රනහෘතීනට විතීයාවිධානය කෙරෙති. තදුපදශර්නිය පිණිසැ ‘යං කත්තු ක්රියයාය’ යනාදි කීහු. ‘විහත්තිං විධාය දුතියා ‘හිමතා’යි සම්බන්ධයි. පයඃප්‍රභෘතීන් ගේ නිෂ්පත්තියට කාරණ වූ දොහනාදික්රිංයා වෙන් යුක්ත කරණාදිරූපයෙන් අකථිත යම්කිසි ගවාදි ඊප්සීතයෙක් ඇත් ද එහි ද ‘අකථිතඤ්ච’ යන සූත්රතයෙන් කර්මතසංඥා කොටැ එයින් මැ විතියාවිධානය කෙරෙති. ඒ දක්වා පිණිසැ ‘උපයුජ්ජමාන’ යනාදි කීහු. උපයුජ්ජමාන, ව්යාතපාය්ය්ඒනනමාණ වූ පභූතිශබ්දයෙන් ගවාදීන්ගේ ග්රතහණයයි. ගවාදිනො ගොගොමන්ත්වාදීන්ගේ; කරණාදි, කරණාධිකරණාදී; දුහාදි, දුහයාචනාදි; ‘පධාන සාධනෙන ධම්මාදිකෙන යුත්තෙ සනි බ්රඥවිසාසිනඤ්ච
පඤ්චිකාප්රදදීපය 267
දුතියාවිධානං අතිමතං’යි යො දනු. ධම්මාදිකෙන, ධර්මධ විනයාදියෙන්; විධානං (විතීයා) විධානය; අහිස්තං ඉෂ්ටයි. වාර්තතික්කාරයන් විසින් මෙසේ අකථිතනියමය කරනලදි.
‘දුගියාවිරුධිප්රපඡිහික්ෂිවිඤ -
මුපයොගනිමිත් තමපූර්වාවිධෞ
බ්රැොවිශාසිගුණෙන ව යත් සචතෙ
තදකීර්තතිතමාවරිතං කවිනා’යි.
අපූර්වතවිධෞ, (අපාදානාධිකරණ දි) පූර්‍වවිදීන්ගේ විවක්ෂාවක් නැති කල්හි; දුගියාවිරුධිප්රධඡිහික්ෂීවීඤාම්, දුඟි - යාචි රුධි - ප්රිජි - භික්ෂි - චි -යන මේ ධාතූන්ගේ: යත්, යම්; උපයොග, (ඉෂ්ටාථිසිඬියෙහි) යොදන ලබන්නා වූ (පයඃප්ර්හෘතීන්ට). නිමිත්තම්, කාරණ වූ (ගවාදියෙක් අත් ද); යත්, යමෙක්; බ්රැ්විශාසි, බ්‍රැවි - ශ සි - යන ධාතුන්ගේ; ගුණෙන, (ධර්මාථදි - ප්රිධාන) සාධනයෙන්; සවතෙ, සම්බන්ධ වේ ද. තත්, එ; කවිනා, සූත්රව කාරයාවිසින්; අකීර්තිතම්, අකථිතයැයි; අවරිතම්; කියන ලදී.
පිණීනින් විසින් ‘තථායුක්තඤ්චානිජසිතම්’ යන මේ සූත්ර්යෙන් කර්මිතංඥ කොටැ විතීයා විධානය කරන ලදැ. හෙ ද දක්වන පිණිෂැ ‘යෙනෙව පකාරෙන’ යනාදි කියන ලදී. ‘කත්තු ඉච්ඡිත්තමා කියාහ සුජ්ජතෙ’ කියා සම්බන්ධයි. යං, යම් (අභිවිෂාදියෙන්) ; යුත්තං, (ක්රිමයා‍ව හා) සම්බන්ධද,
‘යද්යාෂබුද්ධයා’ හිලඞ්ඝාදි තදා ‘හ්යා‍දිමනිච්ඡිතං, යදා ලජ්ජාහයාදීහි තදෙච්ඡිත්තමං මතං’.
යනුමෙහි විශෙෂයි. ‘තථායුක්තඤ්වාතීප්සිතම්’ යන සූත්රඡයෙන් නඤ්හු පර්ය්යුයදාසවෘත්ති හෙයින් ඊප්සිතයෙන් අන්ය වු අනහිමතය ද උදාසීනයද අනීප්සිතයැ. එහෙයින් නෛවෙප්සිත නානීප්සිත වෘක්ෂමූලයට ද කර්ම සංඥසිද්ධ කෙටැ විතියා විධාන කෙරෙති. තත්ප්රරදර්ශමනය පිණිසැ නෙවිච්ජිත, යනාදි නියනලදී. යම් කලෙකැ ග්රාවමගමනයට ප්රෙවෘත්ත
268 සිරි රහල් පබඳ
වූයේ අබුඩි පූර්වික වැ මාර්ගතස්ථිතවෘක්ෂමූලයට එළඹෙයි යනු විවක්ෂිත ද එ කල්හි මේ උදාහරණයැ යම් කලෙක විශ්රානමාර්ථි වැ එළඹේ ද එ කල්හි කර්තෘහු ගේ ඊප්සිතතමත්වයෙන් පූර්වමසූත්රෙයෙන් මැ සංඥා සිද්ධයැයි සිතියැයුතු.
මෙ මැ කීහ :-
නෙවිච්ඡිතානිච්ඡිතන්තමබුඬිසුපසප්පනෙ, මූලං විස්සමනත්ථන්තු තමිච්ඡතතමං සියා’යි.
පාසංගිකං, ප්රපසඞ්ගාගතායැ; ‘දුහ්යසදිවන්නයත්යා දෞ කර්ම ත්වමකථාශ්රතයම්’යී දක්වන ලද අකථිතසංඥ වූ ග්රාසමදෙව දත්තගර්ගා්දීන්ට ද කර්ම‍ත්වයෙන් මැ විතීයා සිධයැයි දක්වන පිණිසැ එවං’ යනාදි කීහු. ආදිශබ්ධයෙන් ‘කාලභාවාධව ගන්තව්යාඃය කර්මපසංඥහ්ය්කමර්ණංම’ ‘දෙශශ්වාකර්මීකාණං කර්ම‘සංඥෙ භවතිති වතක්ව්යාම්, කියා අකර්ම්කධාතුන්ගේ ප්රතයොගයෙහි කාලභාවධ්වදෙශයනට කළ කර්මව සංඥව ද සඞ්ග්රයහ කෙරෙත්. කාලෙ, මාසමාති, භාවෙ, ගොදොහං සූපති, අද්ධනි, කොසං සයති, දෙසෙ, කුරූසුපති, පාණිනීන් විස්න් අධිශිඞ්ස්ථාසාංකර්මං’ යන සූත්රමයෙන් අධිපූර්ව වූ ශීද්ධාදීන්ගේ ආධාරයෙහි කර්ම සංඥ කොටැ විතීයාවිධානය කළ බව දක්න පිණිසැ ‘අධිපුබ්බ යනාදි කීහු. යාය වත්තිච්ඡාය දුතියා සියා තාය වත්තිච්ඡාය කම්මතා කථංහි නාමසියා’යී සම්බන්ධයි. ‘කාරකානිචත්තිච්ඡාය එව කත්ථිචි පයොගෙ න උපලඛ්භන්ති කස්සචි කදාචි සියා’යි සම්බන්ධයි. ඉදංවුත්තංහොති, (මෙයින්) මේ කියන ලද්දේ වේ. ‘වලාහකසේසති කථං සම්බන්ධි ‘භවති’යි අන්වයයි.කත්තා, කර්තෘදවූයේ ‘තංතංකාරකවවනිච්ඡායං’ යන තැන්හි කරාක ශබ්දයට සාධකය නිර්විතිකයැ ක්රිතයානිමිත්තයැ යනු අර්ථතයි. හෙ ද දණ්ඩයැ ධවලයැ පවන යැ වෛච්රංයැ ගව යැයි ද්රිව්යන ගුණ ක්රිතයානාමජාතිභෙදයෙන් පඤ්චවිධ වේ. නැවත කර්මය යැ කර්තෘා යැ කරණ යැ සම්ප්රමදාන යැ අවධි යැ ආධාර යැයි සයෙක් වේ. එහි ශක්තිය කාරකයැ තදාධාර වූ ද්රපව්ය දීහු තත්ර සථ බැවින් කාරක නම් වෙති. මුඛ්යය හෙයින් නොවෙත්
පඤ්චිකාප්රරදීපය 269
මුඛ්යක හෙයින් වෙත් නම් ඔවුන් අන්යොබන්යිව්යාේවෘත්තරරූප වන බැවින් යමෙක් ආධාර වේ ද ඒ ආධාර නම් මැ වෙයි. කිසි කලෙකැ කරණ රූප වූයේ හො කර්තෘධ රුප වූයේ හෝ නො වේ. එ සේ කල්හි ‘ථාලි පවති, ථාලියා පවති, ථාලියං පවති’ යනාදියෙහි ‘එකක් හට කර්තෘකරණාධාරභෙදය නොවන්නේයැ. ශක්තිපක්ෂයෙහි වනාහි ද්ර්ව්යාධදීන් නොයෙක් ශක්තියට ආදාර බැවින් යම් යම් ශක්තියෙකින් ද්ර්ව්යා්දීහු විචක්ෂිතයෝ ද ඒ ඒ කාරක වේනුයි ද්රිව්යාමදීගේ අහෙදයෙහිදු කාරක භෙදය යෙදෙන්නේයි. එ හෙයින් මැ කීහ වෘත්තියෙහි, ‘වත්තිච්ඡාතො හි කාරකානි හොන්තී’යි කර්තෘ් තෙමේ තමා හා සමවාසී වූ ක්රි‍යාවට කාරණභාවයට පැමිණෙන්නේ ‘හසතී නව්වති’ යනාදි ක්රි‍යාවට නිමිත්ත වෙයි කර්මභය ද තමා හා සමවායි වූ ක්රි‍යාවට තදර්ථ් වූ ඉන්ධනාදින් පවත්වන්නේ ‘ඔදනම්පවති දෙවදත්තො යනාදියෙහි නිමිත්ත වෙයි. ‘කඨෙහි පවති’ යනාදියෙහි කාෂ්ඨයෝ ජ්වලනක්රි්යායෙන් සාධ්යි වූ පාකයට අඞ්ගභාවයෙන් නිමිත්ත වෙති. ‘එරසූනා ඡින්දති’ යනාදියෙහි පොරොව ද කාෂ්ඨයන්ගේ ද්විධාප්රාතප්තියට නිමිත්තවෙයි. කර්මය ද ක්රිවයායෙන් සම්බන්ධ්යඞමාන වූයේ ව්යානප්තියෙහි නිමිත්තභාවයෙන් ක්රි‍යාවට නිමිත්ත වෙයි. එසේ මැ සම්ප්රයදානාවධිආධාරයෝ ‘බ්රාාහ්මණානං ගාවො දදාති, ගාමස්මා අපනයති, ථාලියං පවති’ යන මෙහි ගොදානාපනයන ධාරණ ක්රිරයාවට නිමිත්තභාවයෙන් ක්රි,යාවට නිමිත්ත වෙති. ඔවුන් ස්වකීය ස්වකීය ක්රිවයායෙහි පවත්වන්නේ කර්තෘඞ යැ. එබැවින් එ මැ ප්රා්ධාන්ය්යෙන් කර්තෘ්ව්යිපදෙශය ලැබෙයි. අන්ය යැ කර්තෘබ භාවය ඇත ද අප්රඔධාන බැවින් නො ලැබේ.
මෙ මැ කීහ :-
‘විවිත්තකත්තුආදීහි සංයොගා එකවත්ථුනො නානත්තං යුජ්ජතෙ නාට්ටහෙදෙන නටකස්සිව’යී.
270 සිරි රහල් පබඳ
කරොති කිරියං නිබ්බත්ත‍යති නිමිත්තභාවෙනාති කාරකිං, කත්තාදි - ‘කරකශබ්දො නිමිත්තප‍ය්යා‍න්තයඃ කාරකං නිමිත්තං හෙතුරිත්යැනර්ථා්න්තරම්’ යි සාරසඩග්රිහකාරයෝ කියති. භාගවත්තිකාරයෝ ඒ සහනය නොකෙරෙත් එ හෙමයි මැ කීහ. ‘කරෙකශබ්දශ්ව නිමිත්තෙපය්යාාරක ය ඉත්ය ත්ර භවත එවෙයමාහොපුරුෂිකා නාත්රාෝගමො න ශබ්දාථිඃ’යි. සාරසඞ්ග්රොහකාරයන්ගේ අභිප්රාෂය නම් කර්තෘරවාවි වූ කාරක ශබ්දය ගත් කල්හි සවතන්ත්රයකර්තෘෙයෙහි මතු අස්වතන්ත්රර වූ අපාදානාදියහි කාරකශබ්දය ප්රෙවෘත්ත නොවෙයි. එ සේ කල්හි ඔවුන් කාරකව්යතවහාරයට ඇතුළත් නොවන බැවින් කාරකශබ්දය නිමිත්තවාවි වූ කල්හි නිර්දොෂ යැ යනුයි. නො ව, (එසේ වක්තාවිවක්ෂාවෙන් විතියා) නොවේ නම් ; ඉධාපි, මේ (‘වලාහකා’ යනාදි) ප්රකයෝගයෙහි ද; පයතිතබ්බං, (අන්ය සූත්රහයක්) ආරම්භ කටයුත්තේයි. පාණිනීහු අභිනිපූර්වව වූ විශ්තිහුගේ ආධාරයෙහි ‘අභිනිවිශශ්ව’ යන සූත්රොයෙක් කර්මව සංඥකොටැ විකල්පයෙන් විතියාවිධානය කෙරෙති. තදුපදර්ශ නය පිණිසැ වාත්තියෙහි ‘එවමහිනිවිසස්ස’ යනාදි කියන ලදි. උප අනු අධි අඞ්පූර්වශ වූ වසතීහු ගේ අධාරයෙහි උපාන්වධ්යිඞ්වසඃ යන සූත්රියෙන් කර්මඅසංඥ කොටැ භොජන නිවෘත්ත්යිථර්‍ වසතීහුගේ ප්රහතිෂෙධය පිණිසැ ‘වසෙරශ්යශථීස්යට ප්රවතිෂොධො වක්තව්යඃ ’යී කියන ලදැ. තදුපදර්ශවනය පිණිසැ වෘත්තියෙහි ‘තථා උපන්වජ්ක්ධාවස්ස’ යනාදි කියනලදී. රූපසිද්ධිකාරයන් විසින් ‘තතියාසත්තමිනව’ යන සූත්ර්ය දක්වා සප්තම්යනථීයෙහි ‘තප්පානාවාරෙ ච දූතියායී’ කියා ‘නදිම්පිවති ගාමඤ්වරති’යි උදාහරණ දක්වන ලදැ. තදුපදර්ශ නය පිණිසැ ‘පානත්ථාවාරත්ථානං’ යනාදි කියන ලදී. ඵත්ථපන, මේ ආධාරවිවක්ෂා පක්ෂයෙහි වනාහි; කාත්යාසයනයෙහි ‘තතියාසත්තමීනව’ යනසූත්රරයෙන් තෘතීයාථියෙහි වීතීයා විධානය කළබව දක්වනු පිණිසැ ‘සචෙ මං නාලපිස්සතීති’ යනාදි කීහු. පාණිනීයෙහි ‘සමයානික ෂාභාප්රඃතියොගෙෂුව දෘශ්යචතෙ’ යන සූත්රායෙන් ප්රවතියොග
පඤ්චිකාප්රහදීපය 271
යෙහි විතීයාවිහිත බව දක්වන පිණිසැ ‘පතිසද්දයොගෙ’ යනාදි කීහු. වෘත්තියෙහි ‘තෙන’ යනු තශබ්දයා හැර යැ යන අර්ථදයි. ‘දිවිස්ස කරණෙ’ යනාදියෙන් පාණිනීයයෙහි දිවිධාතුහු ගේ කරණ කාරකයෙහි ‘දිවඃ කර්ම’ ව’ යන. සූත්රනයෙන් කර්මනසංඥ ද කරණසංඥ ද කරන බව දැක්වූහු. තා ච, ඒ (අපිශබ්දොප සඞ්ගෘහීත තෘතීයා යැ අනන්තරොක්ත වීතීයා යැ යන ) දෙදෙන ද.
කාල : ‘යං සමයං භගවා කරුණා විහාරෙන විහාසි තං එකං සමයං’යි සබඳ. පුබ්බණ්හසමයං, පෙරවරුවේලෙහි; නිවාසෙත්වා, හැඳැ පෙරෙවැ’ යනු පුරාතන අර්ථබකථනයයි. අප වර්ගනයක් ගම්යහමානකල්හි කාලධ්වවාවිශබ්දයන්කෙරෙන් අත්යබන්තසංයොගයෙහි ‘අපවර්ගො තෘතියා’ යන සූත්රියෙන් තෘතීයාවිධානය පණිනීයයන්ට අභිමත බව දක්වන පිණිසැ වෘත්තයෙහි ‘ඵලප්පත්තියං’ යනාදි කියන ලදී. ‘තථාච’ යනු අඞ්ගීකාරයෙහි වැටේ. කරණංභවන්ති, සාධකතමවූවත්, යදිපි එවං, කිසිසේත් උක්තප්රාකාරයෙන් කරණත්වය ඇති හෙයින් තෘතීයා තොම සිද්ධවන්නී යැ; තථාපි, එතෙකුදු උවත්; ‘අපවග්ගෙති වක්ඛාමි ‘යි කියා නොකීමෙහි කවර දොෂයෙක්දැයි යන ආශඞ්කාවෙහි ‘අඤ්ඤථා’ යනාදි කීහු. සියාති, (තෘතීයා) වන්නීයැයි. අධිප්පෙතා, උදක් අප විසින් කැමැති වන ලද්දී නොවෙයි. භාගවෘත්තිකාරයන් විසින් (‘කරණෙ තෘතීයායඃ ප්රංවංචඃ’ කියා) කැමැති වන ලද්දීයැ. තංච, ඒ කරණය ද ; පාණිනීන් විසින් ‘කැලැද්වනොඃ’ යනුවැටෙනුයෙහි ‘ස්ප්තමීපඤ්චම්යෞවකාරක‍ම‍ධ්යෙ ’ යන වචනාන්තරයෙකින් කාරකමධ්යුයෙහි ‘කලාධ්වදෙදෙනා කෙරෙන් සප්තමී පඤ්චමී විහිත බව දක්වන පිණිසැ වෘත්තියෙහි ‘කාරක ම‍ෙජ්ඣ’ යනාදි කීහු වින්නං කත්තුසත්තීනං, (දෙවදත්ත සමවෙත) කර්තෘනශක්තින් දෙදෙනාගේ; එකත්ථ, එක (දෙවදත්තශබ්දයා) කෙරෙහි; විහෙ ‘තීතෙ සාධනං’යී සම්බන්ධයි. කෙසම්හා, අවසනකින්.
272 සිරි රහල් පබඳ
‘චතුෂ්කාධිකාවිංශත්යා් අඬ්ගුලෛර්හස්තකල්පනා
සහස්රෛුරෂ්ටහිඃ ඛ්යාපතං හස්තමෛඃ ක්රොසශමානකම්’
යනුද, ‘ධනුපඤ්චසතං කොසො’ යනු ද ක්රොාශලක්ෂණයි. ඡට්ඨියා සම්පත්තායං, (‘කොපස්සේකදෙසෙ’යි) ෂෂ්ඨි පැමිණි කල්හි; එවම්මඤ්ඤ‍තෙ’ යනාදිය ‘නනු’ යනාදින් කී වෙද්යෂයට පරිහාරයි. මුක්ඛසංසයෙන, නිස්සංශය වූ (අවධ්යාාදිය හා;) ‘ඉදිං වත්තුං න සක්කා’යි අධ්යයහාරයි.
ගති: ‘අඤ්ඤපදත්ථෙ වූත්ති යෙසං’යී ව්යාසධිකරණන්ය්පදාර්ථරසමාසයි. ආදිශබ්දයෙන් බොධාදීන්ගේ ග්ර්හණයැයි. ගත්යායද්යකත්ථං, ගමනාදිය පිණිසැ; තක්කිරියා සමත්ථොව නියුජ්යදතෙ, ඒ ගත්යායදි වු ක්රිගයායෙහි සමර්ථයවූයේ මැ නියොග කරනු ලැබේ. දූතියාය සිධාය, ( වක්ෂ්යාකමාණක්ර මයෙන් ප්රියෝජ්යාකර්තෘිහුගේ කර්මිත්වසිද්ධිය පිණිසැ ‘කම්මෙ දූතියා’ යන සූත්රකයෙන් මැ කර්මරයෙහි) විතියාවිභක්ති සිද්ධ වූ කල්හි; පව්වූදා හරියිස්සතෙ, (‘පාවෙති ඔදනං දෙවදත්තෙන යඤ්ඤාදත්තො’යී) ප්රිත්යුිදාහරණ කරනු ලැබෙන්නේයි. ‘තථාච’ යනු අඞ්ගීකාරයෙහි වැටේ. තථාව, එසේ මැ හෙවත් ප්රෙයොජ්යනකර්තෘා හෙයින් කර්ම)ත්වය නැතැයි ගිවිසැ; විවටං, අර්ථ කියනලදැ. ‘බොධත්ථස්සඋදාහරණං’යී ශෙෂයි. ව්යායවත්තිතත්තා, නිවෘත්ති කරන ලද බැවින්; ‘ගතිබුද්ධිප්රසත්ය’වසානාර්ථෙශබ්ද කර්මාිකර්මිකාණාමණිකර්තෘි ස ණෞ’ යි ප්රේයොජ්ය්කර්තෘ් හට කර්ම සංඤවිධායක පාණිනිය වචනයෙහි ‘අණිකර්තාත’ යි විශෙෂස්විකාර කරන ලදැ. තදුපදර්ශනය පිනිසැ ‘ගත්යාකද්යණත්ථානං’ යනාදි කීහු. අස්මිං උද්දෙසෙ, මේ වචන සමීපයෙහි ‘යාවතා’ යනු යස්මාදර්ථ්යෙහි අසාංඛ්යදයි. යාවතා, යම් හෙයකින් ( විතීයා පැමිණෙ ද එ හෙයින්) ; ‘යඤ්ඤදත්තෙනෙති හයිතබ්බං’යී සම්බන්ධයි.
හරා : සාපි , ඒ තෘතීයා ද; උභයත්ථ, (විතීයාවගේ නිවෘත්තිප්රා ප්ති) දෙක්හි; විහාසා, විකල්පයි.
නඛා: නියන්තා, සාරථි; එ හෙයින් කියන ලදි :-
පඤ්චිකා ප්රනදීපය 273
‘සව්යෙෙෂ්ඨො දක්ෂිණස්ථශ්වසූතඃ ක්ෂත්තා රථෛවච නියත්තා වෙති පවෛතෙ ශබ්දාස්සාරථි වාවකඃ’යී
ක්රිෙයාඞ්ගං, (බලිවර්දාදි) ක්‍රියාකාරණය; නියමෙත්වා, එක ක්රිෙයාවිශෙෂයෙක පිහිටුවා.
හක්ඛ: සබ්බේ, සියලු වෘක්ෂාදි වූ ; භාවා, පදාර්ථතයෝ. උක්ත මැ නු, පරිව්රායජක යාදවප්රපකාශයන් විසින් :-
‘හවො ලීලාක්රියයාවෙෂ්ටා භූත්යිහිප්‍ාි යජන්තුෂු පදාර්ථොමාත්රො සත්තායං දශස්වථෙෂ දෘශ්යිතෙ’යී.
‘දුහාදීනං’ යනාදීන් ප්රශධාන අප්රදධාන උභයත්රෂ යන මේ තුන් තැන්හි භාෂ්යුකාරාද්ය නුමතක්ර මයනේ ත්යා දිවිධිප්රනති පාදනය කෙරෙත්. දුහාදීනං, දුහි යාචි ප්ර්කාරයන්ගේ; කම්මවය යුත්තානං, විකර්මධකයන් අතුරෙන්; හේ නියම කරන ලද මැයි :-
‘නීවහ්යොංර්භරතෙහ්වාපි ගන්ය ර්ථා්නාන්තථෛව ච ද්විකර්ම්කෙෂූ ග්රමහණං ද්රථෂ්ටව්යථමිති නිශ්චයඃ’යි.
‘පයොආදිකමුද්දිස්ස උපාදානතො දුහාදීනමප්පධානෙ’පි ගවාදො කම්මෙ ත්යාපදිප්පභුතයො’යී යොදනු . ‘ඉච්චාදි’ යන තැන්හි ආදි ශබ්දයෙන් ‘අවරුද්ධති වජං අවරුද්ධ්යතතෙ වජං ගො’ යන මේ ආදීන්ගේ පරිග්රරහයයි. පුරිසක්රිැයා තුල්යයඵලත්තා, පුරුෂයාගේ ගමන ක්රියයා සම්බන්ධ ප්රා‍ප්ති ලක්ෂණ ඵලය (ග්රා‍මපුරුෂ දෙදෙනාට) සමාන බැවින්; ව්යතපදෙසහෙතු භවති, කර්තෘෙව්යැපදෙශයට කාරණ වේ. ‘ආගතො ගාමො පත්තො ගාමො’යී ග්රායමය ආසන්න වු කල්හි ගමනීහු ගේ වචනයෙන් උදාහරණ දැක්වීමයි. අතො, මේ (දුහාදිගමනාද්යරර්‍නහයන්) කෙරෙන්. පධානෙ කම්මේ, (අජාදි) ප්රයධානකර්මගයෙහි; ත්යාදදිප්පභූතයො, ත්යා‍දි තව්යාුදීහු; නීවහ්යාාදි ද්විකර්මඅක ධාතුන් ගේ ප්රදධාන වූ
274 සිරි රහල් පබඳ
ඊප්සිතාත්ම කර්මදයෙහි ත්යා දීහු වෙති. දුහාදි ධාතුන් ගේ අප්ර‍ධාන කර්ම‍යෙහි ත්යානදීහු වෙති; ගතිබොධාදි ධාතුන්ගේ ප්රීයොගයෙහි ප්රතධානකර්මධයෙහි ද අප්ර‍ධානකර්ම යෙහි ද ත්යාිදීහු වෙත්. මෙ මැ අර්ථයය ගාථායෙනුත් කීහු.
‘ද්විකම්මකෙසු වෙතෙසු අප්පදා‍නෙ දුහාදිනං ත්යාදදිප්පභුතයො හොන්ති පධානෙ නීවහාදිනං උභයත්ථ පයොගානුසාරා ගත්ය ත්ථ ආදිනං’යී
ධ්යා්දීහි: උපපදසන්නිස්සයෙන, (ධ්යා’දි වූ) අන්ය පදයන් ගේ සමාශ්රවයකරණයෙන්; සමීපෙව්වාරිතම්පදං උපපදං’යී විග්ර්හයි. සමාධානං විනා. එකාග්රවතාවයක් නැති වැ.
ලක්ඛ: තෙන, (යම්හෙයකින් අභි යන උපසර්ගරයා හා යුක්ත වූ ශබ්දයට මෙ තෙමැ අර්ථතනිදෙශය ද ) එහෙයින්; සමුපලකඛකං; විහ්නමාත්ර්යෙකැ හෙවත් ඥපකහෙතු යැ. ‘ජන කො ඤාපකො වෙති දුවිධා හෙතවො සියුං’ යනු හෙයින් ජනකහෙතු යැ ඥපකහෙතු යැයි කියා හෙතූහු ද්විප්රාකාරවෙත්. එහි ශල්යංපකුරාදියට ශාලිලජාකිය සේ ජන්යජයාට අත්යඤන්තොපකාරක වන්නේ ජනකහෙතුයැ. විද්යජමාන වූ වහ්නි ආදියට ධූමාදිය සේ කිසිවකුගේ අස්තිත්වය ඥපනය කරන්නේ ඥපකහෙතුයි. කිඤ්චි පකාරං, කිසිවෙනසකට ‘දෙවභූතො’ යන්නෙහි මෙන් මෙ තැන්හි භූතශබ්දය ප්රාපප්තවාචියි. ලක්ඛණං, ඥපකහෙතුයැ, ලක්ඛියං, ඥප්ය්යි. අඤ්ඤෙතු, ජිනෙන්ද්රපබුද්ධිප්රපහෘතිහු වනාහි; අඟිහුවිසින් සම්බස්ධ්යය ප්රාකාශ කරනු ලැබෙයි යනු ඔහුගේ අභිප්රා්යයි.
කියන ලද මැයි වාක්යභ කාණ්ඩයෙහි.
‘ක්රි යායාද්යොයතකො නායං සම්බන්ධස්යඩ න වාචකඃ නාපි ක්රිරයාන්තරාපෙක්ෂ‍ී සම්බන්ධස්යඩ තු භෙදකඃ’යී.
පඤ්චිකාප්රරදීපය 275
අයං මේ (අභිශබ්දය) තෙමැ; ක්රි‍යායාද්යොිතකො න, (අභිනන්දතති යනාදි තැන්හි උපසර්ගායන් මෙන්) ධාත්වර්ථතය ප්රහකාශ නො කරන්නේ යැ; සම්බන්ධස්යක වාවකො න, (ෂෂ්ඨී විභක්තිය මෙන්) සම්බන්ධය ද කියන්නේ නො වෙයි. ක්රි,යාන්තරාපෙක්ෂ්යවපි න, (‘නික්කොසම්ඛ’ යනාදි තැන්හි නිරාදීන් මෙන්) අන්ය ක්රි,යාවක් ද අපෙක්ෂා නොකරන්නේ යැ; තු, වැළි (කුමක් කෙරේ ද) ; සම්බන්ධස්යෙ භෙදකඃ, ලක්ෂ්යෙ ලක්ෂණ භාව සම්බන්ධයා හට විශේෂක වන්නේයි හෙවත් සම්බන්ධවිශෙෂය ප්රකකාශකෙරෙයි සේයි. ‘තථා ච’ යනාදියෙන් පූර්වුපක්ෂයෙහි ලැබෙන දොෂ පහළ කෙරෙත් ‘තත්රාමයං’ යනාදීන් පූවර්ප්ක්ෂයෙහි ලැබෙන දොෂ පහළ කෙරෙත් ‘තත්රාෙයං’ යනාදීන් පූර්වකවාදිහු කියන පරිහාර දක්වත්. මේ පක්ෂය නිරාකරණ නොකළ හෙයින් අංගීකෘතයැයි දතයුතු. විසය හාවෙන, (දෙවදත්තයා ගේ සාධුත්වප්රකකාරයට පැමිණිමයැයි කියන ලද ඉත්ථිම්ප්රයකාරප්රාදපතියට) විෂයභාවයෙන්; ‘විසය විසයිභාව ලක්ඛණෙ මාතුසම්බන්ධො’ යි යොදනු ඉත්ථභම්පත්තියා ඉත්ථ ම්භූත ලක්ෂණවූ ක්රිනයාව කරණකොටැ ගෙනැ; විසයවිසයි භවලක්ඛණෙ සම්බන්ධො, (මාතෘ තොම විෂයභාවයෙන් ඉත්ථරම්භූතයෙහි ප්රකවෘත්තවූවා යැ දෙවදත්ත ද එහි විෂයි භාවයෙන් ප්රනවෘත්තවයැ ඔවුන් දෙදෙනා ගේ) විෂය විෂයීභාව ලක්ෂණවූ ඉත්ථ ම්ප්රාිප්ති ලක්ෂණක්රි්යායෙන් උපන්සම්බන්ධය තෙමැ; තෙන, ඒ (අභිහු) හා; ‘තං ඛො පන භගවන්තංය ගොතමං එවං කල්යාිණො කිත්තිසද්දො අබ්භුග්ගතො’ යනාදීන් ඉත්ථතම්භූතාඛ්යාානාථර්යෙපහි උදාහරණ දතයුතු. එහි ‘උග්ගතො’ යනු ‘සාධු’ යනු මැනැ. ‘කිත්තිසදො’ යනු ‘දෙවදත්තො’ යනු මෙනැ. ‘තං ඛො පන භගවන්තං ගොතමං’ යනු ‘මාතරං’ යනු මෙනැ. අභිශබ්ධ ඉත්ථමම්භුතාඛ්යාගනාර්ථතද්යේනතකයි. ‘රුක්ඛො රුක්ඛො තිවති’ යි සබඳ. ‘එසංරුක්ඛානංයොච සම්බන්ධො’යී යොජනාවයි. සාධ්යතසාධනලක්ඛණෙ, ක්රිදයාකාරඛ ලක්ෂණ වූ.
පති: උපාදියමානො, ස්වීක්රි.යමාන වූ තගර, තුවරලායි; කූඪ උපුල් කොළයි; කොට්ටමි - මමාහති (මං ආහාජති) , මාගේ කොටස් වේ.
276 සිරි රහල් පබඳ
අනු: කප්පතෙ, සමර්ථ් වේ ද; අද්දක්ඛි අපි, දුටුයේ ද - ‘අපි’ යනු ප්ර්හ්නාර්ථතයෙහි වැටේ. පුබ්බවිප්පටිසෙධෙන, අපවාදපූර්වධ විප්රණතිෂෙධයෙන්.
සහ: තෙන, ඒ (අනු යන උපසර්ගජය) හා.
හීනෙ: තත්ථත, ඒ (‘හීන‍ෙත්ථ්’ යනාදීන්) කියන ලද්දෙහි; යතො, (උත්කෘෂ්ට ශාරිපුත්රාරදී) යමක්හු කෙරෙන්; හීනො, (ප්රරඥාදි) නිකෘෂ්ටවූයේ; සො, (ඒ ශාරීපුත්රාරදි) තෙමැ; හීනත්ථල විසයො ජයාතෙ, (ඒ ප්රිඥාවන්තු විෂයෙහි ඔහුගේ උත්කෘෂ්ටතාප්රහවෘත්තියැ හෙයින්) හීනාථීය හට විෂයවන්නෙයි; හිනුක්කට්ඨ සම්බන්ධො, (අතිශයනාදි කිසික්රි)යායෙකින් කරන ලද) හීනොත්කෘෂ්ටසම්බන්ධය තෙමැ; එසං, මේ දෙදෙනා ගේ.
සත්ත: තං ආධික්යං්, ඒ අධිකභාවය; උපසද්දෙන, උපශබ්දයා හා; යොගොති, (අධිකීහුගේ) එක් විම වේනුයි කියා; ‘අධිකම්භා දොණතු සත්තම්යොභාවො’යී සම්බන්ධයි. තුශබ්දයෙන් සම්බන්ධය උභයාධිෂ්ඨාන බැවින් අධිකයාටත් උපශබ්දයා හා එක් වීම ඇත ද විශෙෂසක් ඇති බව කීහු. ලක්ඛිතා විය, (එක මැ විභක්තියෙන් උභයගත සම්බන්ධය ද්යොනතිත බැවින්) විද්යුුත් සංඛයාත ලක්ෂිතයා කෙරෙන් (සප්තම්යත භාවය) මෙන්; වෘත්තියෙහි ‘උපඛාරියංදොණෙ’ යන්නෙහි; ඛාරියං, අමුණක් මත්තෙහි; දොණෙ, තිඹෙක්; උප, අධිකයැ යී (අර්ථලයි).
ගණිත ශාස්ත්රවයෙහි ද කීහු.
‘වාහො විංශතිඛාරිහිඃ ඛාරිකා ස්යා.දනෙන තු ප්රතවෘත්තඃ පඤ්චඛාරිහිඃ සස්යසමානඃ ප්රනකීර්තිතඃ නිකුඤ්චං යාවදාඛාර්ය‍ඃ පාදපාදවශෙෂිතම් මානිද්රො‍ණාඪකප්රයස්ථ කුඩුබෙෂු තථා භවෙත්’යී.
සතර ලාස්සෙක් ද්රොරණයෙකැ, සොළොස් ද්රො’ණයෙක් බාරියෙකැ, විසි ඛාරියෙක් වැහෙයෙකැ, බාරියෙන් පාදයෙක් මානියෙකැ, ඒ සතරද්රෝණයයි. මානියෙන් පාදයෙක්
පඤ්චිකාප්රපදීපය 277
ද්රොිණයෙකැ, ඒ සතර ලාස්සෙකි. ද්රොදණයෙන් පාදයෙක් ආඪකයෙකැ, ඒ ලැස්සෙකි. අඪකයෙක් පාදයෙක් ප්රොස්ථයෙකැ, ඒ නැළියෙකි, ප්රගස්ථයෙන් පාදයෙක් කුඩුඛයෙකැ, එ පතෙකි. කු‍ඩුඛයෙන් පාදයෙන් නිකුඤ්චයෙකැ, ඒ අඩ කුළුඳුලෙකි. කුළුඳුලෙක් නම් මානා මා හිමියන්ගේ මතයෙන් දෙදාස් දෙසිය පස්විසි වියැටෙකැ, බයා මලුන්ගේ මතයෙන් දෙදාස් දෙසිය පනස් වියැටෙකි.
සාමි : සාමිත්තං, සවාම්යත නම් වේ. ඒ කවරේ ද පරිපාලන ක්රිදයාජනිතො සස්සාමිසම්බන්ධො, යී යොදනු තඤ්ච, ඒ ස්වාමිත්වයද; ‘ප්රැසිද්ධස්යානනුවාදඃ අප්රාසිද්ධස්යාම විධිඃ’ යනු හෙයින් කුණ්ඩලිත්වය ප්රැසිද්ධයැ, දෙවදත්තත්වය අප්රාසිද්ධයැයි කියා ‘කුණ්ඩලිත්තානුවාදෙන’ යනාදි කීහු. සං, (පඤ්චාලාදි) ස්වතෙමැ; ව්යිතිරෙකං, (කාරකෂට්කයෙන් ව්යාතිරික්ත වූ හෙයින්) ව්යදතිරෙක නම් වූ සම්බන්ධයට ‘අධි බ්ර්හ්මදත්තේ’ යනු සමාස පදය වී නම් ඊශ්වර වූ බුහ්මදත්තයා කෙරෙහි පාඤ්චාලයෝ යැයි අනගි මතප්රෙසදඩ්ගය වෙයි. එහෙයින් ව්යා)සවශයෙන් ‘ගොසු ඉස්සරො’ යන්නෙහි මෙන් ‘ඉස්සරා බ්ර්හ්මදත්තේ පඤ්චාලා’යී අර්ථ දතයුතු. කසයින්න්යාබසයෙහි බ්රරහ්මදත්තිස්සරා ‘පඤ්චාලා’යි අර්ථේ කීහ. පංචාල, පඤ්චාලයෝ; අධි බ්රතහ්ම දත්තෙ, බ්රසහ්මදත්තයා ඊහ්වර කොටැ ඇත්තාහු යැ’යි කීහු.
කත්තු: කත්තරි, (‘සයති දෙවදත්තො’ යනාදියෙහි) කර්තෘයෙහි හෝ; කම්මෙ වා ( ‘පවත්යොිදනං දෙවදත්තො’ යනාදියෙහි) කර්මියෙහි හො ‘ස්වතන්ත්රඃු කර්තෘ්’යි කතෘසංඥ නොකළ ද ‘කරෙතිති කන්තා’ යන අන්වර්ථ ව්යාසපදෙශයෙන් කර්තෘව්ය‍වහාරය සිද්ධයැයි දක්වනු පිණිසැ ‘කරෙති’ යනාදි කීහු. කර්තෘකාරකලක්ෂණ දක්වන්නට පූර්වය වෛයාකරණයෝ ද කීහු :-
යඃ ක්රියයාං ව්යාපප්යකකර්තෘස්ථාං කුරුතෙ මුඛ්යරභාවතං අප්රෘයුක්තඃ ප්රටයුක්තො වා ස කර්තා නාම කාරකම්’යී.
278 සිරි රහල් පබඳ
යඃ, (දෙවදත්තාදි) යමෙක් තෙමැ; අප්රායුක්තඃ, (යඥදත්තාදි කිසිවක්හු විසින්) නොමෙහෙයන ලද්දේ හෝ; ප්රියුක්තො වා, මෙහෙයවන ලද්දේ හෝ; ව්යාුප්ය් කර්තෘස්ථාම්, (‘පවත්යොයදනං දෙවදත්තො’ යනාදි තැන්හි) කර්ම ස්ථා වූ ද (‘සයති දෙවදත්තො’ යනාදි තැන්හි) කර්තෘස්ථ වූ ද; ක්රි යාම්, පවන ශයනාදි) ක්රි යාව; මුඛ්ය්භාව‍තඃ, ස්වප්රදධානභාවයෙන්; කුරුතෙ, නිෂ්පාදයන කෙරේ ද; සඃ, එ තෙමැ; කර්තෘ නාම කාරකම්, කර්තෘකාරකනම් (වන්නේයි) ; ‘යො පන’ යනාදීන් ‘සාධකතමං කරණම්’ කියා කරණසංඥ නොකළ ද ‘කරෙත්යරනෙනෙති කරණං’ යන අන්වර්ථව්යාමපදෙශයෙන් සිද්ධයැයි දක්වත්. කරණ ලක්ෂණ ද කීහු :-
‘ක්රි යායාඃපරිනිෂ්පත්තිය්ය්ා ව්යානපාරාදනන්තරම් විවක්ෂ්ය තෙ යදා තත්රර කරණත්වන්තදාස්මෘතම්’යි
යදා, යම්කලෙක්හි; යද්ව්යාතපාරාත්, යම් කාරකයක්හු ගේ ක්රි යායෙන්; අනන්තරම්, අනතුරුවැ හෙවත් අන්යයකාරක ව්යතවධානයක් නැති වැ; ක්රි-යායාඃ පරිනිෂ්පත්තිඃ, ක්රියයාවගේ සංසිධි තොම හෙවත් ආත්මලාභය තෙමැ; විවක්ෂ්යයතෙ, කියනු කැමති වනු ලැබේ ද; තදා, එ කල්හි ; තත්රල, ඒ ක්රි්යා නිෂ්පත්තිකාරණයෙහි; කරණත්වම්, කරණභාවය තෙමැ; ස්මෘතම්, දන්නා ලදී; ‘එරසු ඡිදන්ති, ඵරසුම්හි ඡින්දති’ කියා කාරකාන්තර ද පෙනෙන හෙයින් නිත්යය නොවන්නේ යැයි සේයි.
‘තෘතියාවිධානෙ ප්රකකෘත්යායදිහ්යර උපසංඛ්යායනම්’ යන වාර්තතිකකාරමතදශර්නධය පිණිසැ ‘පකති ආදීහි’ යනාදි කීහු. ‘යත්ථෙසං කරණභාවොති තං කිරියං කථයති’යී අධස්සම්බන්ධයි. යත්ථ, යම් ක්රි‘යාවෙකැ; එසං, මේ ප්රිකෘත්යාතදීන්ගේ; කරණභාවො, කරණත්වය තෙමැ ඇද්ද;තං කිරියං ඒ ක්රිායාව ‘යං යස්මා අඤ්ඤගොත්තො ගොතමො න අතො ච ගොතමො භවති’යී සම්බනධයි. තදත්ථියා, තදර්ථභාවයෙන්. විදොණෙණ ධඤ්ඤං කිණාති, දෙදොණක්
පඤ්චිකාප්රරදීපය 279
කොටැ ධාන්යදය ගනී; පඤ්චකෙන පසවො කිනාති, පසක් පසක් කොටැ පශුන් ගනී’ යනු පුරාතන අර්ථ කීමයි. වෘත්තියෙහි ‘කිණාතිති’ යන තැන්හි ඉතිශබ්දය ආදිවාචකයැ එ හෙයින් ‘සිප්පෙන නළකාරො සො, එකූනතිංසො වයාසා සුහද්ද, විජ්ජාය සාධු, තපසා උත්තමො, යෙභුයේයහන චම්පෙය්යවකා බ්රා,හ්මණ ගහපතිකා භවන්තං දස්සනාය උපසංකමිංසු’ යනාදිය සඞ්ගෘහිතයි.
සහ: ‘පධානෙ කාරියාවගමා’ යන මෙයින් ‘ගෞණ මුඛ්යයයෙනි මුඛ්යෙර ර්ථ්සම්ප්රසත්යඃාරි ’ යන න්යා‘ය දැක්වූහු. ‘තතියා ‘පි ඡඪ ච අප්පධානෙ එව භවති’ යි මෙහි මැ වක්ෂ්ය්මාන බැවින් ‘අප්පධානෙ - පෙ - පටිපාදයිස්සතෙ’යී කිහු. අනෙන යොගෙන, (‘සහ‍ෙත්ථ්න’ යන) මේ සූත්රුයෙන්; ‘පරියායත්ථංු’ යන තැන්හි අවධාරණය නුදුටුහෙයින් සහ ශබ්දප්රචයෙගය හා තත්පය්යාසූත්ය ‘සඬිං’ යනාදි ප්රායොගය ද හැැ සහාර්ථය හැ‍ඟෙන තැන්හිදු ‘ස්යාරදි ස්යාසදිනෙකකත්ථංි’ ‘න සන්ථවං කාපුරිසෙන කයිරා’ යනාදියෙහි මෙන් තෘතීයා අනවද්යතයැයි දතයුතු. කාශිකාවෘත්තිකාර ජයාදිත්ය යන් විසින් ද මේ මැ කියනලදී. ‘සහාර්ථෙන ච යොගෙ විධානාත්පය්යාාර් ය ප්රදයොග’පි භවති පුත්රෙයණ සාකම් පුත්රෙථණ සාර්ඬම් විනා’ පි සහශබ්දෙන භවති වෘ‍ඬො යුනෙති’යී. ‘සහ වචනා ච පන භගවතො සුප්පවාසා කොළියධීතා අරොගා අ‍ෙරාගං පුත්තවිජායී’ ‘සහ සච්චකෙ තෙ මයිහං’ යනාදියෙහි බහුලං විධානයෙන් සහාර්ථයෙහි පඤ්චමිෂෂ්ඨිවිභක්ති ද ඇතැයි දතයුතු. විසෙස නූපාදානතො, (‘සහයුක්තෙ, ‘ප්රදධානෙ’ යන පාණිණීසූත්රනයෙහි මෙන් ‘අප්රවධානෙ’ යන විශෙෂග්ර‘හණයක් නැති හෙයින්.
ලක්ඛ: උපාත්තො ගෘහීත ද - තස්ස වාවකා, ඒ ( උප ලඛ්ෂණභාවය) ප්රූකාශ කරන්නා වූ (ශබ්දයා) කෙරෙන්; උපලක්ඛණභාවෙන, විහ්නභාවයෙන්. ‘රුක්ඛම්පති විජ්ජොතනං’ යන මේ ලක්ෂණමාත්රණයෙහි නොවැ කිසි විශෙෂයකට ප්රාරප්තයක්හු ගේ ලක්ෂණයෙහි තෘතීයා වන පිණිසැ පාණිනීන් විසින් ‘ඉත්ථ‍ම්බුතලක්ෂණෙ’ යී කියා
280 සිරි රහල් පබඳ
ඉත්ථඉමභූත ග්රෙහණයෙන් වෙසෙසන ලදැ, ඒ බුද්ධිස්ථකොටැ ‘නන්විත්ථනමභූතස්ස’ යනාදීන් වොද්යහ කළාහුයි. ‘නයිදමත්ථිද’ යනාදි පරිහාරයි. ‘අවස්සං’ යනාදින් ප්රදතිවාදීහු ගිවිස්වත් අඤ්ඤාථා, මෙ ලෙස නොගිවිසැ (‘ඉත්ථනමභූතලක්ෂණෙ’ යන සූත්රනකරණය ඇතිකල්හි; ‘වත්තුං නව සක්කා’ යී සාධ්යරභාරසම්බන්ධයි. චශබ්ද අවධාරණයෙහි වැටේ. දුතියාවිධාන සමත්ථිියා, ‘පතිපරී භාගෙ ච’ යන සූත්රියෙන් විතීයා කළ සාමර්ථ්යදයෙන්; ‘කමණ්ඩලුස්ස සෙතස්සව උපලක්ඛණභාවෙන අනුපාදානතො’යි සම්බන්ධයි. අප්ප සඞ්ගො, (තෘතීයා) ප්රභසඬ්ගය නොවේ. විසිට්ඨාවයවාධෙය්යෙීන, (කමණ්ඩලු) විශිෂ්ටාවයාව වූ (පාණි) හුගේ ආධෙයවු (කමණ්ඩලු) යෙන්; වෘත්තියෙහි ‘තිදණ්ඩකෙන පරිබ්බාජකමද්දක්ඛි’ යන උදාහරණයැ සංස්කෘත ව්යා කරණ නුසාරයෙන් සමානාධිකරණපද නැතිවැ දක්වන ලදැ බුද්ධ වචනයෙහි වනාහි ‘ඌනපඤ්චබන්ධනෙන පත්තනෙ අඤ්ඤං නවං පත්තං වෙතාපෙය්යෘ’ යනාදි සමානාධිකරණ පද දෙකක් ඇතිවැ මැ ඉත්ථංමභූතලක්ෂණ වන බව දත යුතු ‘යෙනඞ්ගෙන විකතෙන අංගිනො විකාරො ලක්ඛි‍යතෙ තතො තතියා යථා සියාති පරෙහි යෙනඩ්ගවිකාරොත්යිරඬං’ යනු ටිකායෙහි ලියයුතු පාඨයි. ටීකා පොත්වලැ ‘යෙනඩ්ගවිකාරොත්යාකරඬං’ යන පමණෙක් මැ පෙණෙයි. එසේ කිකල්හි අවතාරිකාව්යි යැ සාවශෙෂ වන හෙයින් නොයෙදෙන්නේ යැයි දත යුතු. විකාරයෙන් යුක්ත වූ යම් නෙත්රාවදි අවයවයක් කරණ කොටැ ගෙනැ ශරීරයාගේ අන්ය ථාභාවය දක්නා ලැබේ ද ඔහු කෙරෙන් ‘යෙනාඩ්ගවිකාරඃ’ යන සූත්රනයෙන් තෘතීයාවිධානය පාණින්යා දීනට භිමතබව ‘යෙන’ යනාදීන් දැක්වූහු. ‘හෙතුභූතෙන’ කියා කාශිකාවෘත්තිකාර මතයෙන් අර්ථකීමයැ. භාෂ්යනකාරයෝ වනාහි ‘යෙන’ යනු කරණයෙහ් තෘතියා යැයි කීහ. ‘අඩ්ගශබ්දොයං සමුදායශබ්දං, යෙනෙති ච කරණා එෂා තෘතීයෙති’ යී ‘අක්ඛිනා කාණෙ භ‍ෙත්නෙ කුණි පිඪියා බුජ්ජො’ යනාදි තැන්හි සමානාධිකරණ පදයක් නැති වැ ද කෙවලප්ර්යොග ඇතැයි දතයුතු.
පඤ්චිකාප්ර්දීපය 281
හෙතු: හෙතු නම් ඵලසාධන යොග්යො වූ පදාර්ථයි.
පංචමී: ‘අකර්ත8ය්ය්්ර්ණෙ පංචමී’ යනු පාණිනීයසූත්ර හෙයින් කර්තෘවර්ජිත වූ බන්ධනයට කාරණ වූ යම් ඍණයෙක් අ ත් ද ඔහු කෙරෙන් පඤ්චමී විභක්ති වනු පිණිසැ කර්තෘ ප්රබතිෂෙධ කටයුතු යැ. මේ සූත්රතයෙහි එ සේ ‘අකර්තරී’ යන විශෙෂොපදානයක් නැත ද ‘සතෙන බන්ධිතො’ යන තැන්හි ප්රරයොජ්ය්කර්තෘ වූ ශතයා විසින් බඳව ලදැ යි කාය කර්තෘයෙහි තෘතියා විභක්ති මුත් ඍණහෙතුයෙහි විභක්ති නො පැමිණිම පූර්වනවිප්රොතිෂෙධයෙනැයි දත යුතු.
ගුණෙ: ‘ ගුණග්ගහණං තස්ස උපාධී’ යි සම්බන්ධයි. උපාධි, විශෙෂණයි. වෘත්තියෙහි ‘පරාඞ්ගභූතෙ’ යන්නෙහි පරසංඛ්යාෙතඞභාව අග්නිමත්ත්වාදීන්ගේ විධාන‍යට කාරණ වූ ජාඞ්යහධූමාදි හෙතුයෙහි යැ යන අර්ථයි. මෙහි ගුණශබ්දය අප්රනධානවාවි යැ; ද්ර්ව්යාධශ්රියතශුක්ලාදී ගුණවාවි නොවන්නේයි. ඉහගුණසද්දේන පරත්ථ‍රූපාපන්නං ජළත්තාදිකං සම්බන්ධිමත්තමෙව උපාත්තං දබ්බනිස්සිතං නෙති සම්බනධෙ. පරත්ථාරූපාපන්නං (පරාඛ්යාෙඛඞභාවාදීන්ගේ විධිය පිණිසැ ජළත්තාදීන් අනුවාදස්ව රූපයෙන් ගෘහිත බැවින්) පරාර්ථ ස්වරූපයට පැමිණියාවූ; ‘අග්ගි එත්ථඅ ධූමාති ආදො’ යන මෙහි ආදිශබ්දයෙන් ‘රුක්ඛො’ යං සිංසපත්තා’ යනාදිය පරිග්රුහ කළහ. ඉට්ඨං (‘විභාෂා ගුණෙ’ස්ත්රීනයාම්’ යන සූත්රතයෙන් පාණිනීනට) අභිමතැයැ. ‘ඉමිනා සුත්තෙන පඤ්චමියාවිනා’යී සම්බන්ධයි.
ජට්ඨි: සද්දසත්තිසාමත්ථි.යා, ශබ්දසක්තිසංඛයාත වූ සාමාර්ථ්යනයෙන් ‘හෙත්වත්ථ වාවකෙහි අන්තරෙන’ කියා සම්බන්ධයි. සමානාධිකරණෙහි’, (හෙත්වර්ථ) සමානාධි කරණ (උදාරාදි) වූ; තජ්ජොතනාය, ඒ (හෙත්වර්ථය) ප්රඨකාශකිරිමට; අලං සමර්ථ; ‘සා වායං ඡට්ඨී සත්ථ පන භවන්තී සමානාධිකරණෙහි හෙත්ව‍ෙත්ථකහි අන්තරෙන නජ්ජොතනාය නාලං’ කියා සම්බන්ධයි. ‘එකස්ස කාරණ මය්හං හිංසෙය්ය , බහුකො ජනො උදරස්ස හෙතු උදරස්ස
282 සිරි රහල් පබඳ
කාරණ’ යනු සමානාධිකරණ හෙත්වර්ථවාවීහු කෙරෙන් ෂෂ්ඨි නොවූ තැනට උදාහරණ යැ. ‘වසෙ ධම්මස්ස හෙතුනො’ යනු සමානාධිකරණ හෙතු ශබ්දයා කෙරෙන් ෂෂ්ඨී වූ තැනට උදාහරණයි.
සබ්බා: නාමභූතෙහි, (සබ්බ යැ කතර යැ යනාදීන් නාම කරණ වශයෙන් සත්ත්වයනට) නම් වූ ද; අප්පධානභූතෙහි. (‘පියසබ්බා’ යනාදීන්) අප්රරධානවූ ද.
වතුත්ථින: ‘පූජාබුද්ධියා’ යනාදීන් සම්ප්රයදානලක්ෂණ දක්වත්.
කීයේ මැ නො අභිධර්මාකොශයෙහි :-
‘දීයතෙ යෙන තද්දානම්පූජානුග්ර්හකාම්යද යා කායාවාක්කර්ම සොත්ථං නම්මහා‍හොගඵල තත්’ යී.
වාගඞ්ගං, ත්යා්ගකාරණයෙක් ඇත්ද; වූත්තං හි: (නිරුක්ති පඤ්ජුෂාකාරයන් විසින් ) කියන ලද්දේ මැයි.
අනිරා — පෙ — හික්ඛවො: අනිරාකරණ, (දීයමාන වස්තුහූ) ප්රජතික්ෂෙප නො කිරීම යැ හෙවත් නොවැළාකීම යැ ආරාධන, ආයවන යැ ; අඛ්ගනුඤ්ඤවසෙන, අනුමැති යැ යන මොවුන්ගේ වශයෙන්; සම්පදානං, සම්ප්රංදාන කාරකය තෙමැ; තිධා වූත්තං, තුන්පරිද්දෙකින් කියන ලදැ; රුක්ඛ යාචකබික්ඛවො, වෘක්ෂ යැ යාචක යැ භික්ෂු යැ (යන මේ එහි උදාහරණයි).
කාත්යාකයනයෙහි ‘සම්පදානෙ ව’ යන සූත්රුයෙන් සම්ප්ර්දානාර්ථයෙහි සප්තමීවිභක්තියැයි පෙ‍නෙයි. මෙහි වනාහි සර්ව‍ඥදිශිෂ්ටයන් ගේ ව්යජවහාර වූ පරිද්දෙන් විභක්තීන් ගේ පැවැත්ම හෙයින් ඒ ඒ විභක්තීන් මැ තත් තත් අර්ථය ද්යෝතනය කෙරෙතියි යනු අවිරුඬ හෙයිව් ‘සංඝෙ දෙහි’ යනු ආධාරවිවක්ෂායෙහි සප්තමීයැයි කයන ලදී. සංඝෙ, සඞ්ඝයා හට; දෙහි, දේ; යි පූර්වෙව්යාපඛ්යාතනකාරයෝ අර්ථ කියති. සඞ්ඝයා විෂයෙහි දේ යී යනු මේ ව්යාදකරණය ඉගැනැ අර්ථ කියන ගුරුවරයන් ගේ ව‍ාචොයුක්තියයි.
පඤ්චිකාප්ර්දීපය 283
තාද‍ෙත්ය්දීප: සො අ‍යි ෙත්ථාං, ඒ (විකෘතිසංඛ්යාඉත වූ) අර්ථය තෙමැ; තතො, ඒ (තදර්ථශබ්දයා) කෙරෙන්; නියමිත්ත නිමිත්තිසම්බන්ධො, හෙතුහෙතුමද්භාවසම්බනධය තෙමැ; යුපාදිවිකාති නිමිත්තයැ දාර්වා්දිප්රුකෘති නිමිත්තීයි. පධානාච්ඡදය ගුණස්මා. (විධීයමානත්වයෙන්) ප්රුධානපුරුෂයා හට විශෙෂක වූ අනු‍ද්යතමානත්වයෙන් අප්රතධාන වූ ශබ්දයා කෙරෙන්.
‘නිමිත්තං යදා නිමිත්ත්ය්වච්ඡෙදකත් තෙනුපාදියෙතෙ යථා යූපාය දාරු යූපනිමිත්තං දාරු නාඤ්ඤනිමිත්තන්ති නතො අවච්ඡෙදකත්තෙන නිමිත්තස්ස උපාත්තත්තා නිමිත්තනිමිත්තී නං සම්බන්ධස්සාහිමුඛහාවෙන පවත්ති ත‍ෙන්ථ ව නිමිත්තේ භවතීති නිමිත්තසද්දෙතොව චතුත්ථිස සායෙව නිමිත්තිගතම්පි සම්බන්ධමාසෙවතීනි නිමිත්තිසද්ද‍්තො’පි චාතුත්ථිව න භවති කෙවලමත්තමන්තේ පඨමායෙවාවතිට්ඨතෙ නිමිත්තිසද්දතො හෙතුතතියා’පි නාසංකනීයා නිමිත්තසද්දතො උප්පන්නාය චතුත්ථිෙයා හෙතුසම්බන්ධස්ස උපභූත්තත්තා’යී සම්බන්ධයි.
තතො ඒ (අන්යයනිමිත්තාය) කෙරෙන; ‘අඤ්ඤො නිමිත්තං යස්සදාරුනො’ යි අන්ය ර්ථසමාසයි. උභයත්ථත, (යුපායා, පාකය, යන) දෙතැන්හි: අඤ්ඤකත්තුකො, ( ‘දෙවදත්තාය රොවතෙ මොදකො’ යනාදි තැන්හි ප්රීනයමාණවූ දෙවදත්තාදින් කෙරෙන් අන්යත වූ මොදකාදි කර්තෘහු ඇති; තදත්ථායනං, ඒ රුව්යෙර්ථධාතුන්ගේ (කාරකයෙහි); පීණියමානස්ස, පිනවන ලබන්නා හට; සම්පාදන සඤ්ඤං විධාය ‘රුච්යෙර්ථා්නාමප්රී්යමාණඃ’ යන සූත්රටයෙන්) ; පෙරෙහි. පාණිනීයයන් විසින් ‘සර්වාෙහ්යුතප්පදවිහක්තිඃ ෂස්ඨ්යථපවාදා’ යනු භාගවෘත්තිපාඨයි. කාරකවිභක්තිය හැරැ සෙසු පදාන්තරයොගයෙහි විහිත සියලු විභක්ති උපපදවිභක්ති නම්වෙයි. ඒ සියල්ල මැ ෂෂ්ඨියට අපවාදයැ යනු භවයි. තෙසං, ඒ පාණිනීනට ද; ඉහාපි, (‘ත්වං’ යන) මේ පදයෙහි ද; ව්යතහිවාරදස්සනත්ථංක, අන්ය ත්ර
284 සිරි රහල් පබඳ
ප්රලවෘත්තීදර්ශ්නයැ පිණිසැ; අතිප්පසඩ්ගො වාති කස්ස වා ත්වං ධම්මං රොවෙසීති ආදො තවාති අනශිමතට්ථානපත්ති’පි - උත්මීණො යැයි සේ යැ; ධනසාමී යැයි සේ යැ; පයොත්තා, ධනික තෙමැ - උත්තමං ඉණං යස්ස සො උත්තමිණෙ - සම්පදානසඤ්ඤං විධාය; (‘සිලාඝහනුටඨා සපධාරපිහකුධ්දුහිස්සා සුයරාධික්ඛපච්වාසුණා අනුපති ගිණපුබ්බකත්තාරොචතත්ථස තදත්ථණතුමත්ථා්ල මත්ථාමඤ්ඤනා දරප්පාණිනි ගත්යාතත්ථීධකම්මනිසංසසට්ථසම්මුතිහිස්යාසත්ත ම්‍ථාධෙත්ථදසු ච යන සූත්රීයෙන්) සම්ප්රතදානසංඥා කොටැ - සතං, සියයක්; ධරති, ණය දරයි.
‘ශ්ලාඝහනුඩ්ස්ථාශපං ඥප්ස්යණමානඃ : ශ්ලාඝ හනුඞ්ස්ථා ශප ඉත්යේතෙෂාං ඥිප්ස්යිමානො ඥපයිතුමිෂ්යාමාණඃ බොධයිතුම්භිප්රෙ‍තඃ දෙවදත්තාය ශ්ලඝතෙ, දෙවදත්තාය පහනුතෙ, නිෂ්ඨතෙ කුමරීච්ඡාත්රේභ්යඃත, දෙවදත්තාය ශපතෙ’. ස්පහෙරිප්සිතඃ ස්පෘහ ඊස්පායං, වුරාදාව දත්තඃ පඨ්ය‍තෙ, තස්යශ ඊප්සිතො යෙ’ථිස්තත්කාරකඃ සම්ප්රනදාන සංඥම්භවති. පුෂ්පෙහ්යඃථ ස්පෘහයති. ක්රැතධද්ර්හෙහෙෂර්යා් සූයා,ර්ථානං යම්ප්ර්ති කොපඃ: අමෂීඃ ක්රො‍ධඃ, අප‍කාරො දොහඃ අක්ෂමා ඊර්ෂ්යාඃ, ගුණෙෂු දොෂාවිෂ්කරණසූයා. ක්රැමධාද්යෂර්ථාානාන්ධාතුනාම්ප්රායොගෙ යම්ප්රරති කොපස්තත්කාරකං සම්ප්ර්දාන සං:ම්භවති. දෙවදත්තාය ක්රැමඬ්යිති, අඪ්ය යෙෂර්යති, බාන්ධවායුසූයතෙ’.‘රාධික්ෂ්යොතය්ය්ාය ස්ය‘විපශ්නඃ: රාධෙරීක්ෂෙශවයත්කාරකං තත්සම්ප්ර්දානසංඥම්භවති. දෙවදත්තාය රඬ්ය.ති, දෙවදත්තායෙක්ෂතෙ. ප්රසත්යාදඞ්ග්යංත ශ්රැයවඃ පූර්වාස්ය කර්තෘ්. ප්රවත්යීඞ්භ්යායමුත්තරස්යා ගෘණොතෙඃ කාරකෙෂු පූර්ව්ස්ය ව්යායපරස්ස යඃ කර්තෘ් තස්ය සම්ප්රධදාන සංඥ භවති. දෙවදත්තාය ගාම්ප්රඃතිශෘණොති, ආශෘණොති, ප්ර්තිජානිත ඉත්යකථිඃ. අනුපුතිශෘණශ්ව. අනුපූර්වරස්ය, ප්ර්තිපූර්ව‍ස්යය ච ශෘණතෙඃ කාරකම්පූර්වනස්ඃාෘි ක්රිරයායාඃ (කර්තෘණභූතං) සම්ප්ර්දාන සංඥම් භවති. හොත්රේ අනුගෘණාති, හොත්රෙප ප්රපතිගාණාති’ යනාදි වෛයාකරණමතදර්ශනනයැ නුපිණිසැ ‘සාලාඝහට්ඨාසපානං’ යනාදි කීහු. අභශපග-
පඤ්චිකාප්රශදීපය 285
මවුත්තිත්තා, ප්රපතිඥවෙහි පවත්නා බව හෙයින්. මන්ය්ප්යෙදකුත්සායාමනාවාදෞවා. මන්ය‘තෙවර්්යානප්යෙත නාවාදිවර්ජිතෙ කුත්සායං ගම්ය‍මානායං චතුර්ථි වා භවති. න ත්වාම තෘණාථිය මන්යෙු, න ත්වාි තෘණම්මන්යො’ යන මේ ආදි දක්වන පිණිසැ ‘පඤ්ඤතිප්පයොගො’ යනාදි කීහු.
‘හී‍ෙය්යාදසොමත්තාය’ යි විභක්ත්ය න්ත පද ප්රගතිරූපක නිපාත පදයෙකැයි යන ආචාය්ය්ය යන්ගේ අභිප්රායය වූව ද ‘මත්තාය’ යන තැන්හි ‘මත්තාසුඛපරිච්චාගා’ යනාදියෙහි මෙන් ස්ත්රිං ලිඟුයෙහි වැයෙන්නා වූ මත්තා ශබ්දයා කෙරෙන් පඤ්චමීවිභක්තිවූතැනි. ‘භීය්යොාසොති ඉදං හී‍ෙය්යමසද්දෙන අතිරෙකත්ථැ වාචකෙන නිපාතෙන සමානත්ථංය නිපාතපදං’යි පුරාතනයන් කී හෙයින් ‘ හි‍යොයාසො’ යනු ද අතිරෙකාථිවාචවක වු හී‍ාෙය්යස ශබ්දයා හා සමාන නිපාත පදයෙකැයි යනු යක්තයි. මාත්රකයෙන් අධිකයැ යි අර්ථස කියැ යුතු. පුරාතනාර්ථි කථාචාය්ය්ක්තවරයෝ ද ‘හීයෙයාසොමත්තායාති අතිරෙකප්ප මාණෙනං යි කීහු. රූපසිඬිසන්යතගැටපදකාරයෝ ‘මත්තාය’ පමණට; සෙ, එ තෙමැ; හී‍දෙය්යාූ, බොහෝ වියැ’යි අර්ථ‘ කීහ. එ සේ කී කල්හි මෙහි ‘ඵත්ථ‍හී‍ෙය්යාථසොමත්තාය’ යනාදින් දක්වන ලද පුනරුක්ත දොෂය පැමිණෙයි දත යුතු. ‘අවිකරණපාතූ භවනාදියොගෙ සති සත්තම්යථත්ථ ‘පි’ යි සම්බන්ධ යි. වග්ගණෙන, (සීලාඝාදි සූත්රියෙහි) වග්රසහණයෙන්; පහිණාදි ශබ්දයෙන් ‘කප්පති’ පහොති, කරිස්සාමි, පගණ්හිමි’ යනාදිය ද ඵාසු ආදි ශබ්දයෙන් ‘මණිනා මෙ අ‍ෙත්ථ,’ යනාදියෙහි අ‍ත්ථො ශබ්දය ද සඞ්ගෘහිතයි. චතුත්ථීථ අභිමතා, (‘නමොයොගාදිස්වපි ව’ යන සූත්රයයෙන්). සත්තො, ප්රවබල යැ යන අර්ථඅයි.
පඤ්ච: විසෙසානුපාදනතො, (‘අවධිස්මා’ යි සාමාන්යනයෙන් විහිත බව මුත් අසුවල් දෙයකට අවධිවූයේ යී) විශෙෂග්ර හණයක් නො කිරීමෙන් ද.
286 සිරි රහල් පබඳ
‘යතො’ විධීයතෙ කිංචිත්ක්රිථයාපූර්වං කුතශවන
විශ්ලි‍ෂ්යකතෙ චලවාන්යකමවධිං තම්ප්රතචක්ෂතෙ.
නිර්දිෂ්ටවිෂයඃ කශ්චිදුපාත්තවියස්ත ථා අපෙක්ෂිතක්රියයෙශ්වති ත්රි ධා ‘වධිරිභොච්යනතෙ.’
යනු අවධිලක්ෂනාකාරිකායි.