සිරි රහල් පබඳ-බුද්ධිප්පසාදනී i
බුද්ධිප්පසාදනී
නාමා පදසාදන ටීකා
නමො තස්ස භගවතො අරහතෝසම්මා සම්බුද්ධස්ස
කල්යා ණරූපමවලං සුරසත්ථතවුත්ති
මිදිව්වරාජසරණං භුවනප්පතිට්ඨං,
සම්බුත්තරං වරසුධම්මමනෙකවණ්ණං
වන්දේ පසිද්ධරතනං මුනිරාජ මෙරුං.
සම්පන්නලක්ඛණපදා මුදුවණ්ණරූපා දීඝප්පමාණ නයනා මුනිරාජ වාණි, සම්භාවිතා සවනදස්සනුපාසනෙහි සත්තානතාපමපනීය තනොතු නන්දං.
හත්යානනතාමිත නරාසුරදෙවරාජ කොටීරකොටිමණිඡප්පදවුම් බිතානි, තම්බඞ්ගුලීතතිදළෙ නඛ කෙ‍සරානි සඞ්ඝස්ස වාරු චරණම්බුරුහානි සෙවෙ.
සද්දානුසාසනපවීණගුරූප‍දසෙ වාණි පවෙණිමවලම්බිය සාරභුතං, සංඛිප්ප සාසයපදත්ථනවිහාවනාය ටීකං කරෙමි සුගමං පදසාධනස්ස.
ඉධායං සකලමාගධිකසද්දලකඛණපාරදස්සී පියදස්සිමහථෙරො නිජගුරුවරවිරවිතමොග්ගල්ලායනව්යාාකරණ රතනාකරමනුපලඬසද්දරතනානං මන්දධීනමධිගන්තුං පද්ධතිභුතං පකරණඵමිදං විධාතුකාමො පඨමං මඞ්ගලත්ථි
396 සිරි රහල් පබඳ
මත්තධනො සොතුනඤ්ච අනන්තරායෙනාභිසමීහිතසංසිජ්ඣනත්ථංග ථුතිපුබ්බකං රතනත්තයප්පණාමං ආරහතෙ ‘බුද්ධම්බුජ’ මිච්වාදිකාය ගාථාය.
අයම්පනාදි ගාථා භගවතො හෙතුඵලසත්තොපකාරකිරියාසංඛාතාසු තීසු අවත්ථාාසු ඵලසත් තොපකාරකිරියාවත්ථාස පකාසෙති සරූපෙන තදවිනාභාවතො හෙත්වවත්ථපම්පි, බුද්ධම්බුජං සද්ධම්මමධුභාජනන්ති අනෙන ඵලාවත්ථාථ; සඞ්ඝමධුබ්බතනිසෙවිතන්ති අනෙනසත්තොපකාරකිරියා වත්ථාන; ඉමිස්සා ගාථාය මහත්ථධවිසයන්තා අසෙසවන්ණනායං ගන්තගරුභවතො කිඤ්චිමත්තමෙවෙත්ථස විහජියාති; තත්ථ බුද්ධම්බුජං නමස්සිත්වා පදසාධනං අරහිස්සන්ති ක්රි යා කාරකයොජනා; කිං විසිට්ඨන්ති ආහ. ‘සද්ධම්මමධුභාජන’න්ති
නත්ථන යථානුසිට්ඨං පටිපජ්ජමානේ චතුසු අපායෙසු අපතමානෙ කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො: ‘ය කෙචි ධම්මං සරණං ගතොසෙ න තෙ ගමිස්සන්ති අපායං පහාය මනුසං දෙහං දෙවකායං පරිපූරෙස්සන්තී’ ති හි වුත්තං: සංසාර දුක්ඛෙ වා අපතමානෙ කත්වා ධාරෙතීති ධම්මො, මග්ගඵලප්පත්තියා සත්තක්ඛත්තුපරමතාදිවසෙන සංසාරස්ස පරිච්ඡින්තන්තා; අපායාදිනිබ්බත්තකලිලෙසාදිවිද්ධංසනං චෙත්ථෙධාරණං, එවඤ්ච කත්වා අරිය මග්ගො තස්ස තදත්ථංහෙතුනාය නිබ්බානඤ්චාති උභයමෙව නිප්පරියායතො ධාරෙති; අරිය ඵලං පන තං සමුචුඡින්නකිලෙසපටිපස් සම්භනෙන තදනුගුණතාය පරියත්ති ධම්මො තදධිගමහෙතුතායාති උභයං පරියායතො ධාරෙතිති වෙදිතබ්බං සතං සප්පුරිසානං අරියපුග්ගලානං ධම්මො පමාණාවසිතසබ්භා වත්තා සංවිජ්ජමානො වා ස්වාක්ඛාතතාදිගුණයො‍ගතො පසත්ථොක වා ධම්මො සද්ධම්මො සපරියත්තික සපුබ්බහාගපටිපදො නවලොකුත්තරධම්මො සොයෙච පරමමාධුරීසං යොගිතාදිසාධම්මෙන මධු පදුම පුප්ඵ රසො තස්ස භාජනමාධාරො තා සද්ධම්මමකරන්දාධාරන්ති වූත්තං හොති; අඤ්ඤඤ්ච කිම්භුතං? ගුණාමොදපදං, ගුණ
බුද්ධිප්පසාදනී 397
ආමන්තණෙ භ්වාදිසෙසො; ගුණියති පරීචියති සෙය්ය්ත්ථිි කෙ භීති ගුණො ‘භාවකාරකෙස්වඝණ්ඝකා’ ති කප්පච්චයෙන, ලොකියානං දසකුලකම්මපාථාදිපුඤ්ඤං තෙනෙවධම්මසද්දත්ථුද්ධාරෙ ‘නහි ධම්මො අධම්මොචා’ ති එත්ථමගුණොති වුත්තං: තත්ථ හි ගුණාති දසකුසලකම්මපථා වුත්තා සබ්හි එව විසෙසෙන කරීයති එතං පුඤ්ඤන්තී; ඉධ පන බුද්ධස්ස භගවතො අනඤ්ඤසාධාරණා සීලසමාධිපඤ්ඤාදයො ගුණා එව ආමොදා දුරානුපාතිනො සුගන්ධා සකලජනමනොහාරිත්තා නිජනිස්සයපාවනකාරිත්තා දසසිසාසු වීසාරිත්තාව තෙසං පදං උප්පත්ාතිට්ඨානමඨ වා පතිට්ඨානට්ඨානං, ඉධ පදසද්දො ඨානෙ වත්තතෙ; වුත්තං හි අභිධානප්පදිපිකායං.
‘පදං ඨානෙ පරිත්තාණෙ නිබ්බානම්හි ච කාරණෙ සද්දෙ වත්ථුම්හි කොට්ඨාසෙ පාදෙ තල්ලඤ්ඡනෙ මතං’ති.
පුන කිං විසිට්ඨං? සඞ්ඝමධුබ්බතනිසෙවිතං, චතුබ්බිධඅරිය මග්ගසමංගිනං වතුසාමඤ්ඤළුලසම්භාවාධිවාසිතසන්තානානඤ්ච පුග්ගලානං සමූහො දිට්ඨිසීලසාමඤෙඤන සංහතත්තා සඞඝො’ අට්ඨපි හි අරියපුග්ගලා දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාදීනං සමුච්ජින්නත්තා විනාපි කායසාමග්ගිං සම්මාදස්සනෙන අරියකන්තසීලෙන ව සමානත්තා සංහතා සංඝටිතා නාම හොන්ති; තෙනෙව භගවතා ‘තං කිම්මඤ්ඤසි ආනන්ද යෙ වො මයා ධම්මා අභිඤ්ඤාතා දෙසිතා. සෙය්යනථිදං? වත්තාරො සතිපට්ඨානා - පෙ - අරියො අට්ඨංගිකො මග්ගො පස්සසි නො ත්වං ආනන්ද ඉමෙසු ධම්මෙසු දෙවපි භික්ඛු නානාවදෙ’ ති පූච්ඡිතෙ ‘ නො හෙතං හන්තෙ’ති ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන පටික්ඛිත්තං; තෙ එව අටඨ අරියපුග්ගලා සද්ධම්මමදුරසානුභවතප්පරතාය මධූබ්බතසදිසත්තා මධුබ්බතා, මධුකරා හි මධුං වතයන්ති බුඤ්ජන්තීති මධුබ්බතාති වුච්චන්ති තෙහි නිසෙචිතං.
බුද්ධි බුද්ධං භාවෙ ක්තප්පච්චයො, තං අස්ස අත්ථිති බුද්ධො, අථ කායං බුද්ධි නාම? සාතිසයං චතුසච්චබුජ්ඣනං පරොපදෙසමන්තරෙන සබ්බප්පකාරෙන සබ්බධම්මාවබොධනංවා
398 සිරි රහල් පබඳ
තදුපදාය හි තථාවිධබුද්ධිසහිතො බන්ධසන්තොනො බුද්දොති වුච්චතිති වුත්තංහෙතං ‘චතුසච්චබුද්ධත්තා’ති ආදි; අථ වා පුරිසාතිසයසන්තානනිබ්බත්තං අග්ගමග්ගඤාණං ඵලඤාණං වා බුද්ධි නාම, තං සහිතො පන සන්තානො බුද්දොති; අථ වා සබ්බඤ්ඤුතඤාණමෙව බුද්දි යථා රත්තගුණයොගතො පටො රත්තොති, එවං බුද්ධිගුණයොගතො භගවා බුද්ධොති වුච්චති. තෙන වුත්තං ‘සබ්බඤ්ඤුතාය හි පදට්ඨානං මග්ගඤාණං මග්ගඤාණපදට්ඨානං ච සබ්බඤ්ඤුතඤාණං මහාබොධීති වුච්චතී’ති අථ කථං තදධිගමො හොති? මග්ගඤාණානන්තරං ඵලඤාණෙන සහාධිගමො හොති අරහතං පටිසම්හිදාදි විය පවරාහිසෙකෙන රාජිස්සරියං විය මග්ගොහිසෙකෙනෙව හි දසබලගුණාදයො සබ්බෙ බුද්ධගුණා අරහත්තඵලෙනෙව සද්ධිං මහාපුරිසානං සමිජ්ඣන්ති තාදිසසාමත්ථීබයවිසෙසසබ්භාවතො; අථ වා චතුසච්චෙන සද්ධිං සබ්බඤෙය්ය්ධම්මානං අසම්මොහවසෙන පටිවෙධාසා ධනතො අරහත්තමග්ගෙනෙව සඞිං සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්ස සමධිගමොතිපි වත්තුං වට්ටති, චතුසච්චවිසයො විය හි මොහො සබ්ඤෙතය්යවධම්මවිසයො මහාබොධිසත්තසන්නානසි‍ඬෙන නිරවසෙසවසෙන පහීයති සුරියෙන විය රත්තන්ධකා‍රො, තප්යහානමෙව ච අසම්මොහපටිවෙධො, තස්මා ඤෙය්යාධවරණකරඝම්මොහවිද්ධංසනතො මග්ගෙනෙව සහ සබ්බඤ්ඤුතඤාණං සිජ්ඣාතිති වුච්චති, මග්ගානන්තරං පන ඵලෙන සහ සිද්ධමෙව සමධිගත මෙවාති ව වුච්චති; තථා හි වුත්තමත්ථනසාළිනියා අධිගමනිදානවණ්නනායං ‘පච්ඡියමාසාවසනෙ දසබල චතුවෙසාරජ්ජාදිසබ්බබුද්ධගුණපතිමණ්ඩිතං සබ්බඤ්ඤුත ඤාණං පටිවිජ්ඣන්තො යෙව ඉමං අබිධම්මනයසමුද්දං අධිගඤ්ඡිති එවමෙතස්ස අධිගමනිදානං වෙදිතබ්බ’ න්ති අග්ගමග්ග ඤාණමෙව වා තථා විධකිච්චවිසෙසයොගතො සබ්බඤ්ඤුතඤාණන්ති වුච්චති, වුත්තං හෙතං අභිධම්මටීකායං ‘යථාරුවිප්පවත්තිවිබාවනායං සබ්බධම්මානං පටිවෙධඤාණං බොධිපල්ලඞ්කෙ අහොසි මග්ගතඤාණ-
බුද්ධිප්පසාදනී 399
මෙවහිත’න්ති; අතොයෙව සාදරනිරන්තරවිරකාලොපචිත පුඤ්ඤඤාණලක්ඛණසකලබොධිසම්භාරයබල සම්මුබ්භූත- භූතත්ථාභාවනාබලසමුක්කංසපරියන්තපාතුභූතං භගවතො සම්ම්සම්බොධිඤාණමන්තනා සහ සච්ඡිකතාසෙසාකාරසබ්බඤෙය්යාොමන්ඩලන්ති විහජ්ජවාදිමණ්ඩලමණ්ඩනෙහි ආචාරියපාවරියෙහි තන්ථක තන්ථය පටිපාදීයති; අන්ධකාර විධමනෙහාසුරසරූපො පදිපො විය හි අත්තවිසයස්සාපි මොහස්ස විද්ධංසනාතො මග්ගඤාණං අත්තානම්පි අසම්මොහපටිවෙධෙන පටිවිජ්ඣති පගෙව විසය‍භාවා ගතං නිබ්බානං තග්ගතසම්මොහවිද්ධංසනෙන අසම්මොහපටිවෙධවසෙනාපි පහාහිමුඛගතදස්සනීයවත්ථුං පහාය සම්ඵුසං තග්ගතතිමිරාපගමකාරණෙන පහාසෙන්තො පදීපො වියාති ච ඤාතබ්බං; වුත්තම්පිචෙතං පටිවෙධගම්භීරවණ්ණනාධිකාරෙ අභිධම්මටිකායං ‘අසම්මෙහෙතෙඅත්ථාදිඅනුරූපධම්මාදිස්වවබොධො නිබ්බානාරම්මණො මග්ගසම්පයුත්තො යථාවුත්තධම්මත්ථෙධසු සම්මොහා විද්ධංසනො ලොකුත්තරඅභිස‍මයො’ති; එවං සිද්ධං පන යථාවුත්තං සබ්බඤ්ඤුතඤාණං සබ්බඤෙය්යුධම්මෙසුත්තරකාලමාලම්බණකරණවසෙන පවත්තියං කිමෙකා වජ්ජනවීථියා එව පවත්තති උදාහු නානාවජ්ජනවිථිහි? යථා ඉච්ඡති සබ්බඤ්ඤු තථා පවත්තති; වුත්තම්පිහෙතං ‘ආවජ්ජනපටිබද්ධා ආකඞ්ඛා පටිබද්ධාත මනසිකාරපටිබද්ධා සබ්බේ ධම්මා සබ්බාකාරෙන බුද්ධස්සභගවතොඥාණමුඛෙ අපාථමාගච්ඡන්තී’ති; නනු ව සබ්බධම්මානං එකක්ඛණ විසයත්තේ සති සබ්බේ ධම්මා අනත්තාති ආදි විජානනෙ විය සාමඤ්ඤෙනාවබොධනතො අවිවෙවිතාකාරො සියා න අසාධාරණත්තා, නහි තං ඤාණං සෙසලොකියසහාජනඤාණසමානප්ප් වත්තිකං, තතො එව අසාධාරණඤාණ මන්තොගතා සබ්බඤ්ඤුතඤාණස්ස; වුත්තං හෙතං
‘බුද්ධසන්තානසම්භූතං සත්තියොගා ඉහෙදිසා සාධාරණම්පි තං ඤාණමසාධාරණසම්මත’න්ති.
400 සිරි රහල් පබඳ
ආහ ච, ‘සබ්බං සඞ්ඛතමසඞ්ඛතමනවසෙසං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤාණං තත්ථාණවරණං නත්ථිති අනාවරණඤාණ’න්ති. යථාවුත්තප්පකාරාය සබ්බධම්මබුජ්ඣනසමන්ථා ය බුද්ධියා බුද්ධොති වුච්චති; අථ වා බුද්ධවාති බුද්ධො, තෙකාලිකං කාලවිනිම්මුත්තං ව සකලඤෙය්යබමණ්ඩලං සබ්බාකාර‍රෙතා අවිපරීතං ඤාතවාති අත්ථොන; අථ වා බුධිධාතුස්ස අකම්මකෙසු ජාගරණවිකසනත්ථේසුපි පවත්තනතො අච්චන්තවිගතකිලෙසනිද්දතාය හි භගවා සබ්බඤෙය්යෙස අප්පටිහතාවාරං ඤාණචක්ඛුං උම්මිලෙත්වකිලෙසනිද්දාවසගතෙ ලොකෙ පඨමං පබුද්ධො ජාගරණයුත්තො අභිනවදිසකරකිරණසමාගමෙන පරමරුචිරසිරි සොහග්ගප්පත්තියා විකසිතමිව පදුමං අග්ගමග්ගඤාණා සමාගමෙන දසබලවතුවෙසාරජ්ජාදිඅපරිමිතගුණගණාලඞ්කතසබ්බඤ්ඤුතඤාණප්පත්තියා පබුද්ධෝ විකසිතොති බුද්ධෝ; අම්බුනි ජාතිමම්බුජං පදුමං, අයඤ්ව සද්දො යොගරූළ්හො, යථා ගච්ඡතීති ගො, වදතිති වච්ඡොති අම්බුජමිව අම්බුජං, සද්ධම්මමකරන්දසන්දොහසම්බන්ධ සුන්දර ගුණසුගන්ධසගන්ධාතාදි විසෙසනයොගතො බුද්ධො එව අම්බුජං පදුමං ‘බුද්ධම්භුජං’ තං ; නනු උපමානප්පධානත්තෙ රූපකමුපමෙය්යදප්පධානත්තෙ උපමාති සබ්බාලඞ්කාරිකසම්මතං, තස්මා ඉධ රූපකෙ තු අම්බුජප්පධානන්තා නමක්කාරයො ගො න ඝටතෙ? නායං දොසො ‘උපමානොමෙය්යානනමහෙදො රූපකම්භවෙතී’ති වචනතො; යථා නිලගුණයොගතො උප්පලම්පි නීලසද්දෙන වුච්චති, තථා අම්බුජසමානගුණයොගතො භගවාපි අම්බුජසද්දෙන වුච්චතිති එකාධිකරණත්තං සිද්ධමිති; ‘නමස්සිත්වා’ති තීහි ද්වාරෙහි සක්වච්චං නමො කත්වා; නනු නමීහ නමන්ති සාඛා නවමඤ්ජරීහි කමන්ති එලිනො රුක්ඛාති එවමාදි පයොගෙසු අකම්මකොපි දිස්සති? සච්චං, යදා විවක්ඛාවසෙන නමනමත්තමහිධීයතෙ, තදා අකම්මකො, සභාවතො සකම්මකොති විවෙකො, එවං පකරණාරම්ශ ථුතිපුබ්බකෙන පණාමෙන රතනත්තයභූතස්ස පූජනීය වත්තුස්ස සාදරං පූජං විධාය ඉදානි අරද්ධුමිච්ඡිතස්ස පකරණස්ස නිස්සයගන්ථකත්තුපණාමං කරෙන්තො ආහ
බුද්ධිප්පසාදනී 401
‘මොග්ගල්ලායනෙ’ විවාදි; තත්ථ මොග්ගල්ලායනාචරියවරඤ්ච නමස්සිත්වාති සම්බන්ධො: වකාරො වුත්තප්පකාරෙන බුද්දම්බුජෙන සඬිං මාගධස්ස සද්දාලක්ඛණස්ස කත්තාරමාචරියං නමනක්රිෙයාය සම්පිණ්ඩෙතීති කෙවි වදන්ති, අයම්පනෙත්ථස අම්භාකං ඛන්ති, වසස්දො හි ජිනදත්තො ආගතො තස්සා පුත්තො ව ආගතොති ආදිසු විය අනුවාචකත්ථොථ දට්ඨබ්බොති; සමුච්චයත්ථොද හි එකත්ථො වා සබ්බත්ථ වා යුජ්ජමානො සබ්බත්ථං සම්පිණ්ඩෙති, අනුවාවකත්ථෙ වසද්දා නපෙක්ඛෙ පධානත්ථෙ සි‍ඬෙ ඉතරෙ තදනුගතෙ කරොති, තස්මා න කෙවලං බුද්ධම්බුජමෙව අථ ඛො මොග්ගල්ලායනාචරියඤ්ච නමස්සිත්වාති අථො; කිදිසන්ති වෙ ආහ ‘ධීමතෙ’ විවාදි; මහාකච්චායනමහාත්ථෙසරවිරචිතෙ නිරුත්තිපිටකෙ යම කත්ථෙ‍රවිරචිතායං චූළනිරුත්තියඤ්ච කච්චායනසඞඝනන්දිවිමල බුද්ධිමහාත්ථෙරාදි කතෙසු සුත්තවුත්ති න්යාචසාදිසු ච පාණිනිකව්වායන පතඤ්ජලිජයාදිච්චජිනින්දාබුද්දිආදීහි කතෙසු සුත්තවාත්තිකමහාහස්සවුත්තිපඤ්චිකාදිසු ච ආචාරියචන්දගොමිවිරවිතෙ සද්දලක්ඛණෙ පච්චක්ඛානහස්සෙ ච ඡඩ්ඩුගොමිරතනමතිසාරිපුත්තමහා සමිප්පභූතිහි විරවිතෙසු වුත්තිපඤ්චිකාපඤ්චිකාලඞ්කාරෙසු ච සබ්බවම්මදුග්ගසීහතිලොචනදාසාදිරවිතෙසු සුත්තවුත්තිපඤ්චිකාසු ව ඉතොඤ්ඤෙස්වතිපුරාතනෙසු ආපිසලීයසාකටායනාදිසු ව බහුසු සද්දසත්ථෙසු උග්ගහණසවනදාරණවින්තනනිරූපනාදිවසෙන පවත්තියා පහූතා පසත්ථා වා ධී අස්ස අත්ථීති ධීමා; ‘යෙනා’ ති කිතකාහි හිතක්රිනයාය අනියමෙතො කත්තුනිද්දොසො; ‘ලහු’න්ති අප්පගන්ථාභාවො; ගන්ථලාඝවං බිප්පමත්ථමවගමයිතුං සාමත්ථියං පටිපත්තිලාඝවං තදුහයයොගතො ලහුං අප්පපයතනසාධියං; ‘අසන්දිද්ධං’ අනාකුලප්පසිද්ධවචනෙන වුත්තත්තා සන්දෙහරහිතං; ‘අනූනං’ අසෙසලක්ඛියො පසංගාහිකභාවෙන වත්තබ්බස්සාපරස්සාභාවා සම්පූණ්ණං; ‘සද්දලක්ඛණ’ ව්යාබකරණාපරනාමධෙය්යංම සුත්තං තම්මූලකත්තා වුත්තිපඤ්චිකාදීනං; වුත්තං හි
402 සිරි රහල් පබඳ
‘සුත්තෙස්වෙව හි තං සබ්බං යං වුත්ත්යං පඤ්චිකාය යං
සුත්තමුප්පත්තිඅත්ථාරනං සබ්බං සුත්තෙ පතිට්ඨිත’න්ති.
වුත්තඤ්චාවරියසම්බගුණාකරෙන මාගධිකසද්දකලි කායං සුත්තං ව්යාතකරණමුස්සුත්තාබිධානෙනාදෙය්යාදත්තා, සුත්තමෙව ව්යා‍කරණසරීරං සද්දවිප්පටිපත්තියං පවත්තා යං සුත්තං විනා අගන්ථිතපුප්ඵරාසිම්හි විය අන්වාඛයානෙ කයිර‍මානෙ යාවසුත්තං න දස්සිතං, තාවදනුපාදෙයිං වචනං භවති, තස්මා කාරණාති අත්ථො ලක්ඛියලක්ඛණානි ව්යා කරණමඤ්ඤොතෙ ඉති; තත්ථ සද්දා ඝටපටාදයො ලක්ඛීයන්ති එතෙන පකත්ය්දිවිභාගකප්පනාය අන්වාඛ්යාෙයන්තීති සද්දලක්ඛණං, ලක්ඛණාභිධානඤ්ච පයොගා‍රහා සෙසසද්දප්පතීතියා; අඤ්ඤථා ඉමේ සාධවො අසාධවොති වා වුච්චමානා අනන්තත්තා නිස්සෙසතො උපදිසිතුමසක්කු ණෙය්යාභති අවිඤ්ඤාතායෙව සියුන්ති; ආවරීයති සෙවීයති විනයන්ථන්ති ආචරියෝ, ආචාරං සික්ඛාපෙතීති වා ආදරෙන චරිතබ්බො උපට්ඨා තබ්බොති වා ආවරියො, මොග්ගල්ලායනො ව සො ආචරියො ච මොග්ගල්ලායනාචරියොති; ඉමිනා සිතසුලාදිගුණෙහි ලොකසම්මතං මාගධස්ස සද්දලක්ඛණස්ස කත්තාරං මහා සාමිඨාන්තරප්පත්තමත්තනො ආචරියං දස්සෙති; සො යෙව සද්දසත්ථකරණෙ අත්තනො උත්තරිතරාභාවෙන වරො පවරො, තං ච - නනු ච යංතංසද්දානං නිව්වෝ සම්බන්ධො කථං මොග්ගල්ලායනාචරියවරඤ්චාති එත්ථ තංසද්දාභාවො? සච්චං, කින්තු යංසද්දො තුත්තරවාක්යාට්ඨො පුබ්බවාක්යේ තංසද්දමවගමයතිති ව‍ඬොපදෙසා අත්තරවාක්යො ඨීතො කත්තුරූපො යංසද්දො පුබ්බවාක්යෙද තංසද්දං විඤ්ඤාපෙතීති පරිහාරො
එවං පකරණනිස්සයගන්ථකත්තුපමණාමං දස්සෙත්වා ඉදානි පකරණනිස්සයප්පයොජනාභිධානාභිධෙය්යමකරණප්ප කාරනි දස්සෙතුං ‘ආරහිස්ස’ මිච්චාදිමාහ, තත්ථ පදසාධනං අරභිස්සන්ති සම්බන්ධො; කිම්භූතං ත්යාආහ ‘මොග්ගල්ලා-
බුද්ධිප්පසාදනී 403
යනෙ’ ව්වාදි; මොග්ගල්ලායනස්සායං මොග්ගල්ලායනො, සද්දත්ථොස සද්දොව සද්දත්ථො ව එකදෙසසරූපෙකසෙසවසෙන යථා ව්යාසඤ්ජනසමුච්චයො ඡළායතනනන්ති; සද්දො සද්දලක්ඛණං; වුත්තඤ්ච සමන්තපාසාදිකායං විනයට්ඨකථායංභගවාති ඉමස්ස පදස්ස සංවණ්ණනායං සද්දනයෙන වා පිසොදරාදි පක්ඛෙපලක්ඛණං ගහෙත්වා’ ති - එත්ථත සද්දනයෙන වාති ඉමං පදං වණ්ණෙන්තෙන සාරත්ථණදීපනියං සාරිපුත්තමහාසාමිනා ‘සද්දනයෙනාති සද්දලක්ඛණනයෙන’ ඉති, සක්කගකත්ථා කාරාපි සද්දසදේදා වයාකරණෙ වත්තතිති වදන්ති. තථා ව වුත්තං.
‘සද්දම්මත්ථවකාමාදි සත්ථෙකසූපායපුබ්බිකා. පට්පත්තිරසාමඤ්ඤා ව්යුමප්පත්තිරහිධීයත’ති.
එත්ථත වවීහටාලංකාරටීකායං සද්දො ව්යාතකරණං ධම්මො ආගමොච්චාදි - අරීයති ඤායතීති අත්ථොකභිධෙය්යෝ ඉධ සමුදිතෙන සද්දලකඛණෙන වවනියො අත්ථෙත, සො ව පකතිප්පච්චයාදිවිහාගකප්පනාය සද්දානං සංඛරණං, සද්දාලක්ඛණෙණ හි සද්දානං සංඛරණමෙව පටිපාදියති, යෙන ච යො පටිපාදීයති. සො තස්සත්ථො හොතීති - මොග්ගල්ලාය - නොව සො සද්දත්ථොති මොග්ගල්ලායන සද්ධත්ථො, සො එව පසාදනීයසාරත්ථගම්භීරත්තාදිසාධම්මෙන රතනාකරො. සමුද්දො, මොග්ගල්ලායනසද්දත්ථොතඑවරතනාකරො මොග්ගල්ලානායනසද්දත්ථරතනාකරො , පථිකෙහි පාදෙහි හඤ්ඤතීති පද්ධති, මග්ගො, පද්ධති මොග්ගල්ලායන සද්දත්ථො රතනාකරස්ස පද්ධති මොග්ගල්ලායන සද්දත්ථව රතනාකර පඬිති; තං - ‘පදසාධන’ න්ත්යෙතතස්ස විසෙසනං - බාලානං ඉදං බලත්ථං්, චතුත්යාි න්තං නාමං තදත්ථෙගන අත්ථ සද්දෙන නාමෙන සහ සමස්යංතෙ, සො ව තප්පුරිසසමාසො හොති අයං චතුත්ථේ ව තදත්ථනස්ස වුත්තත්තා - තථා ච වුත්තං වාත්තිකකාරෙන, අත්ථෙදන නිච්චසමාසො සබ්බපලිඞගතා වෙ’ තිබාලා අත්ථෙංපයොජනං යස්සාති අඤ්ඤාපදත්ථත සමාසොති කෙවි. සද්ද්ර්පසද්දවිවෙකසුඤ්ඤා බාලා න තු උත්තානසෙය්ය්කා දාරකා
404 සිරි රහල් පබඳ
සද්දසත්ථංි ඤාතුකාමා උග්ගහණධාරණාදිපටවො වටවොති වුත්තං හොති - ස්යාසද්යංන්තං ත්යා ද්යණන්තං ච අත්ථවස්ස ඤාපනතො පදං පජ්ජති අත්ථොබ එතෙනාති හි පදං, තං නාමපදං ආඛ්යාාතපදං උපසග්ගපදං නිපාතපදන්ති චතුබ්බිධං; තත්ථප නමතිති නාමං, අත්ථාහනුරූපං සද්දප්පවන්තිතො නාමයතීති වා නාමං, අත්ථොා හි සද්දාහිමුඛං නමන්තො විය හොති සද්දෙ සති අත්ථාාවබොධසම්භව‍තො; පිටකත්තයං පන පන්වා පුබ්බපක්ඛොයෙව සා‍රතො පච්චෙතබ්බො - අත්ථනප්පධානංහි බුද්ධවචනං න ව්යාපඤ්ජනප්පධානං; තෙනාහු ආචරියා
‘අත්ථං් හි නාථො සරණං අවොච න බ්යංනජනං ලොකහිතො මහෙසි. තස්මා අකත්වා රතිමක්ඛරෙසු අත්ථෙච නිවෙසෙය්ය් මතිං මුතිමා’ති.
අඤ්ඤත්ථායපි වුත්තං
‘අත්ථා්නුරක්ඛණත්ථාුය වුත්තං සබ්බමිදං අතො, අත්ථඅමෙව ගුරුං කත්වා ගණ්හෙ න ව්යා ඤ්ජනං විදු’ති.
භගවති වුත්තං ‘අත්ථකපටිසරණා භික්ඛබවෙ භවථ, මා ව්යා.ඤ්ජනපිසරණාති; අඛයායතීති ආඛ්යාකතං, ගච්ඡති පඨතීති ආදිකං කිරියාපදං; කිච්චාපි නාම්මපි අන්තනො අත්ථංක අවික්ඛති, තථාපි පටිලඞනාමවිසෙසත්තා න තබ්බොහාරං ලභති, යථා ආසුගමනත්තා අස්සොති වුත්තෙ කිඤ්චාපි ගොමහිසාදයො ආසුං ගච්ඡන්ති, තතාපි පටිලඞනාමවිසෙසත්තා අස්සසද්දෙන න වුච්චන්ති, එවං සම්පදමිදං වෙදිතබ්බං, උක්කංසගති විඤ්ඤාපනෙන වා ආඛ්ය,තන්ති කිරියාපදමෙව වත්තුමරහති, නාමපදාදිසු හි පයුත්තෙසු කිරියාපදස්ස අත්ථෙමව පධානභාවෙන ඤායති, පුරිසො ඛලු පරිධාවතිති වුත්තෙ ධාවතිසද්දෙන වුත්තො එවත්ථොර සාමඤ්ඤත්තා පුරිසොති විසෙසපදෙන වුත්තො; ඵව‍ෙත්ථාද සාමඤ්ඤත්තා පුරිසොති විසෙසපදෙන වුත්තො; තදත්ථොපුරණවිසෙසනාය ච ඛලු පරි සද්දාපි යුජ්ජන්තීති; යථා
බුද්ධිප්පසාදනී 405
සබ්බෙස්වහිරූපෙසු සමාහටෙසු අභිරූපාය කඤ්ඤා දෙය්යාවති වුත්තේ අභිරූපතරො අභිරූපොති විඤ්ඤායති එවං නාමිකාදිසු පයුත්තෙසු යං විසෙසෙන අවික්ඛති තමෙව ආඛ්යාූතන්ති වත්තුමරහති - උපෙච්ච නාමඤ්චආඛ්යාාතඤ්ච සජති තදත්ථෙත විසෙසෙනි විසෙසෙ ඨපෙතිනි උපසග්ගො, නාමදිපදානං අන්තෙවා අදිම්හිවා නිපතන්තිති නිපාතා, නිරුත්තීපිටකෙ පන චතුන්නම්පිලක්ඛණ මෙක‍ෙත්ථනව වුත්තං; නාමං උපනමනත්ථංන ආඛ්යාඛතං කිරියා ලක්ඛණං, උපසග්ගො විසෙසාය, නිපොතො පුරණාය වාති, තානි යථාවුත්තප්පකාරානි පදානි සාධීයන්ති පකතිප්පච්චයා දිවිහාගකප්පනායනෙනාති පදසාධනං; ආරම්භනක්රිොයාහි සම්බන‍ධා පදසාධනසද්දතා තබ්බිසෙසනෙහි ච කම්මෙ දුතියා ‘සමාසෙනා’ ති සමස්යදතෙ සංඛිපියතිති සමාසො; තෙන සහත්ථෙං තතියා අත්ථහතො ගම්යසමාන්තා ආරම්භ ක්රි යා සහ අත්ථීි සමාසසද්දස්ස සහත්ථොතති.
තදෙවං සාතිසයං මොග්ගල්ලායන ව්යා කරණ රතනාකර මධීගන්තුමුපායභූතං පකරණමිදං කත්තුකාමො රතනතත්යප්පණාමාද්‍තනත්ථාන ගාථාත්තය මුපදස්සෙත්ථාම ඉදානි යථා පටිඤ්ඤාතං පකරණමාරහන්තො පඨමං තාව සඤ්ඤානිදෙද්දසෙ පයොජනමාහ ‘සඤ්ඤාපරිග්ගහෙනෙව’ විවාදිකාය ගාථාය. ලක්ඛීයතෙ එතෙහිති ලක්ඛණානි, සුත්තානි, කං ලක්ඛියතෙ? සද්දානං සාධ්වසාධුත්තාදි, තෙසු ‘සරොලොපො සරෙ’ව්වාදිසු සුත්තෙසු සරා ආදි යෙසං තෙ සරාදයො තෙ අකාරාදයො සඤ්ඤිනො; සඤ්ඤාය සරසවණ්ණාදිකාය පරිග්ගහො පරිඤ්ඤානං තෙන ‘එවා’ ති අවධාරණෙ - ‘ඉති’ හෙතුම්හි යථා හන්තිති පලායතෙ වස්සතීති ධාවති - ‘තමෙවා’ ති තසද්දෙනසමාසෙ ගුණීභූතායපි සඤ්ඤාය පරාමාසො පදානමඤ්ඤඤාහිසම්බන්ධස්ස පුරිසාධීනත්තා, යථා ‘දෙසෙතෙ රාජමාතඞ්ගා තස්සෙවෙතෙ තුරඞ්ගමා’ති ‘ආදො’ ති පකරණාදිම්හි. ‘විභගතො’ති විසුං විසුං කත්වාග; ‘දස්සයිස්ස’න්ති සඤ්ඤාවිධානසන්ධිනාමදි වසෙනාවට්ඨිතෙ ඉමස්මිං පකරණෙ ආදිම්හි සඤ්ඤාවිධානං පකාසයිස්සන්ති භාවො; අයං හි කමො යදිදමාදිම්හි
406 සිරි රහල් පබඳ
සඤ්ඤාවිධානදස්සනං ලොකෙ විය ජාතානං පජානං නො වෙ වො‍හාරො න සුඛො ලොකෙ විය අකතාය සඤ්ඤාය, තස්මා ආදිම්හි සඤ්ඤාවිධාන‍සෙස්ව කමභාවතො තදෙව දස්සියතිති; තත්ථ සාමඤ්ඤවිසෙසඤ්ඤාසු සාමඤ්ඤ සඤ්ඤාව පඨමං වත්තබ්බා තදන්තෙෘගධන්තා විසෙසඤ්ඤානත්ති තං දස්සනත්ථ මාහ ‘අආදයො’ විවාදි.
ආ ආදයො තිතාලිසවණ්ණා.
‘සම්බන්ධො ච පදං පදත්ථොන පදවිග්ගහො චොදනා පරිහාරො ච ඡබ්බිධා සුත්තවණ්ණනා’ති.
වුත්තන්තා ඡඬා සුත්තං සංවණ්ණෙතබ්බං. තත්ථත පුබ්බාපරපදානං එකවාක්ය්තාය යොජනං සම්බන්ධො, ඉධ සුද්ද ලක්ඛණෙ සුත්තස්ස සාත්ථා කතා දස්සනෙන වා සම්බන්ධ දස්සනං වෙදිතයබ්බං; යථා කිමත්ථත විදමාරඬන්ති වෙ? තත්ථය තත්ථස ‘එ ඔනමවණ්ණෙ’ව්වාදිසු වණ්ණා නාම කතමෙති සන්දෙසහො ජායෙය්යා, නං නිවන්තනත්ථධ මිදමුච්චතෙති. විහත්ත්යකන්තං පදං තස්ස විභාගවසෙන පදං වෙදිතබ්බං; යථා අආදයොති පඨමා බහුවචනන්තං පදං, නිතාලීසාති පඨමෙකවචනන්තං පදං, වණ්ණාති පඨමා බහුවචනන්තං පදං, තිපදමිදං සුත්තන්ති; වාක්යවත්ථ වසෙන පදත්ථොම වෙදිතබ්බො - යථා අකාරාදයො තෙවත්තාලීසං සරව්යංචජනා වණ්ණා නාම හොන්තීති; වාක්යේ විජ්ජමානසමාසනාදි තබ්බාදිපදානං සමාසදිවිග්ගහවාක්යාදස්සනං විග්ගහො; යථා අආදි යෙසං තෙ අආදයො, තයො චත්තාලිසා. ච තිතිලිස, වණ්ණියත් අත්ථොම එතෙහිති වණ්ණාති; වාක්යෙි පදානං පයොජනාදි පුච්ඡනං චොදනා; යථා,
‘සඤ්ඤා ව පරිභාසා ච විධී නියමමෙව ච පටිසෙධොකාරෙති ඡබ්බිධං සුත්තලක්ඛණ’න්ති
වුත්තෙසු ඡබ්බිධෙසු සුත්තෙසු කතමන්ති; වාක්යේ පදානං සාත්ථෙකතාදිදස්සනවසෙන පරිහරණං පරිහරො; යථා තෙසු පනිදං සඤ්ඤාසුත්තන්ති. තත්ර අආදයොති සඤ්ඤී
බුද්ධිප්පසාදනී 407
නිද්දෙසො, තීතාලීසාති සඤ්ඤී විසෙසනං වණ්ණති සඤ්ඤානිද්දෙසො, ; තදෙවං සඤ්ඤාධිකාරෙ පඨමසුත්තමුපදස්සෙත්වා ඉදානි තස්ස අත්ථංද වණ්ණෙන්තො ආහ ‘ජිනවචනෙ’ ව්වාද - කිලෙසාහි සඞඛාරමච්චුබන්ධදෙවපුත්තසඞ්ඛාතෙ පඤ්චමාරෙ ජිතවාති ජිනො, බුද්ධො, ජිනස්ස වචනං ජිනවචනං, තස්ස ජිනවචනස්ස අනුරූපා යුත්තා අනුකූලා ජිනවචනානුරූපා; සුත්තාහිධම්මවිනයපිට කසංඛාතස්ස තෙපිටකස්ස බුද්දවචනස්ස මාගධිකාය සභාවනිරුත්තියා අනුකුලාති අත්ථොත; අනෙනිධ නිද්ධිට්ඨ වණ්ණතො අධිකවණ්ණවන්තානි න බුද්ධවචනානීති දස්සෙති; තථා ච වුච්චති.
‘හාසාතිතාලිසතිතො තිරිත්ත වණ්ණා සියා යා තු න මාගධීසා ඤාපෙති තෙසාවරියො ජි‍නින්දි භාසානුරූපති පදං වදන්තො’ති
බුද්ධා ච භගවන්තො මාගධිකාය එව හාසයා ධම්මං දෙසෙන්ති. වුත්තං හි-
‘සා මාගධී මුලහාසා නරායායාදිකප්පිකා බ්ර්හ්මණො වස්සුතාලාපා සම්බුද්දා වාපි හාසරෙ’ති
නිරුත්තිසංවණ්ණනායම්පි වුත්තං -
‘ධම්මො ජිනෙන මගධෙන විනාන වුත්තො නෙරුත්තිකා ච මගධං විභජන්ති තස්මා නෙරුත්තමෙව මුනිනො වචනානුකූල මිච්චාදරං මතිමතා කරණීයමෙත්ථාූ’ති.
අ එව කාරො අකාරො, අකාරො ආදි යෙසං ආකාරාදිනං තෙ අකාරාදයො, කස්මා අකාරොව තෙසමක්ඛරානමාදි? වුච්චතෙ, නිස්සයානිස්සයෙසු නිස්සයාව පඨමං වත්තබ්බාති සරාව පඨමං වුත්තා; තථා හි සරා පන ව්යාංතජනෙහි නිස්සීයන්තිති නිස්සයා, අතො යෙව ආදිම්හි පධානභාවෙන
408 සිරි රහල් පබඳ
වුත්තා; තතො පච්ඡා සරනිස්සිතා ව්යානඤ්ජනා වුත්තා; තත්ථං සරෙසු යෙ එකට්ඨානජා තෙ බහුකා විංජා අප්පකාති අප්පබහුකෙසු බහුකාව පඨමං වත්තබ්බාති පරිභාසතො බහුකත්තා එකජා අවණ්ණාදයො පඨමං වුත්තා; පුන කණ්ඨතාලු මුඬ දන්ත ඔට්ඨට්ඨානක්කමෙන වුත්තා; තතො අප්පකත්තා විජා එකාරාදයො පච්ඡා ඨානක්කමෙන වුත්තා; එකජෙසු පි ගරුකලහුකෙසූ ලහුකාව පඨමං චත්තබ්බාති පරිහාසතො ලහුකත්තා රස්සාව පඨමං වුත්තා; ව්යාංවජනෙසුපි වග්ගාවග්ගෙසූ වග්ගානං බහුකත්තා වග්ගාව පඨමං කණ්ඨාදිට්ඨාන පටිපාටියා වුතුතා; තත්ථාපි අප්පකත්තා විංජා පඤ්චමා පච්ඡා වුතුතා; තත්ථාපි අප්පකත්තා විංජා පඤ්චමා පච්ඡා වුත්තා; ලහුකරණ්ත්තා වග්ගෙසු පඨම දුතියා අඝොසා පඨමං වුතුතා; ගරුකරණත්තා තතිය වතුත්ථත පඤ්චමා ඝොසා පච්ඡා වුත්තා; අවග්ගෙසුපි බහුකත්තා ඝොස භූතා යරලව ඨානානුක්කමෙන පඨමං වුත්තා; හකාරො පන කණ්ඨජන්තා ඝොසත්තා ච පඨමං වත්තබ්බොපි උප්පටිපාටියාපි අක්ඛරුප්පත්ති සබ්භාව දස්සනත්ථංණ පච්ඡා වුත්තො; ළකාරං පන කෙවි ඉකාරට්ඨානෙ පඨන්ති ඉධ ලකාරට්ඨානෙනි දස්සනත්ථංූ සො පච්ඡා වුත්තො; නිග්ගහිතං පන අස්සරත්තා අවග්ගත්තා ඝොසා‍ඝොසවිනිම්මුත්තන්තා ච සබ්බපච්ඡා වුත්තන්ති.
වුත්තඤ්ච පො‍රාණෙහි -
‘නිස්සයාදො සරා වුත්තා ව්යා ඤ්ජනා නිස්සිතා තතො වග්ගෙකජා බහුත්තදො තතො ඨානලහුක්කමා
පඤ්චන්නං පන ඨානනං පටිපාටිවසා පි ච
නිස්සයාදිප්පභෙදෙහි වුත්තො තෙසමනුක්කමො’ති.
නිග්ගභීතමන්තෙ යෙසං තෙ නිග්ගහීතන්තා; ඉදඤ්ච නාන්තරෙනාක්තමාදීති සාමත්ථීතයතො ලබ්හති. නක්ඛරන්තින චලන්තිති අක්ඛරා, තථා හි අආදිනි අක්ඛරානි පරියායවසෙන න චලන්ති, න හි වණ්ණස්ස පරියායො විජ්ජති; යථා හි පදං සවෙවචනතාය අත්ථනවසෙන පරියායං ඛරන්තං සවරන්තං විය හොති, න එවං වණ්ණො
බුද්ධිප්පසාදනී 409
අවෙවචනත්තා. කච්චායනන්යාථසකාරො පත අඤ්ඤාථා වණ්ණයති ‘නක්ඛරන්තීති අක්ඛරා, පමාණතො එකචත්තාලීසමත්තාපි පිටකත්තයං පත්වාපි න බියන්තිති අත්ථොා’ති ‘තෙවත්තාලීසා’ ති ගණන පරිච්ඡෙදො පන මගධිකාය හාසාය විජ්ජමානානං සබ්බෙසම්පි අක්ඛරානං සඞ්ගහ‍ණත්ථෙි. අත්රප ච අක්ඛරසංඛයාසු ආචරියානං මතභෙදො, හදන්තබොධිසත්තමහාථෙරො ‘නරවරවවනොපකාරානි චත්තාලීසක්ඛරානි’ ති ආහ; ආචරිය කච්චායන මහා ථෙරො පන ‘අක්ඛරාපාදයො එකත්තාලිස’න්ති ආහ; සබ්බගුණාකර මහාථෙරො ‘සිද්ධක්කමාදාදයො වණ්ණළක්ඛරා තිතාලීසා’ ති ආහ; අයං හදන්ත මොග්ගල්ලායනාචරියොපි ‘අආදයො තිතාලිසවණ්ණා’ති ආහ එතෙසු පඨමවාදෙ අකාරාදයො සරා අට්ඨ ළකාරවජ්පිතා වත්තිසං ව්යාංිජනාති චත්තලීසක්ඛරානි, දුතියවාදෙ තන්යෙටව ළකාරසහිතානි එකවත්තාලීසක්ඛරානි, තතියවාදෙ රස්සඑකාරඔකාරෙහි තෙවත්තාලීසක්ඛරානි, තත්රව සරපටිබඬ වුත්තිනො ව්යාඑඤ්ජනා න ව්යාංාජනපටිබද්ධවුත්තිනො සරාති වුත්තස්ස සරලක්ඛණස්ස ව සයං රාජන්තීති සරාති නිබ්බවනස්සා ච විරොධාපත්තිතො සංයොගපුබ්බත්තො යති එකාරොකාරානං කදාවි කත්ථ්වි උච්චාරණ භෙදෙන සම්පජ්ජ මානං රස්සත්තං අගහෙත්වා ‘තත්ථෙෙවි උච්චාරණ භෙදෙන සම්පජ්ජමානං රස්සත්තං අගහෙත්වා ‘තත්ථොකදන්තා සරා අට්ඨා’ ති වුත්තං, ඉධ පන මාගදිකාය හාසාය සම්භවන්තානං පච්චක්ඛතො සමුපලබ්හ මානනං රස්සත්තසංඛාත වණ්ණගුණයුත්තානං එඔකාරනිං පරිවජ්ජනෙ පයොජනා භාවා ගහණෙ පයොජන සබ්භාවා ව ‘දසාදොසරා’ති වුත්තං, තථා හි සඞ්ඝො පවාරෙයය, උපසම්පාදෙය්යද සො හාසෙය්යද, සීමං සම්මන්නෙය්යස, සො භික්ඛු යං ඉච්ඡෙය්යාසතං වදෙය්යය, ලජ්ජිධම්මං ඔක්කන්තො හිරොත්තප්පෙ පතිඪිතො නෙත්ථා්රං වත්තෙතිවෙච්වමාදිසු සංයොග පුබ්බානං රස්සඑකාර ඔකාරානං උච්චාරණෙන කම්මවාවාදිසු අක්ඛරවි පත්තියා අසම්භවතො සාසනඪිතියා මූලකාරණත්තා මහාපයොජනො රස්සඑඔකාරානමිධ සඞ්ගහොති. වුත්තං හි භගවතා. ‘වෙ මෙ භික්ඛවේ ධම්මා
410 සිරි රහල් පබඳ
සද්ධම්මස්ස ඨිතියා අසම්මොසය අනන්තරධානාය සංවත්තන්ති, කතමෙ වෙ? සුනික්ඛිත්තං ච පදව්යානඤ්ජනංඅත්ථොස ච සුනික්ඛිත්තා, සුනික්ඛිත්තස්ස භික්ඛවෙ පදව්යාංිජනස්ස අත්ථොාපි සුනයො හොති, ඉමෙඛො භික්ඛවෙ වෙ ධම්මා සද්ධම්මස්ස ඨිතියා අසම්මොසාය අනන්තරධානාය සංවත්තන්තී’ති - කිඤ්ච.
‘අධිකක්ඛරවන්තානි එකතාලීසතො ඉතො න බුද්ධවචනානිති දීපෙතාචරියා‍සහො’ති
රූපසිද්ධියං ලිඛිතං ඉමං ගාථං වත්වා කෙවි අවිඤුක්දුනො රස්ස එකාරඔකාරා එකවත්තාලීසතො අධිකා තස්මා තෙ බුඩවචනෙ අන්තොගධා න හොන්තිති විප්පලපන්ති. අධිකක්ඛරවන්තානීති එතස්ස ටීකා‍යමයමත්ථොඅ වුත්තො ‘ඉතො යථාවුත්තඑකවත්තාලිසමත්ත‍තො අධිකක්ඛරවන්නානි සක්කතගත්ථේ සමුපලබ්හමානෙහි අධිකක්ඛරෙහි විරචිතානි යානි වචනානී තානි න බුඩවචනානිති ඤාපෙතීහි අත්ථොං’ති සක්කතගන්ථො න විජ්ජන්තෙව, බුඩවචනෙ එව එත්ථ එත්තකං සෙ‍ෙය්යෙ සෙට්ඨො ඔට්ඨො ඔත්තප්පං සොත්ථිෙ සොප්පන්තීච්චාදයො අනෙකපයොගා සුයන්ති, තස්මා අධිකක්ඛරවන්තානි න බුඩවචනානි ති ඉදං වචනං සක්කතගන්ථෙ වතුද්දසසු සරෙසු අට්ඨතිංසායං බ්යෙඤ්ජනෙසුව ජින වචනොප කාරෙහි සරෙහි ව්යාසඤ්ජනෙහි ව අඤ්ඤත්රා ඡසරෙ ච පඤ්චව්ය්ඤ්ජනෙ ච සන්ධාය වුත්තන්ති පච්චෙතබ්බං ‘පච්චෙකං වණ්නා නාම හොන්ති’ති ආදිනා අවයවෙ වාක්යනපරිසමත්තින සමුදායෙති දස්සිතං හොති, යථා ගග්ගකුලස්සසතං දණේඩා, වතුවග්ගෙන කත්තබ්බං සඞ්ඝකම්මන්ති, ‘යථ’ ති තෙ කතමෙති සාමඤ්ඤෙන වුත්තානං සරූපපුච්ඡා; ඉති ඉමිනා අනුක්කමෙන වුතුතාඅකා‍රාදයො තෙවත්තාලීසමත්තා ඉධ වණ්ණා නාමාති අත්ථොක, නනු ච අකාරාදයො එකධා
බුද්ධිප්පසාදනී 411
නිද්දිට්ඨොති වොදනං මනසි නිධායාහ ‘කකාරාදිස්වකාරො උච්චාරණත්ථොත’ති අසති අකාරෙ ක් බ් ග් ඝ ඩ් ඉච්චෙවං වත්තුං න සුඛන්ති අධිප්පායො.
‘වණේණා සණ්ඨානරූපෙසු ජාතිවඡවිසු කාරණෙ පමාණෙ ව පසංසායමක්ඛරෙ ච යසෙ ගුණෙ’ති
නිඝෂ්ඩුතො වණ්ණසද්දස්ස ගුණාදිඅනෙකත්ථාත්තෙපි පකරණතා අකාරාදයොවෙත්ථක වුව්වන්තිති ආහ ‘වණ්ණීස’ තීච්චාදි. පකරණතොපි අත්ථොත විභජ්ජතෙ, වුත්තං හි.
‘අත්ථාෙ පකරණා ලිඞ්ගා ඔවිත්යාෙ දෙසකාලතො සද්දත්ථාා විහජියන්තෙ න සද්දායෙව කෙවලා’ති.
‘අත්ථොෙ’ ති සද්දාධිගමනියො සම්මුතිපරමත්ථද භෙදහින්නො අත්ථොො; සංකෙතවසෙන පවත්තො ඝටපටාදිවොහා‍ෙරා සම්මුති, සනිබ්බානො පඤ්චක්ඛන්ධො පරමත්ථොක; එත්ථෙච සදීසද්දෙන විඤ්ඤනාබ්බස්සත්ථපස්ස වණ්ණෙහි එහි වණ්ණෙහි එව වණ්ණථනියත්තං මඤ්ඤසෙ තදා වත්තබ්බං හින්නෙහි වණ්ණෙහි වා අත්ථාත වණ්ණියති සම්පිණ්ඩිතෙහි වා; න පඨමො විකප්පො තදිතරානං නිරත්ථිකත්තප්පසඞ්ගා එකෙකස්මා වණ්ණා අත්ථිනප්පතිතියා අදස්සනා ච. න දුතියො උප්පන්නවිඩස්තානං වණ්ණානං සම්පිණ්ඩිතත්තඃ සම්භවතො; න වෙතෙහි විහි අඤ්ඤො පකාරො සම්භවී, තස්මා වණ්ණානං කථං වණ්ණනාය සාධකතමත්තන්ති මුව්වතෙ යථා රථවක්කනෙමිකුම්බරාදයො අවයවෙ ගමනමුප්පා දෙතුමසමත්වා් පි සමුදිත තදත්ථණසාධකා භවන්ති තථා දෙතුමසමත්ථා් පි සමුදිතා තදත්ථථසාදකා භවන්ති තථා සමුදිතෙහි වණ්ණෙහිඅත්ථොම වුච්චතිති’ තං නයුත්තා පච්චෙකං අජනකානං සාමග්ගියම්පි අජනකභාවාපත්තිතෙං න හි වාලුකානං වාහසතස්ස නිප්පිළනෙ පි තෙලමුජ්පජ්ජතීති; නො න යුත්තං ‘සහකාරිසමවධානෙ සති එලුප්පා ද නසමත්ථාභ හෙතවො ‘ති සොගතානං ඤායතො; අනෙකෙහි කා‍රණෙහි උප්පජ්ජනා රහං කාරියජාතං එකෙනකාරණෙන න ජාතන්ති න තං අකාරණං සිය, නහි අනෙකෙහි වහිතබ්බං සිවිකාදිදකං එකො න වහතිති සො අසමත්ථොහ
412 සිරි රහල් පබඳ
භවති; ඉතරෙ සබ්බාවො පි යො වහිතුං න සක්කොති සො අසමත්ථොක භවති; ඉතරෙ සම්භවෙපි යො වහිතුං න සක්කොති සො අසමාත්ථොඋති, විසමොයං දිට්ඨන්තො, හාරවාහකාදයො අවිනට්ඨා සමානා හාරංවහන්තා දිස්සන්තෙව, තතො තෙසං සමුදායොපි යුජ්ජති, නෙහ තතා වණ්ණාති ආදසු වකාරං සුත්වා ණකාරස්ස සවනකාලෙ වකාරො නස්සතිති සමුද්දායස්ස අනුපලධි හොති එවඤ්ච සති වණ්ණෙහි අත්ථොකන වණ්ණියතීති නාත්ථා‍ව බොධායාලං වණ්නාති අත්ර වූච්චතෙ, යථා පන පරිබ්භමමානමලාතං පස්සතො වක්කං වියදිස්සති න ච තදා එකක්ඛතණෙ සබ්බත්ථොපපලබ්හති, එවං සන්තෙ පි තස්මිං තස්මිං ඨානෙ ගතං සමාසන්නරුප්පත්තියා එකමිව දිස්සමානං අලාත මාරම්මනං කත්වා පවත්තනාරම්මණෙසු විත්තසන්තා නෙසු නිරු‍ද්ධෙසු තෙහි ගහිතාකාරං සබ්බං සම්පින්ඩෙත්වා වින්තයන්තස්ස අලාතං චක්කං විය දිස්සති සබ්බ‍නෙත්ථාිපලබ්භමානං විය ව ඛායති අතිලහුපරිවත්තිත්තා චිත්තසන්තානස්ස; තථා හි වදන්ති ‘අච්ඡරාසඞ්ඝාතක්ඛණෙ අනෙකකොටිසංඛා විත්තප්පවත්තියො හොන්තී’ ති ආචරියා. හගවතාපි වෙතං වුත්තං ‘නාහංභික්ඛවෙ අඤ්ඤං එකධම්මම්පි සමනුස්සාසමි යං එවං ලහුපරිවත්තං යථයිදං භික්ඛවෙ විත්ත’න්ති එවං වණ්ණාදිපදෙ වකාරාදිසද්දං සුණන්තස්සා පි එකමෙකං අක්ඛරසඞ්ඛාතං සද්දං ආරබ්හ පච්චුප්පන්නාතිතාරම්මණාවසානෙ වෙ වෙ ජවනවාරා හොන්ති තතො සද්දසමුදායමාරම්භ එකො තතො අයං ඉමස්ස අත්ථොර ඉදමස්ස වචකන්ති එවං වචනවචනත්ථය සම්බන්ධගහණ‍වසෙන නාමපණ්ණත්තිමාරම්භ එකොති එවං සද්දසමුදායාරම්මණාය ජවනවිථියා අනන්තරං නාමපණ්ණත්ති පාකටා හොති, තතො පරං අත්ථාඅවබොදො හොතිති අම්භාකමාචරියොපදෙසපරම්පරා. වෙය්යාුකරණ පන වණ්ණානං වාචකත්තානුපපත්තියං ඵොටෙ; නාම සද්දබලෙ නත්ථයප්පත්තිති. වණ්ණාති රිත්තො වණ්ණාතිව්යාබඞ්ගො අත්ථ්පච්චායකො නිච්චො සද්දො ඵොටොති තබ්බිඳුනං සිද්ධන්තො, අතොයෙච ඡුටීයති ව්යාොඤ්ජීයති වණ්ණොහීති
බුද්ධිප්පසාදනී 413
ඵොටො, වණ්නාභාව්යාධඞ්ගෙ ඵුටති ඵුටීහවති එතස්මා අත්ථොතති. ඵොටො අත්ථධපච්චායකොති ඵොටසද්දස්ස උභයථා නිබ්බවනමාහු ආචරියා තථා ච වුත්තං පතඤ්ජලි ඉසිනා මගාහස්සෙ ‘අථ ගො ඉව්වත්ර් කො සද්දො යෙනුව්වා රිතෙන ගලක්ම්බලවාලධිකකුධබුරවිසාර්ණධනං සම්පච්චයො භවති සො සද්දො අථ වා පති පදත්ථ් කො ලොකෙ ධනිසද්දොති වුච්චතී’ ති.
‘අ ආදි මරියාදාභූතො යෙසං තෙ අආදයො’ ති ඉමනා ලම්බකණ්ණමානයෙති ආදිසු විය තග්ගුණසංවිඤ්ඥා කොඤ්ඤපදත්ථො සමාසො දස්සිතො ආදසද්දො පනෙත්ථ භුවා‍දයො ධාතවොති ආදිසු විය මරියාදත්ථොව න පධානා ද්යාආත්ථොා යත්ථභ න සුත්තක්ඛරෙහි කාරියසිද්ධි තත්ථා සබ්බත්ථර සුත්තන්ත‍රතො පදන්නානුවුන්ති ඤතබ්බාති ඤායතො අ ආදයොති පදං උපරි වක්ඛමානෙසු ‘දසාදො සරෙ’ විවාදිසු සත්තෙසු සුත්තෙසු යොජෙත්වා අත්ථොො වත්තබ්බොති ආහ ‘අආදයොතිවත්තංතෙ’ විවාදි. නනු අආදයොති පඨමන්තො නුවන්තතෙ, තං කථං අආදියුති සත්තමිනිද්දිට්ඨත්තාති ආහ ‘තඤ්චා’ ති ආදිතසද්දෙන අනුවන්තිතං පඨමන්තං පදං පරාමසති; ‘ඛො’ යස්මා ‘අත්ථ වසා’ ති අභිධෙය්යඅ සාමත්‍ින යතො: ‘විභත්තිවිපරිණාමො’ති විහත්තිය අඤ්ඤභාවපත්ති ‘ඉති’ තස්මා; අ ආදයොති පඨමත්ථනස්ස ආදො දසාත්යානෙන සම්බන්ධා සම්බජ්ඣමානෙනාධාරත්ථෙතන භවිතබ්බන්ති, ආධාරත්ථසවසෙන සත්තමිවිහත්තියා පරිවත්තනා, හොතිති මඤ්ඤතෙ.
දස: ‘අආදීසු’ති අකාරාදිනං මජ්ඣෙ; සත්ථථආදො දසන්න මනඤ්ඤත්ථ:ප්පවත්තිසබ්භ‍වතො තෙසං අ ආදයො විසයභාවෙන පිසක්කා පරිකජපෙතුන්ති. ‘තෙසු විසයභූතෙසු’ති මොග්ගල්ලානපඤ්චිකාය වූත්තං නිඞාරණත්ථෙ. යුජ්ජතෙව, වණ්ණසමුදායතො තදෙකදෙසභූතානමාදො වණ්ණානං දසසංඛ්යාඞ ගුණෙන නිඞාරියමානත්තා; ආදිම්හි දසවණ්ණාති
414 සිරි රහල් පබඳ
වුත්තෙ වුත්තානම්පි අවස්සංවත්තබ්බානං ඌනපුරණත්ථහමජ්ඣහාරො හොතීති වුත්තං ‘ද්දීට්ඨා’ති. සරගතිහිංසාවින්තාසු ඉච්චස්මා අප්පච්චයෙ සරාති සිජ්ඣිතීතදස්සෙතු මාහ ‘සරන්ති’ ති ආදි.
වෙ වෙ වෙ වෙති විච්ඡාවුත්තිනා විසද්දෙන කමෙනාවට්ඨිතෙ පංචදුකෙ නිද්දිසති. තෙ ව දුකා සරත්තං නාතිවත්තන්තීති ආහ ‘සරා’ ති නනු සමාන වණ්ණා සවණ්ණාත්යදත්වත්ථෙව සවණ්ණසද්දෙ සති කථං රස්සදිඝානං සවණ්ණසඤ්ඤා සියා අසමානන්තා එතෙසන්ති නෙතදත්ථිද වණ්ණප්පබන්ධස්ස කමසිද්ධන්තා වචනබලෙනෙවාසමානානම්පි හොතෙවාති නෙවම්පි වත්තුං යුත්තං ‘වෙ වෙ සවණ්ණා’ති සුත්තස්ස තාදීස්සාමත්ථිංයසභ්භාවෙ විසෙසකාරණාභාවාති ‘සමානත්තංවා’ති ආදි. තිට්ඨන්ති එත්ථව වණ්ණා විත්තජත්තෙපි අභිව්යාන්තිවසෙනාති ඨානානි කන්ඨාදිනි, උප්පත්තියා ඨානනි උප්පත්තිට්ඨානනි කථම්පනෙතෙ වණ්ණා කණ්ඨාදිස්වහිව්යාත්තිවසෙන තිට්ඨන්තිති? එවමුප දිසියතෙ පො‍රාණෙහි. ඉදං වක්ඛාමිති වින්තෙන්තස්ස වවිභෙදප්පවත්තකං විත්තං උප්පජ්ජති. තං උප්පජ්ජමාන මෙව අත්තනො උප්පාදක්ඛණෙ පඨවි අපො තෙ‍ජො වායො වණ්ණො ගාන්ධො රසො ඔජාති අට්ඨරූපානි කන්ඨාදීස්වඤ්ඤතරස්මිං ඨානෙසමුට්ඨාපෙති, තත්රෙපව ඨානෙ ල‍ඬොකාසං පුරිමානුවිණ්ණකම්ඹඤ්ච තා‍ෙනව අට්ඨරූපානි නිබ්බත්තෙති, තත්රඬ යථාවායොධාතුයා චලනං කිච්චං තථා පඨවිදාතුයාව ඝට්ටනං කිච්චන්ති කත්වා චිත්තජරූපකලාප‍ග‍තා පඨවිධාතු උපාදින්න කලාපගතං අක්ඛරුප්පත්තිට්ඨානභූතං පඨවීදාතුං සංඝට්ටෙති එවං ද්විසු කලාපෙසු සමහිනිවිට්ඨානං ද්වින්නං පඨවීධාතුනං අඤ්ඤමඤ්ඤසංඝට්ටනෙන කන්ඨාදිසු සො සද්දො ජයති, කණ්ඨෙ උප්පන්නා ද්වේ පඨවීදාතුයො අඤ්ඤමඤ්ඤං ඝට්ටෙත්වා කණ්ඨජක්ඛරෙ සමුට්ඨාපෙන්ති, ඉතරෙසු උප්පන්නා ඉතරානිවාති වෙය්යා්කරණ
බුද්ධිප්පසාදනී 415
පන හින්නප්ප යතනසහිතෙන අකාරදිවණ්ණනිප්පාදකෙන වායුනා තෙසු තෙසු ඨානකරණෙසු වණ්ණා නිප්පජ්ජන්තීති වදන්ති, වුත්තංහි.
‘ආකාසවායුප්පහවො සරීරා සමුච්චරං වත්තමුපෙති නාදො ඨානන්තරෙසුප්පටිහඤ්ඤමානො වණ්ණත්තමායාති හි සො තුද්දො’ති. ‘කණ්ඨතාලු’ ඉති වත්ථෙි පාණ්යුඞ්ගත්තා නපුංසකත්තං.
පුබ්බො: ‘ලහුමත්තා තයො රස්සා’ති රස්ස එකාරොකරෙ ඨපෙත්වා අඥඤ්ඤසං කිණ්ණන්නං කච්චායනාචරියෙන රස්සසඤ්ඤා විහිතා, තථා අවිධාය පඤ්චන්නම්පි ඉධරස්සසඤ්ඤාය විහිතත්තා තෙ සම්පීධ දස්සන පුබ්බකං සඞ්ගහ කරණං දස්සෙති ‘තෙසු’ති ‘තෙසු පඤ්චසු රස්සෙසු අන්තිමා’ අන්තෙ භවා ‘වෙ’ එඔකාරා ‘සංයෙපුබ්බාව’ සංයොගස්ස ආදිභූතාව දිස්සන්ති ‘තත්ථක’ සංයොගාදිම්හි සාධූත්තං’ සාධුභාවං මාගදිකක්ඛරෙහි එක සම්භෙගත්තං දීපෙතුං ‘තෙසම්පි’ රස්සඑඔකාරානම්පි ‘ඉධ’ ඉමස්මිං මොග්ගල්ලායන ව්යාදකරණෙ අථවා ඉමස්මිං සුත්තෙ සඞ්ගහණං සඞ්ගහො කතොති පාඨසෙසො.
නිමෙසුම්මෙසානමඤ්ඤතරෙන තුලිතො කාලො රස්සො සො එව කාලො තෙන යොගො රස්සකා‍ලයොගො, තස්මා උපචාරවසෙන තංයොගා වා සො රස්ස කාලො අස්ස අත්ථියති තබ්බො, තස්ස භාවො තබ්බන්තතා. තාය; අත්ථිප පවවයත්ථෙ අප්පච්චයවසෙන වා රස්සො අස්ස අත්ථිාති රස්සොති වූච්චතීති භාවො, ‘තථා දීඝා’ති රස්ස කාලතො දිගුණෙන දීඝ කාලෙන යොගතො තබ්බන්තතාය වා දීඝොත්යා’තිදිසති.
පරො: දීඝොති සඤ්ඤා් එතස්සාති දිඝසඤ්ඤො ලහුසඤ්ඤා රස්සස්ස සංයොගපුබ්බස්ස රස්සස් දිඝස්ස ච ගුරුසඤ්ඤා න වත්තබ්බා උචිචාරණ‍වවෙනෙවාත්වත්ථඤසඤ්ඤාති විඤ්ඤායති පුබ්බාචරියවසෙන ව ඉහාවුත්ත අවස්සෙසඤ්ඤා විය.
416 සිරි රහල් පබඳ
කාදයො: එතෙති කරණභූතෙහි අත්ථොා ව්යාිඤ්ජියනි පකාසියති සරෙහිති අත්ථොත. අත්ථකපටිපාදනෙ සරානං උපකාරකානි හිතානි යථා සූපාදිනි ඔදනස්සාති, ව්යාොඤ්ජනං පන අධමත්තිකං; වූත්තං හි;
‘එකමත්තො භවෙ රස්සො දිඝො මත්තඤ්චයායුතො ප්ලුතො, තිමත්තො විඤ්ඤෙය්යාඝ ව්යාොඤ්ජතන්ත්වඩමත්තිකං’ති
පඤ්ච: පඤ්ච පරිමාණමස්ස පඤ්චකො වග්ගො ‘තමස්ස පරිමාණං ණිකෙ චා’ ති කො, සුත්තෙ ආදි භූතො පඤ්චසද්දො පඤ්චසංඛ්යචපරිච්ඡෙදං කුරුමානො මාවසානානං වග්ගානං බහුත්තං ගමෙතිති ‘පඤ්චකා’ති වුත්තං; ‘වග්ගා’ති බහුවචනතො පව්වෙතන්ති විඤ්ඤායති, පඨමක්ඛරවසෙන පන කවග්ගාදිවො‍හාරො.
බින්දු ‘රස්සරං නිස්සායා’ ති අකාරාදයො තයො රස්සසරෙ නිස්සය අනෙකත්ථිතතා ධාතූනං ගහඋපාදානෙති ධාතු උච්චාරණත්ථෙග පි වත්තතෙ, නිපුබ්බා තතො කම්මනි ක්තප්පච්චයෙ ඤිම්හිපාදිසමාසෙ දිඝෙ ව රූපං නිග්ගහිතන්තී.
ඉති පදසාධනටීකායං බුද්දිප්පසාදනියං සඤ්ඤාවිධානවණ්ණනා _______
තදෙවං සඤ්ඤාවිධානං දස්සෙත්වා අධුනා සන්ධිනයං දස්සෙතු මාරහතෙ ‘සන්ධි’ විවාදින. ‘ඉතිධා’ති ඉති සද්දො යමෙවමත්ථෙි ඉධ ඉමෙසු පදෙසු සන්ධි වුච්චතීති සෙසො.
සරො: සරො ලොපො සරෙති සඤ්ඤාධිකාරවිධි පරිහාසාසුත්තෙසු පුබ්බස්ස ලොපවිදිසුත්තන්ති දඪබ්බං, සරෙති කාරියිනිද්දෙසො. ලොපොති කාරියනිද්දෙසො, ඔපසිලෙසිකාධරෙ සත්තමි’ තී කටෙ නිසින්නොති ආදිසු විය උපසිලෙසෙන අඤ්ඤෙන අව්යසවහිතසිලිඪතතාය
බුද්ධිප්පසාදනී 417
නිබ්බත්තාධාරෙ සත්තමීති අත්ථොත; අත්ර හි සරෙති යා සත්තම්යුඉපදිසියති, සා සබ්බ වතුබ්බිධාධාරසම්භවෙ පි ඔපසිලෙසිකෙයෙවාධාරෙ වත්තිච්ඡානුවිධානතො සද්දස්ස; සද්දො හි වත්තිච්ඡමනුවිදධාති, යෙන හි වත්තා යමත්ථාම්හි ධාතුමිච්ඡති, සත්යසශිධානසාමත්ථීීයෙන් තතෛාඤ්ඤමත්ථංත සද්දොහිදධාති, චත්තිච්ඡා පි උපදෙසතො සමාත්ථිථයතො වා වසීයතෙ අතොවොපදෙසතො යස්මා ගුරුපාරම්පරියොපදෙසො ගුරුකුලමුගම්ම පඤ්හකරණාදිනා ගවෙසීයති, සාමත්ථිමයම්පි ආධාරන්තරෙ සත්තමියා උපාදනෙ වචනන් තරප්පසඞ්ගො සියා, නව වචනත්තරං කතං ඔපසිලෙසිකෙ වාධාරෙ පසඞ්ගාහාවො, උපසිලෙසො හි සංසිලෙසො, නෙසො ව්යාකවධානෙ සම්භවතීති අධාරවිසෙසප්පටිපත්ති; ‘තතො’ති ඔපසිලෙසිකාධාරසත්තමීභාවතො, ත්වං අසිති පදච්ඡෙදො ඉධ සරෙ පරෙ පි පුබ්බසරලොපො න හොති නිග්ගහීතවණ්ණෙන ව්යරවහිතත්තා නිගගහිතස්ස ‘මයදාසරෙ’ති මකා‍රාදෙසෙ කතෙ පරඝරෙන සීලිට්ඨුව්වාරණං කාතබ්බං, කතමාචානන්ද අනිච්චසඤ්ඤාති ඉධපි පුබ්බසරලොපො න හොති විස්සම කාලෙන ව්යිවහිතත්තා, සංහිතා ච එකපදෙ ධාතුපසග්ගානඤ්ච නිච්චා, වුත්තංහි;
‘නිච්චා ධාතූපසග්ගානං සංහිතෙකපදෙ තථා එකප්පකරණාභාව හින්නානං නත්ථිං සංහිතාං’ති.
‘සංහිතාය’න්ති සන්ධිසුත්තෙ.
සත්ත: ථෙරයට්ඨිඤ්ඤායෙන් පවත්තතෙ පරිභාසා දුක්ඛලවිධිනො පතිඪාභාවතො, ‘පුබ්බස්සෙවා’ති එවකරෙන නියමසුත්තමිදන්ති දීපිතිං හොති, ‘විධි’ති ආදෙසලොපාගම විපල්ලාසාදීනං නාමං; පරිස උත්තමොති ආදනි පදච්ඡෙදකත්වා ‘අනතික්කමයං වියොජයෙ’ති පරිභාසය හෙට්ඨුපපරියවසෙන ඨිතෙ ව්යාඅජන සරෙ පුබ්බාපරෙ කත්වා විනිබ්භු ජිත්වා පුරිම පදෙ පච්ඡිමපදෙ ව අකාරාදීනං ‘දසාදො සරා’ති සරසඤ්ඤායං කතායං’ සරො ලොපො සරෙ’ති පුබ්බපර
418 සිරි රහල් පබඳ
සරනං අනියමෙන ලොපෙ සම්පත්තෙ සරෙති සත්තමියා නිද්ධිඪත්තා ‘සත්තමියං පුබ්බස්සා’ති පරිභාසාය පුබ්භූතනං අකාරාදිනං ලොපං කත්වා ‘ව්යාංුජනමස්සරං පරං වණ්ණං නයෙ යුත්තෙ’ති පරිහාසාය ව්යානඡනං පරක්ඛරං නෙත්වා රූපසිද්ධි වෙදිතබ්බා මොග්ගල්ලායානා පන පුරිස උත්තමොති ආදිසු සකාරාදිතො අකාරාදයො සරෙ වියොජෙත්වා සරො ලොපොව්වාදිනා පුබ්බසරනං ලොපං කත්වා පර උකාරාදයො සරෙ පුබ්බව්යසජනෙහි සහයො ජෙත්වා රූපං සාධෙන්ති; නනු ච සබ්බස්මිං සන්ධිසුත්තෙ ඔපසිලෙසිකා‍ධාරෙ යෙව සත්තමීති වුත්තන්තා ‘යවාසරෙ’ති ආදිසු සරෙ පරෙති අවිවරිත්වා ‘සරො ලොපො සරෙ’ ති ඉමස්ස වුත්තියං විය සරෙති එත්තකමෙව වත්තබ්බං, අඤ්ඤථා සත්තමියා නිද්දිඪො පරො එව සියා න ව තං යුත්තං පුබ්බ සරානමුපසිලෙසස්ස සදිසත්තානි ආසංකිය පරිහාසා සමිපඪානෙයෙව පරිහරන්තො ආහ ‘පුබ්බස්සකාරියවිධානෙ’ විවාදි; ‘සත්තමියාං පුබ්බස්සා’ති පරිහාසා නියමෙන පුබ්බස්සා කාරියවිධානතො පුබ්බෙ සත්තමී නිද්දිඪස්සානියතන්තෙ පි පරිහාසාවතා‍රතො පඪාය සත්තමී නිද්දිිඪො පරො යොවාති ගම්යසතෙති ‘පරෙ’ ති වූව්වති, නතු ඔපසිලෙසිකාධාර පරිච්චාගෙනාති අධිප්පායො; ‘ඝටතෙ’ති යුජ්ජතෙ -
පරො: සරොති අයං සරම්භා සරෙති අයං සරොතිව ‘පරොක්වවී’ ත්යසස්මිං සුත්තෙ සම්බන්ධියති, තදාහ ‘සරම්හා පරො සරො ‘ති’ ‘ක්වවී’ ති කින්තිපරොති එත්තකමෙව අවත්වා එත්ථස ක්වවිග්ගහණං කිමත්ථංි කතන්ති වොදනා, පඤ්ඤින්ද්රිවයන්ති එත්ථඑ සරම්හා පරස්ස සරස්ස ලොපො මා හොතූති පරිහාරො; පඤ්ඤා ඉන්ද්රි්යන්ති පදච්ඡෙදො, සරම්හා පරස්ස සරස්ස ‘පරො ක්වවි’ ති ලොපෙ සම්පත්තෙ ඉධෙව ක්වවග්ගහණෙන පටිසෙධො, ‘සරො ලොපො සරෙ’ති පුබ්බසරලොපො, ‘අස්සා’ති ක්වවිසද්දස්ස, අධිකරීයතීති අධිකාරො’ති යුජ්ජති සම්බජ්ඣතීති අත්ථොෙ, සබ්බසන්ධි -
බුද්ධිප්පසාදනී 419
සු’ති සබ්බෙසු සන්ධිසුත්තෙසු සඤ්ඤාදිකණ්ඩාවසානභුතං බහුලන්තිදං සුත්තං බහි කත්වා ඉතො පාඪාය අඤ්ඤෙසු සබ්බෙසු සුත්තෙසු ක්වාවි සද්දො වත්තතිති භාවො.
යුව: ඉවණ්ණුවණ්ණානන්ති ඨාන්යා්දෙසම්බන්ධෙ ජට්ඨි, තස්මා ඉවණ්ණුවණ්ණානං ඨානෙ එඔආදෙසා හොන්තීති අත්ථෝ: ඨානසද්දො එත්ථණ පසඞ්ගවාචි, අත්ථාුහිධානාය ඉසණ්ණුවණ්ණානං පවත්තිප්පසඩ්ගෙ තදත්ථාවභි ධානා යෙව එඔආදෙසා භවන්තිති සමසංඛ්යාඉතං පඨමං වුත්තනං පච්ඡා වුත්තානඤ්ච යථාක්කමමවබොධස්ස ලොකතො පසිඩත්තා ආහ. ‘යථාක්කම’න්ත’; තථා හි සපක්ඛවිපක්ඛා දෙවදත්තයඤ්ඤදත්තා බ්රංහ්මදත්ත අග්ගිදත්තානන්ති වුත්තෙ සපක්බො දෙවදත්තො බ්රාහ්මදත්තස්ස විපක්ඛො යඤ්ඤදත්තො අග්ගිදත්තස්සාති අවගම්යිතෙ.
වණ්ණ: යස්මා අකාරාදිනො තෙන වණ්ණසද්දපරෙන ඉකරාදිනා සවණ්ණො පි සමානවණ්ණභූතො ඊකාරාදීපි, අඤ්ඤපදාත්ථේ ගුණීභූතො ඉකාරාදි ච අපි සද්දතෙ ගය්හතීති ආහ. ‘සයඤ්ඤෙ’ති: අතිප්පසඞ්ගො ඉට්ඨව්යා ; ඝාතප්පත්ති තං බාධෙතිති අතිප්පසඞ්ගබා‍ධකො තස්සා ‘විකප්පො’ති උපෙතො උපිතොති රූපද්වයං, ‘විධි ව න හොති’ති පුබ්බසරස්ස ලොපං කත්වා ‘ සුවණ්ණානමෙඔලුත්තා’ති ඉකාරස්ස එකාරාදෙසකරණං න සියාති අත්ථොස.
‘යවා: ‘දීඝෙ’ති’ ව්යරජනෙ දිඝරස්සා’ති දීඝෙ යානීධා’ති සරස්ස ඉස්දා ලොපෙ ‘ව්යදඦනෙ දිඝරස්සා’ති පුබ්බස්ස දීඝො, ‘වෙ’ති ‘නවෙවා’ති සුත්තතො වාසද්දො ව අනු වත්තතීති ආහ.
ගොස්සා: ස ව ඔකාරස්සෙව හොතිති සම්බන්ධො.
ඩනු: ඔනුබන්ධොති අඤ්ඤත්ථර සමායො යම්විවාහ ‘ඔකාරො’ ඉච්චාදි ‘අනුබන්ධො’ ති උච්චාරිතප්පධංසීති අත්ථොජ, අනුපුබ්බො බන්ධිවිනාසත්ථොතති ආහු, අනුබජ්ඣතෙ විනස්සතෙත්යතනුබන්ධො; ‘වචනා’ති සුත්තතො;
420 සිරි රහල් පබඳ
‘ආරම්භො වවනම්පත්ති ලක්ඛණං යොගලක්ඛණා
වාක්යංම සත්ථංි යතනඤ්ච සුත්තානමහිධායකා’ති
වචනතො වවනසද්දොපි හි සුත්තස්ස වාවකො, ‘අප්පයොගො’ අනුවිවාරණං අනුපලඬි; පයුත්ති ‘පයොජනං’ ‘සංකෙතො’ ලක්ඛණමංකොති අනත්ථංන්තරං; ‘ගවෙළකං’ ගාවො ව එළකා ව ගවෙළකං;
විති: ඉතිසද්දොනුකරණං නිපාතස්ස පකති වි‍යානුකරණං භවතිති ‘ඉතිස්සා’ති ඨානසම්බන්ධෙ ඡට්ඨි
‘ඡට්ඨි’ ‘තං’ ති කාරියං, සපුසිකලිඞගෙ පඨමෙකවචනං, යම්හා පරො නත්ථිට සොවසානභූතොවයවො අන්තො, තස්ස; ‘ඨානින’න්ති අදෙසිං, ආ උපසග්ගො මද්දනත්ථොොති ආහ ‘ආමද්දිය’ ති ‘අඤ්ඤත්රාි’ ති වකාරාදෙසාභාවපක්ඛෙ.
වන: නනු සරෙති අනුවත්තමානං නිමිත්තභාවෙන සරෙති ගහිතං සරස්සාති ආගමීභාවෙන වත්තුං අඤ්ඥංසරග්ගහණං නත්ථිර, තතො තස්ස එතෙහි ආගමෙහි භවි තබ්බන්ති ආසංකා පුබ්බං පරිහරහි ‘ආගමිනො’ ඉච්චාදිනා. වනාදිනං ආගමානං සරො යෙව ආගමී හොති, කස්මා කූපකා? අචාරිය ඤාපකතො, තමෙව ඤාපක මාහ ‘අඤ්ඤථෙ’ විවාදි, ‘හි’ යස්මා ‘අඤ්ඤථ’ සරස්සාගාමීභාවෙ අසති ‘පදාදිනං’ ධාතුගණානං ‘යුක්විධානං’ යුගාගමකරණං ‘අනත්ථීකං’ නිරත්ථබකන්ති ගාථායත්ථොෙ. ඉදං වුත්තං හොති යදි සරං ඨපෙත්වා ව්යාඅඤ්ජනමෙතෙසමාගාමි භවෙය්යා, තදා තිපජ්ජන මිච්චත්ර’ දකාරස්ස ‘පදාදීනං ක්වාවි’ ත්යාානෙන සුත්තෙන යුගාගමවිධානත්ථපකං සියා, තත්ථාකපි නිපද් අන ඉති ඨිතෙ දකාරා පරමනෙන යකාරාගමං කත්වා නිපජ්ජනන්ති සිධිතො, තස්මා පදාදීනං යුගාමවිධානමෙව ඤපෙති නෙතෙ වනාදයො ව්යා ඤ්ජනස්ස කින්තු සරස්සෙව භවන්තීති.
බුද්ධිප්පසාදනී 421
ජාළො: ඡසද්දා පරස්ස ආදිස් අන්තාපවාදෙන විධියමානො ළකාරො ආගමත්තා තං අවිනාසෙන්තො අදිභුතොව හොතීති ළඤිති න වුත්තං කව්වායනා පනෙත්ථා ‘යවමදනතරලාවාගමා’ති සුත්තෙන ලකාරං කරොන්ති ළලානමවිසෙසොති වාහු. තදයුත්තං, තෙසම්පි කච්චා යනානං ‘අක්ඛරාපාදයො එකවත්තාලිස’ න්ති විධීයමාන අක්ඛරසඤ්ඤොයං විසූං ළකාරස්ස පඨිතත්තා අවිසෙසෙහි වි‍ධා පඨො ච නිරත්ථාකො සියාති විසිට්ඨා යෙවෙතෙ ඨානසුතිලිපිහෙදො පිහි නෙසමනිවාරිතොව, තථා හි තෙසු ළකාරස්ස මුඬට්ඨානියතමනුජානන්ති ලස්සතු දන්තට්ඨානියතං සුතිලිපිභෙදො පච්චවක්ඛසිඩොව, තෙනිධ ළකරොව පඨිතො.
සරානං සරෙ ව සන්ධි සරසන්ධි. ¬¬¬ __________
සරසන්ධිං දස්සෙත්වා ඉදානි සරසන්ධිපටීසෙධං වත්තුකාමො ‘කඤ්ඤා ඉවෙ’ව්වාදි පයොගපදාන්ය්හ.
න වෙ වා: යස්මිං පුබ්බලොපොපරලොපො ව පරියා යෙන සම්පත්තො තත්ථ වින්නම්පි පක්ඛො අභාවත්ථාංො වචනං, ‘ක්වචී’ති ඡන්දපහෙදො සුඛුව්වාරණසන්ධව්ඡාරහිතට්ඨානෙසු, යත්ථ සරසන්ධානෙ සති ගාථාසු ඡන්දමස්ස හොදො හානි හොති සුත්තෙසු බුද්ධවචනෙසු ච අසුබුච්චරණං සුඛුච්චාරණස්ස හානි හොති, කස්මිං ඡන්දනහෙදට්ඨා‍නෙ අසුබුච්චාරණට්ඨානෙ ච යත්ථම ච පදච්ඡෙදපදවිග්ගහාදි කාමතාය සන්ධිච්ඡාසන්ධිකරණෙ ඉච්ඡාන හොති තස්මිං සන්ධිච්ඡාය රහිතෙ ඨානෙවාති අත්ථොච.
ව්යාිඤ්ජ: දීඝස්ස දීඝකරණෙ රස්සස්ස වා රස්සක‍රණෙ පයොජනාභාව රස්සදිඝානමෙව යථාක්කමං පච්චාසත්ත්යාර ස්වණ්ණ දීඝරස්සා හොන්තීති ආහ ‘රස්සෙ’ විවාදි ‘දාගමෙ’, ති වනාදිසුත්තෙන, යොහොති සුත්තං, තස්ස විභ‍ගෙ’ විධාකරණං, යොගවිභාගා ඉට්ඨප්පසිද්ධිති ඤාය තෙ
422 සිරි රහල් පබඳ
දීඝරස්සාති යොගහාග්ගහණෙ න යානිවාති එත්ථි දීඝස්සා කාරස්ස සරෙ පරෙ රස්සත්තං, ව්යනඤ්ජනෙති විහත්ති විපල්ලාසෙන ව්යෙඤ්ජනස්සාති යොජෙතබ්බං.
සර: ‘ව්යා ඤ්ජනස්සා’ති වෙ ඉත්යයනෙනාදෙසෙන යොගා ඨානසම්බන්ධෙ ඡට්ඨි.
වතු: ඉමිනා පි වග්ගග්ගහණමක්ඛරවිසයෙ චතුත්ථාෙදිවොහාරො කරීයමානො වග්ගක්ඛරෙයෙව රූළ්හොති ආහ ‘තබ්බග්ගෙ’ චවාදි. පච්වාසන්ත්යාග’ති කණ්ඨාදි උප්පත්තිට්ඨානාසන්නතාය ‘තංඛණ’න්ති ව්යාාජනම්හා පරස්ස ව්යාආඤ්ජනස්ස චිත්තං මහොතූති පරිහාරො.
සරව්යසඤ්ජන සන්ධි. ______
අති අන්ත’ති ධිතෙ ‘යවා සරෙ’ ති ඉකාරස්ස යාදෙසං කත්වා දස්සෙති ‘අත්ය න්ත’න්ති, තථස්ස භාවො ‘තථ්යංව’ ඉව්වාදි ඤෙය්යංත.
තව: සෙති සාමඤ්ඤ නිද්දෙසා වණ්ණමත්තස්ස ගහණං ඤෙය්යං‘.
වග්ග: ‘තෙ’ ති අනන්තරනිද්දිට්ඨා වග්ගලසා පරාමසීයන්ති, සක්කතෙති ආදසු සකසත්තියං රුවදිත්තියං අටපටගමනත්ථා ලුපච්ඡෙදනෙ පිලු පලු සල හුල ගමනත්ථාස දිසපෙක්ඛනෙ ඉති ඉමෙහි ධාතූහි ‘වත්තමානෙ ති අන්ති’ති අදිනා යථාරහං භාවකම්මෙසු තෙප්පච්චයෙ ‘ක්යොි භාවකම්මෙස්වපරොක්ඛෙසු මානන්තත්යාකදිසූ’ති ක්යෙඅයකාරස්ස ඉමිනා පුබ්බරූපං’ ‘ක්යාදහ’ න්ති පච්චුදාහරණෙ කිං අහන්ති පදච්ඡෙදො, ‘ලොපො’ ති නිග්ගහිතලොපො ‘යවාසරෙ’ති ඉස්ස යොදාසෙ ‘ව්යකඤ්ජනෙ දිඝරස්සා’ති දීඝො
හස්ස: ‘මුය්හතී’ති මුහවෙවිත්තියං ‘ගුහාදිහි යක්’ ඉති යක් ‘ලහුස්සුපන්තස්සා’ති ඔකාරො සම්පත්තෙ ‘න තෙ කානුබන්ධනාගමෙසු’ති පටිසෙධො.
බුද්ධිප්පසාදනී 423
වෙවා: ඉදං කිඤ්ඤාපි විකප්පත්ථංත කතන්ති හෙඪිමෙන නිච්චත්තං විඤ්ඤායති, කථා පි ඉමිනා වාකාරෙන විකප්පොව හෙට්ඨිමෙපන ක්වවාධිකාරා හකාරන්තධාතුතො ඝ්යාණ් පච්චයෙ දෙහ්යංහ දොහ්යංා සිනෙහ්යංත ලෙහ්යයන්ති පි භවත්යෙතව.
ව්යායඤ්ජන සන්ධි ¬¬ ________
නිග්ග: අසතිපි ආමග්ගහණෙනුබන්ධවිසෙසෙ වා ආදෙසත්තායො‍ගා ආගමොවසීයතීති ආහ. ‘ආගමො හොති’ ති. අසන්තුප්පත්ති අගමො, සත්තු වි‍යොදෙසො මිත්තො වියාගමොති වෙය්යාොකරණා වොහරන්ති. ඨානීයස්සාදෙසො විධියතෙ තං, වවත්ථිොතස්ස ලක්ඛියස්ස අනුරොධෙන ලක්ඛණප්පවත්තිකා විහාසා වවත්ථි විහාසා; අහෙදෙන තු වාධිකාරොපි වවත්ථිස තවිහාසා, තස්සා භාවො වවත්ථිිතවිහාසත්තං, කත්වථවිචි සුත්තෙ යථා යථා ලක්ඛියං රුපං වවත්ති තං තථා තථා පවත්තනතො යථා වවත්ථිතරූපපරිග්ගහො තස්මිං, ‘එත්ථාත’ ති ඉමස්මිං සංහිතාකණ්ඩෙ, අධිකරීයති උපරි සුත්තෙසු තදුපකාර‍තාය ආචරියෙන නීයොජියත්ති අධිකාරො නිග්ගගිතාධිකාරො.
ලොපො: ලොපසද්දො යමිහ භාවසාධනො නිද්දිට්ඨො න හෙට්ඨා විය කම්මසාධනොති ආහ ‘නිග්ගහීතස්සා’ ති ‘පටිඝල්ලානො’ති නිග්ගහිතලොපෙ ‘සරම්භ වෙ’ති ලස්ස විභාවො.
සංයො: ‘අනන්තරා’ ති සරෙහි අව්යිවහිතා; සංයුජ්ජතිති ‘සංයොගො’ එකත්තාව තානං ව්යාාඤ්චනානමෙසා පුබ්බාචරියස්සඤ්ඤා ‘අත්රා්’ ති අස්මිං සංයොගවිසයෙ, ආදිසද්දස්ස නියාතවයාවවාවිනො උපාදා‍නා ආහ ‘අදිභූතා වයවොති’ ති.
වග්ගෙ: ‘වග්ගෙ වග්ගන්තො’ ති අවිසෙසෙන වුත්තෙ පි යස්ස වග්ගස්ස යො වග්ගන්තො, සොව පච්චාසත්තියා හොතීති දස්සෙතුමාහ ‘පච්චාසත්ත්යා්’ ති.
424 සිරි රහල් පබඳ
යෙව : එවසද්දසහවරියා’ ති අව්ය හිවාරිනා ව්යා හිචාරී නියම්ය තෙති ඤායතො සද්දත්තෙන අව්ය්හිචාරිනා එවසද්දෙන සහවරභාවතො සබ්බනාම සද්දභූතො යකාරොව ගයහ්තිත අධිප්පායො. කත්ථහවි පොත්ථකෙ එව සද්දසහවරියා ය ඉති හි ඉති ච සද්දස්සෙව ගහණන්ති පාඨො දිස්සති, සො පන පඤ්චිකාපාඨමනුසරති එවසද්දසහචරියතො යහිති සද්ධා යෙවාවසීයන්තීති.
යෙසං: පුබ්බසුත්තෙ යසද්දස්ස ගහණා ඉධ යකාරා මත්තස්සෙවනිද්දෙසොති ආහ ‘යකාරො’ති. ‘තදමීනාදිනි’තී ඉමිනා නිපාතනසුත්තං දස්සෙති, අප්පත්තස්ස පාපන පත්තස්ස පටිසෙධො ච නිපාතනං අනුකරණං තදමිනාති; අතොව පදන්තරෙන සම්යනතෙ, අඤ්ඤං ලක්ඛණං ලක්ඛණන්තරං, තෙන ‘නිජකො නියකො’ ති ඉමිනා නිපාතනසුත්තෙන වා යකාරාදෙසො, ‘සොගවිභාගා’ති බුද්ධං සරණංති පදච්ඡෙදෙ කතෙ සරනිමිත්තාභාවතො ව්යානඤ්ජනෙ පරෙ නිග්ගහිතස්ස ‘මයදා’ ති යොගවිභාගෙන මකාරාදෙසො කාතබ්බොති භාවො.
නිග්ගහීතසන්ධී.
සරසන්ධි නිසෙධො ච සරව්යවඤ්ජන සන්ධි ච අථො ව්යානඤ්ජනසන්ධී ච නිග්ගහිතස්ස සන්ධි ච සන්ධයො සාධු නිද්දිට්ඨා පඤ්චධා පදසාධනෙ
ඉති පදසාධනටීකායං බුද්ධිප්පසාදනියං සන්ධිවණ්ණනා. ___________
තදෙවං පඤ්චකපාරෙහි සන්ධිමනුසාන්ධාය ඉදානි ස්යාංද්ය න්තත්යාාද්යා්න්තවසෙන දුවිධෙසු පදෙසු ක්රිියාය දබ්බනිස්සිතත්තා පධානත්තං දබ්බස්සාති තබ්බාවිනො නාම පදස්ස සාධනවිධිං දස්සෙන්තො අහ ‘අථ නාමානි’ වචාදි, අත්ථාි හිමුඛං නමානතො අත්තති චත්ථයස්ස නාමනතො නාමං.
බුද්ධිප්පසාදනී 425
දබ්බාහිධානං; යස්මා පුරිසාදිසද්දො අත්තතා වත්තබ්බස්ස පුරිසාදි අත්ථචස්ස අභිමුඛං නමති. පවත්තති තං ච අත්ථංස අත්තනි නාම‍ෙති දස්සෙති තස්මා තං නාමන්ති වුච්චතිති වචනත්ථප දස්සනං, දබ්බාහිධානන්ති සරූපදස්සනං පුරිසාදිඅක්ඛරසන්තිවෙසරූපා නාමපඤ්ඤත්තිති අත්ථො - කානි පන තානි නාමානිච්චාහ ‘කානි ත්යාපදි - ‘තත්ථාි’ දුවිධෙසු නාමෙසු ‘තාව’ පඨමං ‘සලිඞ්ගෙසු’ ති ලිඞ්ගියති ඩිප්පච්චයාදිහි ව්යා‘ජියති යෙන වා ඉත්යා නිචදයො ව්යාසඦියන්ති තං ලිඞ්ගං, සද්දධම්මො; තෙන සහ යානි වත්තන්තෙ තානි සලිඞ්ගානි, තෙසු; එසො රුක්ඛො එසා මාලා එතං ධනන්ති එවං පුරිසාදිවාවකෙන සබ්බනාමෙන සමානාධිකරණතො රුක්ඛමාලා ධනසද්දා පි පුමිත්ථිව නපුංසකජොතකත්තෙන ලොකෙ සම්මතාති වෙදිතබ්බා, වුත්තං හි -
‘එසා එසො තන්තප්පසිද්ධි ලොකස්ස හොති යත්ථ්ත්ථෙතසු ථිපුමනපුංසකානි ත්යුිච්චවන්තෙ තානිමානි ලොකෙන’ ඉති.
අකාරො අන්තෙ අන්තො වා පරියන්තාවයවො යස්ස සො අකාරන්තො, තතො එසොත්යඅත්ථො ව්යායපදෙසකාරණං, පුමාතීව්වෙතං ලිඞ්ගං යස්ස සොයං පුල්ලිඞ්ගො, තස්මා බුද්ධ ඉච්චෙතස්මා වචනතො පරා හුත්වා සත්ත විහත්තියො ස්යාපදයො යොජීයන්ති යථාවිධි පදස්සියන්තිති අත්ථොව.
චෙචෙ: ‘එතෙස’ න්ති ස්යාවද්යයවයවිසමුදායෙන චෙචෙතී වුත්තානමචායවානං සම්බන්ධෙ ඡට්ඨි; භවනක්රිියාය ස්යායදිංචිකානං ව්යාතපිතුමිට්ඨත්තා වෙවෙ ති විච්ඡායං විබ්බවනං; කිං විසිට්ඨා නාමස්මාති ආහ. ‘එකානෙකත්ථෙපසු වත්තමා‍නතො’තී; අනෙන ව එකානෙකෙසු වත්මාතනතො ‘නාමස්මා’ තී පකතිවිසෙසනං දබ්බධම්මත්තා එකත්තාදිනං න ස්යානදිවිසෙසනන්ති වොහරති. ‘අධිකාරො’තී එත්ථ සීහගතිකමණ්ඩුකගතික යථානුපුබ්බිකසවසෙන තිවිධො අධිකාරො, සීහො මිගරාජා පුරතො පි පච්ඡෙතො පි
426 සිරි රහල් පබඳ
ඔලොකෙති තාදිසො අධිකාරො සිහගතිකො, මණ්ඩූකො උප්පතිත්වා අන්තරන්තරා නිපතිත්වා ගච්ඡති තාදිසො අධිකාරො මණ්ඩූ‍ක්තිකො, පටිපාටිං අනතික්කමිත්වා පත්තවමානො යථානුපුබ්බිකො, අයම්පත යථානු පුබ්බිකො.
පඨ: කිමිදමත්ථථමත්තමිව්වාහ ‘සකත්ථෙු’ඉ ව්වාදි; තත්ථඩ සකත්ථොත විසෙසනං, තං පන සද්දප්පවත්තිනිමිත්තං ජාතිගුණක්රිතයාදබ්බලක්ඛණං; දබ්බං විසෙස්සං තම්පි ඡාතිගුණ ක්රිදයාදබ්බලක්ඛණං තත්ථර යාදා ජාතියා වීසිට්ඨො පදත්ථොස හිධියතෙ ගො අස්සොති තදා ජාති විසෙසනත්තා සකත්ථො හිධියතො ගො අස්සොති තද්රහ ජාති විසෙසනත්තා සකත්ථොස ගොපිණ්ඩදි විසෙස්සත්තා දබ්බං යද්ර ගුණවිසිට්ඨං පටාදිකං දබ්බමහීධීයතො සෙතොපටොති තදා විසෙසන භූතො ගුණො සකත්ථොර විසෙස්ස භූතං පටාදි දබ්බං, යදාතු ජාතියා විසිට්ඨො ගුණොහිධියතෙ පටස්ස සෙතො ගුණොති තදා ජාතිවිසෙසනත්තා සකත්ථොො ගුණො විසෙස්සත්තා දබ්බං, යදා පන දබ්බම්පි දබ්බන්තරස්ස විසෙසන භූතං භවති යට්ඨියො පවෙසය කුත්තෙ පචෙසයෙන්යායදිසු. තදා යට්ඨි ආදිකං දබ්බං විසෙසනභාවමාපන්නං සකත්ථොත දබ්බන්තරං විසෙස්සභාවමාපන්නං පුරිසාදිදබ්බං ක්වාවි සබ්බන්ධොපි සකත්ථොර භවතී යත්ථන සම්බන්ධනිමිත්තො පච්චයො දණ්ඩී පිසාණිති දණ්ඩපුරිස සම්බන්ධො දණ්ඩීති පච්චයො, කත්ථධචි ක්රියයාපි සකත්ථොඩ භවති, යත්ථ, ක්රිථයානිමිත්තං පච්චය. යථා පාචකොති අත්ර‘ පවනං යක‍ෙත්ථප භවති. ක්රි යාකාරකසම්බන්ධොත්රම සකත්ථොන අපරෙ; ලිඞ්ගමිත්ථ ත්තාදි, සකත්ථො ච දබ්බං ච ලිඞ්ගං ච ඉති චත්ථ්සමාසො සඞඛ්යා්එත්තාදි කම්මාදිකාරකඡක්කං සඞ්ඛයා ච කම්මාදි ච, සඞ්ඛ්යොකම්මාදී ඉති ඉදං පඤ්චකං ‘නාමත්ථොඡ’ නාමස් අත්ථොඉ, නාමත්ථොි සද්දත්ථොදති භාවො - යජ්ජපි සක්ථ්්ථ දබ්බ ලිඞ්ගසඞ්ඛ්යා‍පරිමාණලක්ඛණො සබ්බො එව අත්ථොො නාමස්සත්ථොථ, තථා පි ඉහ ගොබලිවද්දඤායෙන සකත්ථයදබ්බපරිමාණලක්ඛණො යො අත්ථොොස නාම ත්ථලසද්දෙන වුච්චතෙ “තස්ස” නාමත්ථ ස්ස “සාමඤ්ඤං” කම්මකත්තාදීනං සාධාරණාවත්ථාථ, ඉමිනා මත්ත සද්දස්ස
බුද්ධිප්පසාදනී 427
සාමඤ්ඤවචනත්තං දීපෙති කඤ්ඤාමත්තං ව‍ාරෙති බ්රා හ්මණමත්තං භොජයතීති ආදිසු විය - තදෙවං වුත්තසරූපං යන්තං කිං වුච්චතිති ආහ “අත්ථභ වත්තංපචුචචතෙ” ති. “නාමස්සා” ති පකතිරූපස්ස; අභිධීයති අනපෙක්ඛිත විහත්තිවිසෙසෙන පකතිරූපෙන කථියතීති අභිධෙය්යොන, අත්ථොප තස්ස සාමඤ්ඤං අභිධෙය්යකමත්තං, තස්මිං ජොතනීයෙ “පඨම’ ති ඉහ පඨමාසද්දො රූළහිවසෙන විහත්තිවිසෙසෙ වත්තතෙ; යතො පුබ්බා අඤ්ඤා විහත්ති නත්ථිප සා පඨමෙනි “තස්ස නමවි - සසනත්තා” ති තස්ස අතොති අනුවත්නෙස්ස නාමස්ස විසෙසනං හෙදකං නාමවිසෙනං, තස්ස භාවො නාමවිසෙසනත්තං තස්මා, යස්මා විසෙසනත්තෙන විවච්චිතත්තා විසෙසනං තස්මා “විධිබ්බිසෙසනතස්ස” ති එත්ථං යං විසෙසනං තදන්තස්ස විධි ඤාතබ්බොති වුත්ති - යං විසෙසනන්ති විසෙසන භාවෙන වත්තුමිච්චිතං අතොත්යාසදිකා, තදන්තස්සාති තසද්දෙන විසෙසනස්ස පරාමාසො, තං විසෙසනමන්තො යස්ස තස්ස විසෙසනන්තතො බුද්දාදිසද්දතො විධි, න තදාදිමජ්ඣෙහි කවිවෙස්සභුආදීහීති භාවො විධියතෙනි, විධි ඔකාරාදි.