සිරි රහල් පබඳ-බුද්ධිප්පසාදනී ii

අතො: අතොති නාමස්ස විසෙනත්තෙන අභිමතත්තා “විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා”ති පරිහාසාය අකාරන්තො ගයහ්තීති ආහ “අකාරතො” ති- යොනන්ති බහු වචනෙන පඨමා දුතියාපහුවචනානං ගහිතත්තා වින්නං අ‍ාදෙසීනං ටාටෙ ති ‍වෙ ආදෙසා යථාක්කමෙන භවන්තිති ආහ. ‘යථාක්කම’ න්ති; අකාරෙකාරා යෙවාදෙසා ටකාරා පන යොනං සබ්බාදෙසත්ථා , අඤ්ඤථා ‘ආදිස්ස’ති යකාරානං යෙව සියුන්ති ආහ, ‘ටකරානුබන්ධත්තා’ති ‘ටනුබන්ධනෙකවණ්ණා සබ්බස්සා’ති ටකාරොනුබන්ධො යස්ස සො නෙකක්ඛරො වා දෙසො සබ්බස්ස හොතිත්ය ස්ස පරීහාසාසුත්තස්ස වුත්ති; බුඩො බුඩාති ඵත්ථන රුපසාධනක්කමො එවං වෙදිතබ්බො; ‍බුද්ධ බුද්ධ ඉති ඨි තෙ “වෙවෙංකානෙකෙස්වි” ත්යානදිනා ස්යාිදයො භවන්ති තෙසවානියමෙනප්පඝඞ්ගෙ අත්ථුමත්තෙ ජොතනීයෙ

428 සිරි රහල් පබඳ

‘පඨමාත්ථිමන්තො’ ති පඨමාවිභත්තිහොති, තත්ථාක පි එකවචනානං බහුවචනානං චානියමෙනප්පසඞ්ගෙ වත්තිච්ඡාවසා එකම්භි වත්තබ්බෙ එකවචනං සි ඉකාරො කිමංසිසූති සංකෙතත්ථොව, තස්මා ‘සංකෙතොනවයවොනුබන්ධෙ’ති පරිහාසා නාමත්ථියෙන අප්පයොගො, බහුම්පි වත්තඛෙ බහුවචනං යො අකාරවතා නාමස්ස පරස්ස සිස්ස ‘සිස්සො’ති ඔකාරාදෙසො භවං අආදි අමජ්ඣ අඅන්තස්ස නාමස්ස සාමඤ්ඤෙන පසඞ්ගෙ විසෙසනත්තෙන වත්තුමිච්ඡිතං කාරීයං ‘විධිඛ්බිසෙසනන්තස්සා’ති පරිහාසා‍සුත්තසාමත්ථියෙන විසෙසනන්තස්සෙව හොතිති නියමිතත්තා අකාරන්තනාමස්ස භාවං පඤ්චමියා නිද්දිට්ඨං කාරියං ‘පඤ්චමියං පරස්සා’ති පරිහාසාසුත්තසාමත්ථිදයෙන පරස්ස හොතිති අකාරන්තතො නාමස්මා පරස්ස සිස්ස ඔකාර‍ාදෙසො, ‘සරො ලොපො සරෙ’ති පුබ්බස‍රලෙපො, ඔකාරො ධකාරෙ සංහිතො භවති බුද්ධො; අකාරවතා නාමස්මා විහිතස්ස යොස්ස ‘අතො යොනං ටාටෙ’ති ටාදෙසො භවං අකාරාදිස්ස අකාරමජ්ඣස්ස අකාරන්තස්ස ච නාමස්ස සාමඤ්ඤෙන පසඞ්ගෙ ‘විධිබ්බිඅසෙසනන්තස්සා’ති පරිහාසාසුත්තසාමත්ථියෙන අකාරන්තස්ස නාමස්ස භවං ‘පඤ්චමියං පරස්සා’ති පරස්ස යොස්ස ට ආදෙසො භවති, භවං ච ජඪියන්තස්සා’ති පරිහාසාය අන්තස්සප්පසඞ්ගෙ පරස්ස විධියමානං කාරියාං ‘ආදිස්සා’ ති පරිහාසාය ආදිවණ්ණස්ස ටකාරානුබන්ධත්තා ‘ටනුබන්ධානෙකවණ්ණා සබ්බස්සා’ති පරිහාසාය සබ්බස්ස ච පසඞ්ගෙ අනුභයහාගිවිසයෙකදෙසෙ පවත්තානං වින්නං විධීනං සාමඤ්ඤවිසයප්පසඞ්ගෙ සති ‘විප්පටිසෙධෙ’ති පරිහාසා සුත්තසාමත්ථියෙන පරමිට්ඨං හොතීති, ‘ටනුබන්ධානෙක වණ්ණ සබ්බස්සා’ති පරිහාසාය සබ්බස්ස යොස්ස ටාඅදෙසො භවති, ටකාරො ටනුබන්ධකාමයත්ථොි ‘තස්මා ‘සංකෙතොනව යවොනුබන්ධො’ති පරිහාසාසුත්තසමාමත්ථි යෙන අප්පයොගො අකාරමත්තොව සිස්සති ‘සරො ලොපො සරෙ’ති පුබ්බස‍රලොපො අකාරො ධකාරෙ සංහිතො භවති බුද්ධ; එවමුපරිප්යුථහනීයං.

බුද්ධිප්පසාදනී 429

ආම: ‘විජ්ජමානස්ස’ දෙවදත්තාදිනො නිප්ඵන්නස්ස ‘වත්ථුනො’ දෙවදත්තාදිඅත්ථවස්ස ‘සද්දෙන’ නාමෙන ‘අබිමුඛීකාරො’ පුබ්බමනහිමුඛස්සාභිමුඛකරණං ‘ආමන්තනං’ අබිමුඛංකත්වා මන්තනතො ආමන්තනං නාම භවතිති අත්ථොම යත්ථද තු න සිද්ධානුවාදො අපිතු ‍තදෙව විධනතබ්බං, තත්ථම සම්බොධනං නත්ථිවිවාහ ‘විධාතබ්බො’ විවාදි ‘තං’ ආමන්තනං රාජා භව ඉති විධාතබ්බෙන නත්ථිති සම්බන්ධො. විධාතබ්බෙ නිප්ඵාදෙනබ්බෙ වත්ථුම්හි, හොන්ති වෙත්ථව.

සිද්ධස්සාභිමුඛිභාව මත්තමාමන්තනං සියා අත්ථොස කතාහිමුඛ්යොන හි ක්රි යායං විනියුජ්ජතෙ ආමන්තනං න වාක්යකත්ථොන පදතොව පතිතිතො නත්ථෙනවාමන්තනං ලොකෙ විධාතබ්බෙන වත්ථුනා තං යථා භව රාජෙති නිප්ඵන්නත්ථොි භාවෙ තිව

‘කෙවී’ති අදුරට්ඨස්සාලපනෙවායං අදූරෙ ඪිතස්ස අලපනෙ යෙවායං රස්සභාවොති වදන්තෙ හදන්ත බුද්දප්පි යාවරියාදයො දස්සෙති ‘සමීපාලපනෙපි’ ති කච්චියො අනුරුද්ධාති ආදිසු.

කම්මෙ: කත්තුක්රිියාය කත්තුසාධ්යදතාය තං සම්බන්ධිනියා කත්තුන්මමඨායයි දුවිදාය ක්රිරයාය අභිසම්බන්ධි යතිති යං කිඤ්ඤි පදත්ථ රූපං සම්බජ්ඣතීති කත්තුක්රියයාහි සම්බන්ධො තං; කරොති කිරියං නිප්ඵාදෙතීති කාරකං, ක්රිියානිප්ඵත්ති නිමිත්තන්ත්යිත්ථා ; ‘කම්මමුච්චතෙ. කම්මන්ති වුච්චතෙ ඉතිසද්දො ලුත්තනිද්දිට්ඨො, තං කම්මං නිබ්බත්තිවිකතිප්පත්තිභෙදා තිවිධං භවෙති සම්බන්ධො; නිබ්බත්තීයති උප්පාදීයති යස්සා සතො ජනනං කරියති සා නිබ්බත්ති යථා කටං කරොතිති එත්ථබහි අවිජ්ජමානො කටො කත්තාරා උප්පාදීයති, යම්පන විකරීයති සන්තමෙවාවත්ථකන්තරමාපාදියති යථා ඔදනං පවතිති සාවිකති, යන්තු උභයව්යනතිරෙකෙන පාපියති දස්සනාදික්රිායාය විසඨිකරීයති සා පත්ති යථා අදිච්චං පස්සති දෙවදත්තොති; තයොවිධා පකාරා අස්ස තිවිධං;

430 සිරි රහල් පබඳ

කත්තු: කිං ලක්ඛණානෙතානි කත්තුකරණානි යත්ථාතයං තතියා විභත්ති විධීයතෙ ඉව්වාහ ‘ක්රිතයං යො කුරුතෙ’ ඉච්චාදි ‘යොජිතො’ ති පයුත්තො පයොජ්ජකත්තා,තං යථා පාවයත්යෝද‍නං දෙවදත්තෙනෙති: ‘නයොජිතො වා’ ඉච්චනෙන සුඬකත්කා කම්මකත්තා පයොජකකත්තාති තිවිධොපි කත්තා වුච්චතෙ තං යථා දෙවදත්තෙන කතං, හිජ්ජතෙ කුසූලො සයමෙව දෙවදත්තෙන කාරීයති යඤ්ඤදත්තො කටං, කත්තා හයි කරණාදිනං නෙතා තෙසම්පවත්තියා නිවුත්තියා ච කාරණතො, තදෙවං දුවිදොපි මුඛෙයා පධානභූතො යො කත්තරි කම්මෙ වා පතිට්ඨිතං ක්රිංයාං කුරුතෙ නිප්ඵාදෙති, සො කත්තා නාමාති අත්ථොත; කින්නං කරණමිච්චාහ ‘විසෙසෙනෙ’ ති, කම්මාදිසබ්බකාරකතො විසෙසෙන ක්රිනයාය කම්මගතාය වා කත්තුගතාය වා සංසිද්ධිහෙතුකං නිප්ඵත්තිකාරණං ඉදමස්ස ක්රිියාසිද්ධියං සාධකතමමිති තඤ් ඤුහි වත්තුමිට්විතං යං තං කරනං නාමාති අත්ථොි: ‘තෙසු කා‍රකෙසු’ ති තෙසු විංසු කත්තු කාරකකරණකාරකෙසු ජොතනියෙසු.

අ: රස්සාකාරජාතිය අයං නිද්දෙසො; ‘අතො’ති තෙන ලක්ඛණිකස්සා පි අකාරස්ස ගහණං, තස්මා ගුණවන්තෙ නාති එවමාදිසිද්ධං හොති, ලක්ඛණපටිපදවුත්තෙසු පටිපද වුත්තස්සෙව ගහණන්ති ඉදන්තු ව්යාංත්තිපක්ඛෙ ලක්ඛීයතෙ නෙනෙති ලක්ඛණං සාඨවසාධුජානනහෙතුත්තා සත්ථොමුච්චතෙ, පටිගතම්පදං පටිපදං උච්චාතිමඤ්ජසෙත්යවත්ථොහ; ලක්ඛණං ච පටිපදං ච ලක්ඛණපටිපදානි තෙහි වුත්තානි රූපානි ලක්ඛණපටිපදවුත්තානි, තෙසු වුත්තසද්දො පච්චෙකං පරිමසාපි‍යතෙ ලක්ඛණවුත්තෙසු පටිපද වුත්තෙසූති තත්රාසඤ්ජසායමනිද්දිට්ඨං කෙවලං ලක්ඛණදස්සනෙනාස්මිං ලක්ඛණෙ සත්යාවස්සමනෙන රූපෙන භවිතබ්බන්ති ලක්ඛණෙන පටිපාදිතං තං ලක්ඛණ වුත්තමිත්යුපච්චතෙ, යන්ත්වඤ්ජසාසද්දෙනෙව පටිපාදිතං තම්පි පටිපදවුත්තන්ති වුච්චතෙ, තස්මිං ලක්ඛණවුත්තෙ පටිපද-

බුද්ධිප්පසාදනි 431

වුත්තෙ ච රුපෙ සති පටිපදවුත්තස්සෙව ගහණං නෙතරස්සෙති පටිපදවුත්තස්සෙවෙත්යසවධාරණෙන නියමරූපතාස්ස පරිහාසායාවගම්යෙතෙ, සො ච නියමො අනියමපුබ්බකො සන්දෙපහෙ සත්යරවතිට්ඨතෙ, තස්මායත්රත ලක්ඛණවුත්තමෙව කෙවලං න පටිපදවුත්තං තත්රත නායං පරිහාසාවතිට්ඨතෙ යත්රාවපි පටිපදවුත්තං තත්ර නායං පරිහාසාවතිට්ඨතෙ යාත්රායපි පටීපදවුත්තමෙව කෙවලං න ලක්ඛණවුත්තං සොප්යෙතතිස්සා අවිසයො, යත්රතතු දේව රූපානි සම්භවන්ති, තත්රෙෙවායං පරිහාසාසන්දොහාපාකරණමුඛෙන පවත්තති ඤායප්පත්තො යෙ වායමත්ථෝ ඉමාය පරිහාසයානුද්යාතෙ, තථාහි සන්දෙපහට්ඨානෙසු යද්යථප්යෙසකරූපමෙවමගන්නමුහින්නං තථා පි ලක්ඛණ වුත්තං රූපංලක්ඛනෙනොන්නියමානං ධූමග්ගි විය ජලබලාකා විය වානුමානිකං යන්තු පටිපදවුත්තං රූපං කම්පච්චක්කිසිද්ධං පච්චක්ඛානුමානෙසු ච පච්චක්ඛං බලවන්තතරං පමාණන්ති අතො පටිපදවුත්තමෙව ගය්හතිති.

සුහි: ‘අස්සා’ති නාමවිසෙසනත්තෙන වත්තුමිට්ඨත්තා තදන්තවිධති ආහ ‘අකාරනතස්සා’ ති.

	වතු: කින්තං සම්පදානං නාම යත්රව වතුත්ථි විධීයතීච්චාහ අනුමන්ත්විව්වවාදි;  ‘දදාති කම්මනා යුත්ත’න්ති දදාතිනො දානක්රිතයාය සම්බන්දිනා ඵලාදිනා කම්මෙන සම්පජ්ඣමානං ‘සම්පදාන’න්ති සවෙතනස්ස වා අවෙතනස්සවා  යස්ස කස්සවි පූජාබුද්ධියා අනුග්ගහකාමතාය වා යාථාවතො සකං ධනං දියතෙ තං සම්පදානං, දානයොග්ගො පටිග්ගාහකො, අනුමඤ්ඤතීත්යෙනුමන්තා, මනි එත්ථාගදානෙ, නිරාකරොති නිවාරයතීති නිරාකත්තා, න නිරාකත්තා අනිරාකත්තා, අජ්ඣෙසති මය්හං දෙහිති දායකං යාවති දානෙ පවත්තයතීති අජ්ඣෙසසකො තෙසං වසෙන  ‘ති‍ධා’  තීහි පකාරෙහි ‘උදිරිතං’ කථිතන්ති අත්ථොජ; තත්ථහ අනුමන්තු යථා, ආගන්තුකස්ස රුක්ඛො ඵලං දදාති. ආගන්තුකො හි න යාවති මය්හං දෙහීති අනිරාකරණන්තු විජ්ජති තථාපි අධිකමස්සානුමන්නං පටිග්ගහණා ධිප්පායො අත්ථිති  ‍තථෙව විවච්ඡිතමිති අනුමන්තුකමෙවෙදිසං සම්පදානං,

432 සිරි රහල් පබඳ

අනිරාකත්තු යථා, වෙතියස්ස පුප්ඵං දදාතීති වෙචියං හි නාජ්ඣෙසති පුබ්බෙ විය නාප්යකනුමඤ්ඤතෙ යදි දියතෙ භවත්විති කෙවලං දීයමානස්ස අනිරාකරණමත්ත මිත්යක නිරාකත්තුකම්දිසං සම්පදානං, අජ්ඣසකං යථා බ්රාතහ්මණාය ගාවුං දදා තීති බ්රායහ්මණො පාන අජ්ඣසතෙ.

සුඤ්: පකතිවිසෙසස්ස අපරිග්ගහීතත්තා නාමස්මාති වාධිකතත්තා ආහ ‘නාමස්මාති’ ‘ඝච’ සුඤාගමො ච.

ඤ: ඤො ව කො ව ඤකා තෙනුබන්දා යෙසං තෙ තථා වුත්තාති දස්සෙතුමාහ ‘ඤානුබන්ධ කානුබන්ධා’ති. අද්යතන්තාති පුබ්බ පච්ජිමාවයාව අද්යෙන්තසද්දානං නියතාවයවවාවීන මුපාදානතො අතො යෙවාග‍මා තග්ගහණෙන ගය්හන්ති.

සස්සාය: වතුත්ථියා සස්සාති සම්බයන්ධො; සාමඤ්ඤෙන විධාතෙ පි පටිපදං වතුත්ථියා සස්ස නායමාදෙසෙහිමතො තාදත්ථසවතුත්ථියා සස්සෙව යෙභූ‍ංෙය්යසන අභිමතො කත්ථථවතුත්ථියා සස්සෙව යෙභූය්යොන අභිමතො කත්ථදවි යෙව සම්පදානවතුත්ථියාති දස්සෙතුමාහ ‘සෙභු‍ෙය්ය්නෙ’ති ආදි; ‘දීඝොති වත්තෙ’ති ‘යො ලොපනිසු දීඝො’ ත්යා්ස්මා දිඝොති පදං අනුවත්තතෙත්යවත්ථොෙ.

පඤ්ච: කොයං අවධි යතො එසා පච්චමී විධීයතෙ ඉච්චාහ ‘සීමෙ විවාදි; යොං තං අවධිමහූති සම්බන්ධො; තත්ර ‘යො’ ති යො පදත්ථොත කිම්භූතොච්චාහ ‘සිමාභුතොපාදත්ථා්න’මිති; පදානං නිප්ඵාදනියත්තෙනාධිකතත්තා විසෙස නුපධානතොව යෙසං කෙසඤ්චි පදානං පතනාදි ක්රි යාලක්ඛනා යෙත්ථාා තෙසං සිමාභූතො අවදිභූතොති අත්තොෙ; පුන ච කිං විසිට්ඨො ඉච්චාහ ‘අච්චුතො පුබ්බකා රූපා’ති ; සමෙපි අපායෙ වින්නං වත්ථූනං යො වවමානකාලෙතො පුබ්බෙ සභාවො තස්මා බුබ්බකා රූපා අව්වුතමෙවං විධං පදත්ථංන ‘බුද්ධා’ විදානො අවධිං වදන්තීති අත්ථොා; අවධිංතම හු’ ති අවධීයතෙ විස්සි ලිස්සතෙ එතස්මාති අවධි; සො කතිවිධො ඉච්චාහ ‘චලො නිච්චලො ථවෙ’ති; චලො

බුද්ධිප්පසාදනී 433

හත්ථිආදිවසෙන අත්තිරො, නිව්වලො පබ්බතාදිවසෙන ථිරො, තදෙවං දුවිධොති අත්ථොආ; තං යථා ධාව‍තා හතථිමහා පතිතො අංකුසධාරී, පබ්බතා ඔතරන්ති වනචරාති.

ජච්ඨි: කොයං සම්බන්ධො නාම, යස්මිං ඡඪි විධීයතිති ආහ, ක්රිියාකා‍ංරකෙ’ච්චාදි; තත්ථි ‘ක්රිරයාකාරකසඤ්ජාතො’ති ක්රිෙයාය කාරෙකහි ච නිප්ඵාදිතො තථා හි රඤ්ඤාපුරිසොති පරිපාලනක්රිචයා තතො නෙසං සම්බන්ධෙ, රාජා හි පරිපාලයති පුරිසො ව පරිප ලියතෙ, තතො රාජා පරිපාලයතිති වුත්තෙ කමිති විසෙසපෙක්ඛයං පුරිසෙන රඤ්ඤො සම්බන්ධො හොති, එවං පුරිසො පරිපාලියතිති වුත්තෙ කෙනෙති විසෙසාපෙක්ඛයං රඤ්ඤා පුරිසස්ස සම්බන්ධො හොති, එවං අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛලඛවණා උභයාධිඨානො ක්රි යාකාරක සඤ්ජාතො සම්බන්ධො භවති; එවම්පහවතො සම්බන්ධං දස්සෙත්වා පතිතිවසෙනාපි තං දස්සෙතුමාහ ‘අස්සෙදිම්බාව හෙතුකො’ති අස්සපුරිසාදිනො ඉදං ධනාදිති එවම්භාවස්ස එවං සම්බන්ධි බුද්ධිසම්භළුස්ස හෙතුභුතොති අත්ථොන; සම්බන්ධිනං විසෙසනවිසෙස්සභූතානං රාජපුරිසානං ද්වයං නිස්සිතො යො සො සම්බන්ධොති පවුත්තොති යොජනා; ‘සම්බන්ධිතා විසෙසෙපී’ ති විට්ඨො සම්බන්ධොති කත්වා සම්බන්ධිභාවස්ස උභයසාධාරණත්තෙපි ‘ඡට්ඨි’ ඡන්නං පූරණි විභත්ති ‘භෙදකතො එව සියා’ විසෙසනතො රාජාදිතො එව භවෙය්යඨ, එව සද්දො පනෙත්ථන සබ්බවාක්යාානමවධාරණපරත්තා ලබ්භති; ‘හි’ යස්මා ‘තතො’ විසෙසනතො ‘ජාතා’ පයුත්තා ඡට්ඨි ‘සම්බන්ධං’ අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛලක්ඛණං සම්බනධං වදෙය්යත, තදුභයගතං සම්බන්ධං නප්පකසෙය්යන තස්මාති අත්ථොබ,

සත්තං: කොයා මාධාරො යත්ථෙනසා සත්තමී විධීයතෙති ආහ කිරියා කත්තුකම්මට්ඨා’ති ‘කත්තුකම්මට්ඨා’ති දෙවදත්තොදනාදිසු කත්තුකම්මෙසු තං සමවෙතභාවෙන තිට්ඨතීති කත්තුකම්මාඪා කිරියා නිසිදනාවික්ලෙදනාදිකා ක්රිමයා යෙන ආධාරීයති සො ආධාරොති සම්බන්ධො;

434 සිරි රහල් පබඳ

‘යෙනා’ තිකටථාල්යාසදිනා; ‘ව්යාලපකාදිප්පභෙදතො’ති ව්යාවපකාදිනං ව්යායපිකඔපසිලෙසිකවෙසයික සිමීපිකාධාරනං පකාරතොති අත්ථෝ, තත්ථ යො අධෙ‍ය්යිම්භිව්යාසපෙත්වා වත්තති සො ව්යාාපිකො යථා තිලෙසු තෙලමත්ථියති; උපසිලෙසො අධෙ‍ෙය්යයන සංයොගො තත්ථව භාවො ඔපසිලෙසිකො යථා ථාලි‍යම්පචත්යොයදනං භත්තකාරාකොති, අත්රොසද නසද්දො තණ්ඩුලවාවී තස්මා තණ්ඩුලාධෙ‍ෙ‍ය්යභන කම්මභූතෙන සහොපසිලෙසො අස්සා අත්ථිථති ඔපසිලෙසිකා‍ධාරො ථාලිවිසයො ගොචරොයංවිනාධෙය්යංප නප්පවත්තතිසබ්බථා හි‍ෙය්ය‍ වා සවිසයෙන ආධෙය්යිස්ස සතො අනඤ්ඤත්ර්හාවෙන වරතිති වෙසධී‍කො විසයො එව වා වෙසයිකො, යථා ආකාසෙ පක්කිනො වරන්තීති; ආකාසං පක්ඛීනං පක්ඛප්පසාරණාදිවසෙන සඤ්චරණස්ස ආකාසතෙඤ්ඤත්රංභාවා තෙසං විසයො; යස්ස සමීපෙ දෙසෙ අධෙ‍ෙ‍ය්යාආ වත්තතෙ සො සොමිපිකො යථා ගඞ්ගායං වජොති; තදෙවං ආධාරො ‘වතුධා’ වතුප්පකාර භූතො ‘වුත්තො’ කථිතොති අත්ථොධ. ඉදානි එකාය ගාථාය සබ්බාසං විහත්තිනං රූපං ක්රිායාකාරකයොජනඤ්ච දස්සෙන්තො ‘බුද්ධො’ ත්යාාදිමාහ; හො බුද්ධ ‍බුද්ධො බුද්ධං භජතං සබ්බත්ථදදායි භවති ‘හි’ යස්මා ‘තෙ’ භජමානා බුද්ධෙන කරණ භූතෙන සිවපදම්පි යන්ති. යස්මා බුද්ධෙන ලොකෙ තං කං න දින්නං ‘අස්මා’ හෙතුස්මා බුද්ධස්ස අයං පරහිතවිධි නිව්වං බුද්ධා අනපෙතො බුද්ධස්ස පීති, දෙති මඤ්ඤෙ තස්මා මතිමා කොනු බුද්ධෙ ගත්ථිං න ඝටයති ඝටයත්යේවාති පදයොජනා; තදෙවං බුද්ධසද්දාමුදාහරිත්වා ඉදානි අඤ්ඤෙප්යයකාරන්තො පුල්ලිඞ්ගෙ අතිදිසන්තො ආහ ‘එව’ මිච්චාදි; ඝටො ච පටො චාති විග්ගහෙ ඉතරිතරයොගෙ චත්ථ් සමාසො තෙ ආදයො යෙසං තෙ ඝටපටාදයා තෙසං; ‘අඤ්ඤෙසම්පී’ති එත්ථහ සද්දානන්ති පාඨ සෙසො; ‘එව’න්ති යථා ඉමස්ස බුද්ධසද්දස්ස සත්තසු විභත්තිසු රූපනයො ක්රිආයාහි සම්බන්ධො ච දිට්ඨො තථා අඤ්ඤසම්පි අකාරන්තානං පුල්ලිඞ්ගානන්ති අත්ථො ; ‘විසෙස’න්ති අඤ්ඤසමකාරන්තානං පුල්ලිඞ්ගානං ගුම්බා-

බුද්ධිප්පසාදනී 435

දීනං රුපවිසෙසන්ති අත්ථෝ; ‘පනා’ ති වාක්යා ලඞ්කාරෙ, ‘ඡට්යඨි’ චතුත්ති් සමත්තා’ති බුද්ධස්ස බුද්දනන්ති වින්නං රූපනං සදිසත්තිං ආහ; ‘පඤ්චමී පහුවචනස්ස තතියා සමන්තානි’ ‘ත’ ති නිද්දිට්ඨවිහත්තියො.

ක්ව: ‘සිස්සො’ති නිව්වං ඔකාරෙ සම්පත්තෙ කත්ථටචි පක්ඛෙ එකාරස්සාපි විධානත්ථංච ‘ක්වවෙ‍වා’ති අරඬං; ‘සෙස’ න්ති පඨමෙකවචනතො අඤ්ඤං.

එක: එකව්වාදයො වාව්වලිඞ්ගා එකව්වසද්දො ආදි යෙසං එසසපඨමානං ත එකව්වාදයො, අවයවෙන විග්ගහො, සමුදායො සම සත්ථො ති, තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණතො එකච්චසද්දස්සා පි ගහණං; ‘සොණ’න්ති පඨමා දුතියා යො විහත්තීනං.

කොධා: කොධඅත්ථ ප්පභූතයො කොධා‍දයො; ‘වෙති වත්තතෙති’ති ‘වෙට්’ ඉත්යකස්මාවාති අනුවත්තතෙති අත්ථොද,

මනා: ස්මිං ව සො ව අං ව නා වස්මා ච ස්මිංසන්නාස්මා; ඉ ‘මනො’ති මනසද්දතො දුතියෙකවචනෙ අං, තස්ස ඉමිනා ඔකාරාදෙසො; තමො ව තපො ච තෙජො ව උරො ච සිරො ච තමතපතෙජඋරසිරා, තෙ පභූතයො ආදයො යෙසං තෙ තථා වුත්තා; පභු තිසද්දෙන; වවඔජරජයසපයාදිනං ච ‘සරවයායවසාවෙතා ජලාසයාක්ඛයලොහපටමනෙසු’ති ගණසුත්තෙ නිද්දිට්ඨානං සරාදීන වං ගහණං වුත්තංහ්,

එවං වචො තපො තෙජො තමො ඔජො යසො පයො රාජො සිරො උරො වෙතො සරො අයො වයො පිච ජලාසයෙ සරො හොති අයො ලොහො යදක්ඛයෙ වයො ඤෙ‍ෙය්යාො ‍පටෙ වාසෙ මනෙ වෙතො මනාදිසු

සරො සර සද්දො ජලා‍සයෙ හෙ ති වෙ, අයො අයසද්දො ච කාලලොහෙ හොති වෙ, යදි අක්ඛයෙනි පද්ඡෙදො අක්ඛෙයෙ සරීරාවත්ථාදයං හොති වෙ, වාසසද්දො පටෙ,

436 සිරි රහල් පබඳ

වෙත සද්දො මනෙ හොති වෙ මනාදිසු ඤෙ‍ෙෙය්යාාති ගාථායත්ථොහ, අනෙනව්යාොච්චෙදෙන සර සද්දො බාණෙපි වය සද්දො පයෙපි අස සද්දො සුඛෙපි වාස සද්දො නිවාසන්ට්ඨානෙපි වෙත සද්දො රාජූසු පි වත්තතෙ තත්ථො වත්තමානා සරාදයො සද්දා සද්දා මනාදිසු න පඨිය ති දස්සෙති. කව්වායනෙ හි.

එවං වයො වයො තෙජො තපො වෙතො තමො යසො අයො වයො තමො සිරො උරො රහො අහො පිචා’ති

අහරහසද්දා පි මනාදිසු පඨිතා; ඉ පධන අහසද්දස්ස මනාදිසු කාරියාසම්භවා රහසද්ද සස ච නිපාතත්තා මනාදිසු න පඨිතා ‘ගච්ඡන්තසි’ති ගච්ඡන්ත ඉති අවිහත්තිකස්ස පකතිරූපස්ස දස්සනං තස්මා ගච්ඡන්තසද්දා පරො හුත්වා සි හොතීති අත්ථෙස ගහෙ‍තබ්බො; යතොධිසතසුත්තපඨො හි සිස්සො ලක්ඛණවිවරණවචනසවණ මත්තෙ නෙ වායමස්සානුවත්තිත පදාහිසම්බන්ධෙත්ය වබුජ්ඣති, තතො කිම්පතියොගං ගන්ථගාවෙජනකාමධිකාරාරම්හපදානං දස්ස නායාසෙනාති මඤ්ඤමානො ‘පරතො’ ව්වාදිමාහ; ‘වුත්තියායෙවා’ති සුත්තත්ථේනෙව.

න්ත: සිස්සාග්ගිතො නි’ති ඉතො සිස්සාති පදං අත්ථපව සා විහත්ති විපරිනාමෙන සත්තම්යාන්තං. කත්වා අනුවත්තයන්තො ආහ ‘සි‍ම්හීති’ න්තප්පච්චයස්සෙව අමාදෙසො පච්චක්ඛතො සොතවිඤ්ඤාණෙන ගහිතත්ත න්තප්පච්ච යන්තස්ස අනුමිතස්ස ‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’ති ලිඞ්ගතො තදන්තඛ්යච අත්ථිදස්සන සංඛාතඅනුමානවිඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතස්ස න භවත්යඛමාදෙසො මතපරිහාසායා තී ආහ ‘න්තප්පච්චයස්සා’ති. ‘අඤ්ඤත්රාය’ ති අම්භාවපක්ඛෙ.

න්තන්තු: න්තන්තුනන්ති එත්ථ න්තඉති’න්තොකත්තරි වත්තමානෙති’ති විහිතො න්තප්පච්චයො ගය්හතෙන්තූති වන්ත්වාදි සම්බන්ධිප්පච්චයෙකදෙසො සුතානුමිතෙසු සුතසම්බන්ධො එව පාලවාති සුතතාය බලවත්තා බලවන්තාතෙයෙව කාරියිත්තෙන ගය්හන්ති පච්චග්ගහණෙ

බුද්ධිප්පසාදනී 437

යස්මා පච්චයවිධි තදන්තස්ස ගහණන්ති පච්චයග්ගහණපරිහාසාය තදන්තො දුබ්බලා න ගය්හන්ති අනුමිත්තා අනුමිතා හි තදන්තා සවිහත්තීනන්ති වචනතො තදන්තානඤ්ච විහත්තිසම්භවෙ ති කෙවලස්ස වා පච්චයස්ස පයොපයොගාහාවතො පච්චයන්තෙහෙව විහත්තිසම්බවොති. ‘සවිහත්තීන’න්ති තිස්සො වතස්සො යොම්හි සවිහත්තී නන්තිපදමධිකිච්චාහ ‘බහුලාධිකාරා’ති එත්ථත බහුලන්ති අධිකාරසුත්තං අයමධිකාරො ආසත්ථහපරිසමත්තියා තෙන නාතිප්පසඞ්ගො ඉට්ඨබසිඬි වෙති වුත්තියන්ථො, බහු අත්ථෙහ ලාතී ආදදාතිති. ‘භවකාරකෙස්වඝණ්ඝකා’ ති අප්පච්චයො ඣප්චිපවත්ත්යථප්පවත්ති ක්වවිඤ්ඤං ක්වවිවා ක්වවි සියා බහුලසද්දෙන විධ සබ්බො යථාගමන්තිවුත්තා බහුලාධිකාරි හි කප්පද්දුමමිව මඤ්ඤන්තෙ වෙය්යායකරාණා.

ටටා: සදි පි ගෙ න්තන්තූනාං ටටා අං ඉච්චාදෙසා අවිසෙසෙන විහිතා, තථාපි භවන්තසද්දස්ස හොන්තාදෙසපක්ඛෙ න එතෙ ආදෙසා හොන්ති බහුලාධිකාරතො.

න්ත: න්තස්ස ව ටො වා අසෙංති පඤ්චපදමිදං, වසද්නදො න්තුස්සාති අනුකඞ්ඪනත්ථෙ , ට ඉති ලුත්ත පඨමෙකවචනං අථ වා ටො අංසති ඨිතෙ ‘එඔනමවණ්ණො’ති ඔස්ස අකාරාදෙසො වචත්ථිංතවිහාසයා’න්ති වෙසයිකාධාරෙ සත්තමී එත්ථඔ වාසද්දොති ච වත්තතෙතිව අජ්ඣාහරිතබ්බං, වාසද්දො වවත්ථි්තවිහාසායං වත්තතෙති අත්ථොව; අථවා අයං අනුවත්තවාසද්දො වවත්ථිොතවිහාසාවාචී ති අත්ථෝත ‘එවං තපන්තජපන්තාදයො’ති එත්ථාතදිසද්දෙන වරන්තාදීනං ගහණං. වුත්තංහි,

එවං තපං චරං තිට්ඨ දදං භුඤ්ජං සුණං පවං ජයං ජිරං වවං මීයං සරං කුබ්බං ජපා වජං’ති

භු: ‘නිච්චං පුනබ්බිධාන’ති ‘න්තස්ස’ න්ති විකප්පෙන ස‍ි‍ෙඞ පූනවිධානතො නිව්වං අඤ්ඤථා පුනබ්බිධානමෙව නිරත්ථිකන්ති.

438 සිරි රහල් පබඳ

භව: භවන්ති ටටාඅංගෙති සවිහත්තිස්ස න්තස්ස අං; ‘හො’ති ආමන්තණෙ නිපාතො තස්මා භවන්තසද්දස්ස ගෙ හො ආදෙසො න විහිතො, කුතොනු ආගච්ඡාථ හො තයො ජනාති බහුත්තෙ පි පයොගා. එත්ථා යමධිප්පායො. කච්චායෙන හි’හොගෙතූ’ති සුත්තෙන ගෙ ‍පරෙ සබ්බස්සෙව භවන්තසද්දස්ස හොආදෙසො සාධියති, න තු බහුවචනෙ, තෙන තයො ජනානි පහුත්තවිසයෙන සමානාධිකරණත්තා බහුවචනන්තස්ස භවන්තසද්දස්ස හොති න සිජ්ඣති තස්මා නිපාතත්තමෙවාස්ස යුත්තතරන්ති.

සතො: සං සන්තො සන්තා හොස හොසා හොසං භවන්තො සන්තො සන්තා සං සන්තං සන්තෙ සතා සන්තෙන සන්තෙහි සබ්භීති පදිං සාධෙතු ‘සතොසබ්බහ’ ති ලක්ඛණං දස්සෙති.

මහ: ටාදෙසාභාවපක්ඛෙ ‘න්තස්ස’ න්ති අමාදෙසො මහං අරහං ‘හවන්නාදීන’ න්ති එත්ථාසදිසද්දෙන සන්ත මහන්තාරහන්තසද්දෙ දස්සෙති.

රජා: රාජබ්රභහ්මඅත්ත අතුම: ධම්මොවාඤ්ඤත්ථොත; අස්මා. ඉමො භාවෙ, රාජාදි, යුව සා සුවා මඝව පුම වත්තාහායුවාදි. ‘ධම්මො වාඤ්ඤත්ථෙබ’ති ගණසුත්තං, ධම්මසද්දො අඤ්ඤපදත්ථො වත්තමානො රාජාදසු වා පඨයතිති අත්ථෝ; දළෙහා ධම්මො ධනු අස්සාති දළ්හධම්මා දළ්හධම්මොති එවමාදි උදාහරණන්ත්යීස්ස වෙදිතබ්බං, අසමසද්දො පාසාණවාචකො, ‘ඉමො භාවෙ’ති ඉදඤ්ච ගණසුත්තං, හාවෙ විහිතො ඉමප්පච්චයන්තො රාජාදිසු පඨියතීති අත්ථො ; ඉථිනා අණිමා ලඝිමා මහිමාදි සද්දාිනං සඞ්ගහො. වත්තං එවන්නාමකං අසුං හතවාති වත්තාහ, ඉන්දො, ක්විප්පච්චයන්තො ඉමෙ පි වෙ ආකතිගණාව, ආකති ජාති වුච්චති තප්පධානා ගණා ආකතිගණා තෙන යථාගමමඤ්ඤෙ පි සද්දා එත්ථ දට්ඨබ්බා.

යොන: අනොති අනෙකවණ්ණත්තා සබ්බදෙසො ඔකාරන්තො.

බුද්ධිප්පයාදනී 439

චාම්හා: ඞනුබන්ධත්තා අස්මසද්දෙ අන්ත අකාරස්ස ආනාඩාදෙසො.

නාස්සෙනෙ සුත්තක්කමෙන කම්මාදිතොති අනුවත්ත තෙ; එනොහි ආකාරන්තො එනාදෙසො.

කම්මාදි; කම්ම වම්ම වෙස්ම භස්ම අත්ත ආතුම ඝම්ම මුද්ධ කම්මාදි, අයං වාකතිගණො යෙව යස්ස සත්තම්යෙනකවචනෙ වා නිආදෙ‍සො තතියෙකවචනෙ ව එනාදෙසො දිස්සති අයං කම්මාදිසු දට්ඨබ්බො. ‘මුඬ - පෙ - ලඝිමාදසො’ ති ආදිසද්දෙන මහිමාදිනං ගහණං වුත්තංහි,

‘මුඬගාණ්ඪිවධත්වා ච අණිමා ලඝිමා තථා මහිමා කසිමා දළ්හා ධම්මා අස්මා ඊරිතා’ති.

‘සිරො මුඬා ව මත්ථ්කො’ති නිඝණ්ඩුම්හි වුත්තො මුද්ධසද්දො ගාණ්ඩිවං ධනුං යස්ස සො ගාණ්ඩිවධත්වා, අණුනො භාවො අණිමා, ලඝුනො භාවො ලඝිමා’ මහතො භාවො මහිමා කිස්ස භාවො කසිමා, අස්මාව ඊරිතාති අස්මසද්දො විය කථිතා, පඨමා දුතියාසු රාජා ච කාලද්ධානවාචී අද්ධා ච නතියාසත්තම්යෙමකවචනෙසුඅත්ත අතුමානො ච ‘එව’න්ති යථායං අස්මසද්දො තථෙති අත්ථොය.

රාජ: රාජස්සාති ඡට්ඨියා නිද්දිට්ඨත්තා රාජසද්දෙඅන්තභූතස්ස අකාරස්ස ආදෙසො; ‘සුනංහිසූ’ති ඌකාරාදෙසවිධායකං සුත්තං, සූනංහිසු ඌති ද්විපදමිදං; සුනංහිසූති නිමිත්තනිද්දොසො, ඌති ක රි යනිද්දෙසො. ‘සමාසෙවා’ති එත්ථ’ සමාසවිසයෙ එතෙ ආදෙසා; රාජසද්දස්ස වා හොන්තිති වුත්ති; එතෙ ආදෙසාති රාජසද්දස්ස හෙට්ඨා ආරද්ධා යෙ ආදෙසා න්ච්චා තෙ.

පුම: සස්මුසු නාම්හි ව පුමාදීනං වා උ හොතිති සම්බන්ධො ‘අඤ්ඤත්රාආ’ ති උත්තාභාවපක්ඛෙ.

ඉයු: ඉව උව ඉයු, ඉතරීතරයොගෙ වත්ථ්සමාසො යකාරො සන්ධිජො, ඉයු ච තෙ වණ්ණ සඤ්ඤත්තා වණ්ණා චාති ඉයුවණ්ණා ‘‍විසෙසනමෙකත්ථොනෙ’ති

440 සිරි රහල් පබඳ

විසෙසනසමාසො චත්ථසමාස පරො පච්චෙකමහිසම්බජ්ඣතීති වණ්ණසද්දො විසුං විසුං සම්බන්ධියතෙ; ඣො ච ලො, ව ඣලා, ඉතරීතර යොගෙ චත්ථංසමාසො; නමති මුනිසද්දාදි වවනියෙ අ‍ත්ථෙෙති නාමන්ති අත්වත්ථිව්යයපදෙසෙන මුනිසද්දාදිස්යානද්ය න්තපකතිරූප මහා ‘නමාස්සෙ’ ති. අත්ථතවන්තමධාතුකමප්පච්චයං පාටිපදිකමිති ආචරියපාණිනි නාමස්ස පාටිපදිකසඤ්ඤං විදධාති; අන්තෙ’ති ඉමිනා විසෙසනෙන ආඛ්යාඤතස්ස පවති ආදිනෙ අන්තෙ නාමස්ස චාදිමජ්ඣවත්තිනො ඉවණ්ණුවණෙණ නිවත්තෙති, තෙනව ඣලා සස්ස නො’ති ආදිකෙසු ලක්ඛණප්ප දෙසෙස්වනිට්ඨප්පසඞ්ගසඞ්කං - නනු ව නාමන්තෙති වත්තබ්බං කින්නාමස්සන්තෙති ගරුනා අසමාසනිද්දෙසෙන තදයුත්තං සති හ සමාසෙ ‘පිත්ථි්යංඝා’ති විසුත්තරෙසු යොගෙසු ඉත්ථිසයන්ති ඉදං පදං ‘පිත්තිිය’න්ති සුත්තෙ ඉයුවණ්ණාති අනුවත්තනතො ඉත්ථිසයං ඉවණ්නුවණ්ණාති එවං ඉවණ්ණුවණ්ණානං ‘ඝා’ ති සුත්තෙ ඉත්තිවයං ආති එවං අවණ්ණස්ස ව විසෙසනං භවෙය්යව එවඤ්ච සති රත්තිධෙනුජන්ත්වාදිනං පසසඤ්ඤා න සියා, තෙසමිකාරාදීනමිත්ථිනයමවිහිතත්තා සඤ්ඤායාභාවෙ ච ‘ඝපතෙකස්මිං නාදීනං යාය’ති එවමාදි කාරියං න භවෙය්යාසති? අසමාසනිද්දෙසෙන පන සක්කා නාමවිසෙසනං කාතුන්ති තෙසම්පි ඉකාරාදිනං පඝසඤ්ඤායං යයාදිකාරියං සම්පජ්ජතිති න කෙවි දොසො තථා ච චක්ඛති ඉත්ථිංයං වත්තමානස්ස නාමස්සාති ‘යථාක්කම’ න්ති කමං පටිපාටිමනතික්කම්ම ති විග්ගහෙ යථාත්ථො සංඛ්යථසමාසො එතෙන ඉවණ්ණස්ස ක්ධසඤ්ඤාඋවණ්ණස්ස ලසඤ්ඤාති දස්සෙති.

ඝබ්රෙ: ‘අයූනං වා දීඝො’ ති ඉතො වෙති ‍වත්තෙ ‘ගෙඅවා’ති ‍ඉතො මණ්ඩුකගතියා ගෙ ඉති ච; තස්ස ව අත්ථණවසා විහත්තිවිපරිනාමොති ආහ ගස්සා’ති ඝ ඉති න සරූපස්ස නිද්දෙසො, අපිතු ඝ සඤ්ඤානන්ති කත්වා ‘ආහ ඝසඤ්ඤතො’ති බ්රාහ්මකත්තු ඉසි සඛාදයො බ්ර‘හ්මාදයො තෙහි

බුද්ධිප්පසාදනී 441

‘අම්බවාදීහී’ති විධිසුත්තං, අම්බුආදීහි ස්මිනො නි හොති වාති වුත්ති; එලම්පත්ති අම්බුනි පදුමං යථා පංසුනි ආතපෙ කතන්ති ආදීනි උදාහරණානි. ‘ගෙතු’ ති ගෙපරෙ විසෙසො අත්ථිථති අත්ථොත, ‘සංඛ’ති ‘ඝබ්රතහ්මාදිතෙ’ ති එකාරාදෙසො, සඛ සඛීති ඩ්ප්පචත්චයන්තෙන ඉත්ථිියං සිජ්ක්ධති ‘සඛාතො ගස්සෙවා’ති කච්චායනසුත්තං. සඛසද්දතො ගස්ස අකාර අකාරඉකාරඊකාරඑකාරාදෙසා ව භවන්තිති අත්ථොන තතො ඉහ ‘ඝබ්රකහ්මාදිතෙ’ති එකාරස්සෙ වා විධානෙ සඛී සඛී ඉති න සිජ්ක්ධති; තං කථන්ති වෙ? තදපි රූපද්වයමඤ්ඤථා සිද්ධං අයමෙත්ථස සාධනක්කමො, නදාදිසු පාඨා සබසද්දතො ඉත්තිඉයං ඩීප්පච්චයෙ කතෙ සඛී ඉති ව ‘ගෙවා’ ති පක්ඛෙ රස්සෙ කතෙ සඛි ඉති ව සිද්ධං න ච අනිත්ථි යං එතානි රූපානි දිස්සන්තිති.

ටො: නනු ච නිරත්ථ කං ‍ෙටාග්ගහණං පඨමායොස්ස ‘ආරඞ්ස්මා’ ති අනන්තරසුත්තෙන ටො ආදෙසස් සිද්ධත්තාති? වුච්චතෙ, අසති හි එත්ථස ටොග්ගහණෙ ටෙ ‍වා දුතියස්සාති ගුරුනිද්දෙසො කාතබ්බො සියා සති දුතියස්සාති අවචනා ලහුනිද්දෙසො න ව ටොග්ගහණෙ කිඤ්චි අනිට්ඨ මාපජ්ජතිති. ‘පක්ඛෙ’ති ටො ආදෙසාභාවපක්ඛෙ, ‘අරඞ්ස්මා ති ටො’ති යොස්වංහිසු වාරඞ්’ති අරඦාදෙසෙ කතෙ අරඞ්ස්මා’ති ටො ආදෙසො හොතිති අත්ථොං.

යොනං: නනු ව පඨමායොම්හි යුවාදීනං යං රූපං තං ‘යොනමානෙ’ති අනො ආදෙසෙන සිද්ධං, කිමිධං නොග්ග‍හණෙනාති? අත්රෙිදං පටිවිධානං නොග්ගහණාහාවෙ හි දුතියාගහණෙන අලාඝවං සියා සතිපි නොග්ලහණෙ විනාව දුතියග්ගහණං යථා සඞ්ඛෙන දුතියා යොස්සෙ ව නො ආදෙ‍ෙසා භවිස්සති න ව නොග්ගහණෙ අනිට්ඨං කිඤ්ඤි රූපමාපජ්ජ තිතිදම්පයොජනමිති.

442 සිරි රහල් පබඳ

නොනා: නාති සමඤ්ඤෙන නිද්දෙසා තතියෙක වචනං ‘ස්වාමින්නංනානෙ’ති පඤ්චම්යෙකකවචනාදෙසො ව ගය්හති; ඉදානි පනස්ස යුවසද්දස්ස රූපයෙ කෙසඤ්චි ආචාරියානං විප්පටිපත්තිං නිරාකත්තුකාමො ‘රූපසිද්ධිය’ මිච්චාදිමාහ. රූපසිද්ධියං පන අස්සයුවසද්දස්ස රූපනයො අඤ්ඤථා දස්සිතො, සො රූපනයා න ගහෙතබ්බො, කස්මා? අමුලත්තා තත්ථඅ රූපනයෙ ආගමුදිමූලා නහි අත්ථිහති සම්බන්ධො. සාසනප්පසාදක චොළියබුද්ධප්පියාචරියයෙන අත්තනො රූපසිද්ධිප්පකරණෙ අනොති අදිකිච්ච ‘හිවිහත්තිම්හි වා’ ති සුත්තෙ වසද්දෙන අනාදෙසො වාති වත්වා යුවා යුවානො යුවාන හෙ යුව හෙ යුවා හෙ යුවාන හෙයුවාන හවන්තො හුවානා යුවානං යුවං යුවානෙ යුව යුවානා යුවෙන යුවානෙන යුවානෙහි යුවානෙහි යුවෙහි යුවෙහි යුවානස්ස යුවස්ස යුවානනං යුවානං යුවානා යුවස්මා යුවානම්හා යුවානස්මා යුවානෙහි යුවානෙහි යුවෙහි යුවෙහි යුවානස්ස යුවස්ස යුවානානං යුවානං යුවානෙ යුවානස්මිං යුවානම්හි යුවෙ යුවස්මිං යුවම්හි යූවානෙසු යුවාසු සූවෙසූති රූපානි දස්සිතානි. තෙසු හෙයුවාන හෙයුවාන යුවානෙන යුවානස්ස යුවානං යුවානස්ස යුවානස්මං ඉව්වාදිකං රූපං න ගහෙතබ්බන්ති නිගදති. රූපස්ද්දිකායං පන ‘අනෙස්මිංම්හි වාති ඉතො ආනඉති අනුවත්තතෙබ්බං එවං හි සති යුවමඝ වානම්පි වග්ගහණන වුත්ත ආනාදෙසස්ස උපපත්තී දස්සිතා හොතිති’ වුත්තං.

නා: පුමන්තසමුදායෙ පි පුමසද්දො අත්ථිාති අමාදෙසස්ස සිද්ධිත්තා හොඉත්ථි පුමංහොඉත්ථිාපුමා තිපි හොති; කවවායනෙ පන ‘අමාලපනෙකවවනෙ’ති ඉමිනා කෙවලස්ස පුමාසද්දස්ස ගෙ පරෙ නිච්චමමාදෙස විධාය සමාසවිකප්පත්ථය ‘සමාසෙ ච විහාසා’ති දුතියං සුත්තමාරද්ධං නං ථහ විධානමකත්වා උභය විකප්පො කෙවලස්සා පි ආලපනෙ කවව නෙ රූපංචයස්ස දස්සනතොති දට්ඨබ්බං. ‘පුමා’ති ‘පුමා’ ඉති විධිසුත්තං, පුමසද්දෙතො ස්මිනො යං වුත්තං තං වා හොතීති වුත්ති.

බුද්ධිප්පසාදනී 443

සූ: ‘සුම්හි යං වුත්තං’න්ති ‘යුවාදිනං සුහිස්වානඩි’ති වුත්මානඞ් සන්ධාය වදති.

අකාරන්තං _____

එක: රස්සොති වත්තතෙ, ඝො ව ඔව ඝොසො, සාන්ත ඔකාරන්තා, නත්ථි් ඝොයො යෙසං තෙ අඝොයො තෙසං අඝොනං, සැමඤ්ඤෙනවිධානතො ආහ ‘තිලිඞ්ගෙ’ති, ඉධ නයො සහවරිතස්සෙකවචනස්සෙව ගහණං, අථඛො සබ්බෙසමෙකවචනානං සංගණ්හනත්ථෙමෙකවව්නග්ගහණං, අපිතු අංයොස්වඝොනන්ති වදෙය්යහ උපරි ව අංයොස්වඝොන්ති වීරවිතත්තා සාමඤ්ඤෙනෙකවවනෙස්වඝස්ස න රස්සත්තුප්පත්තීති තප්පටිසෙධභාවා දණ්ඩිකුලන්ති රස්සත්ථිංන ‘සිස්මින්නා නපුංසකෙ’ති අවත්වා සිස්මිං නපුංසකෙති විධිසුත්තං වදෙය්යා්ති. නනු ව අඝොනන්ති ඔකාරන්තප්පටිසෙධං විනා පි න කිඤ්ච අනිට්ඨමාපජ්ජති තථා හි සිස්මින්නා නපුංසකස්සාති පටිසෙධා සිස්මිං රස්සාභාවො සි‍ාෙඞා, අඤ්ඤෙසු එක වචනෙසු යොසුව ‘ගොස්සාගසිහිනංසු ගාවගවා’ත්යා‍දිනා කරීයමානං ගවාදෙසාදිකමන්තරෙන ගොසද්දස්ස පයොගාහාවො න ව ගොසද්දං විනා ඔකාරන්තං නාම දිස්සතීති? වුච්චතෙ, යදි පි එත්ථා පයොජනාභාවො තතාපි උත්තරසුත්තෙ තප්පයොජනත්තා උත්තරත්ථ මොග්ගහණං කතං තථා හි ඔග්ගහණං විනා අඝස්සාති වුත්තෙ ‘ගෙවා’ ති උත්තර සුත්තෙ ඔග්ගහණං අවස්සං කත්තබ්බං සියා, තථා ච සති ගෙ වා නොස්සාති ගුරුනිද්දෙසො භවෙය්ය අඝොනන්ති වුත්තෙ පන උත්තර සුත්තෙ තදධිකාරා ලහුනාක්කමෙන අධිප්පෙතසිද්ධීති තදත්ථිත මෙහෙව ඔග්ගහණං කතන්ති ‘සිස්මින්නානපුංසකස්සා’තී විධිසුත්තං, නපුංසක වජ්ජිතස්ස නාමස්ස සිම්හි ර‍ස්සො න හොතීති වුත්ති, ඉත්ථිි දණ්ඩී වධු සයම්භූ ඉති

444 සිරි රහල් පබඳ

උදාහරණානි, සිස්මින්ති කිං? ඉත්ථිි, අනපුංසකස්සාති කිං? දණ්ඩුකුලං ඉති පච්චුදාහරණානි, සෙසවිහත්තිම්හි තු විසෙසො අත්ථි් අත්ථොඉ.

අකාරන්තං _____

යෙසු: යොස්විස්වාති වත්තබ්බං කිං, ඣග්ගහණෙන පයොජනාභවාති වෙ? නෙතදෙවං ආචාරියො හි ක්ධග්ගහණෙ සති නාමත්තෙ ඉකාරස්සෙව ටාදෙසො සියා, තදභාවෙ තු ඉකාරස්ස නාමවිසෙසනත්තා ‘විධිබ්බිවසෙසනන්තස්සා’ති තදන්තසමුදායස්ස ටාදෙසොතිප්පසජ්ජතිති මඤ්ඤතෙ. ‘එකවචනයොස්වඝොන’න්ති නිච්චං රස්සවිධනතො දිඝස්සාසම්භවා නාත්ථාධ ඉග්ගහ‍ෙණසාමත්ථිදයා න තු කතරස්සානං දණ්ඩිනොත්යාමදින මිකාරස්ස ගහණමිති මඤ්ඤතෙ; ඣග්ගහණෙනෙව ඉත්ථිථයං නිවත්තිතත්තා පුමෙති ඉමීනා නපුංසකෙයෙව නිවත්තනං තතොයෙව දුතියං පච්චුදාහරණං දස්සි‍තං, පුමෙතිකිං? අට්ඨිති. ‘සාමඤ්ඤනිද්දෙසා’ති රස්සාකාරජාතියා නිද්ධිට්ඨත්තා ආදෙසාකාරො පි ගය්හති, තෙන ගුණවන්නා ගුණවන්තෙ ති ච සිද්ධං; අග්ගයොති ආදිසු පි යොනමාදෙසාකා‍රතො සම්භවා ට‍ාටෙ සම්පත්තා පි කස්මාන හොන්තිති ආහ ‘අවිධාන සාමත්ථිංයා’ ති අඤ්ඤථා හි ‘යොසුජ්ඣිස්සපුමෙ’ති ඣිස්සා කාරකරණමනන්ථසකං සියා, අකාරස්ස කත්ථඅවි අසූයමානත්තා න ව සක්කා වත්තුං, එතදෙව පයොජනං ක්ධිස්ස අකාරකරණෙ යං තතො පරෙසං යොනං ටටෙ විධානන්ති අනභිමතන්තා යජ්ජෙතදත්ථං මෙවාකරණං සියා, අතොත්යා්දිසුත්තස්සානන්තරං ඣිස්මත්වෙ වදෙය්ය අතොත් වෙ ව ච උපරි සම්බන්ධෙය්යන සම්බන්ධස්ස පරිසාධීනත්තා ක්ධීස්ම යොනං ටටෙති වා පඨමං වත්වා තදනන්තරං අතොති වදෙය්ය් නවෙචං වුත්තං, තස්මා නෙදම්පයොජනමහිමතං තාදිසස්ස අග්ග අග්ගෙති පයොගස්සෙව න සම්භවා.

බුද්ධිප්පසාදනී 445

ලො: මුනයොති එත්ථ යො ලොපො කස්මා න හොති ‘අතොයෙනං ටාටෙ’ති අවිධානසමාත්ථිථයා, භවතු නාම අවිධනතො පඨමමෙව යොලොපස්ස භවනං කො නිවාරෙය්යානති? අත්රථ වුච්චතෙ. අන්තරඬ්ගො හි අකාරො බහිරඩ්ගභුතලොපං නිවාරයති, තථා හි පකතිනිස්සිතං කාරියමන්තරඞ්ගමුවවතෙ ලොපො බහිරඞ්ගං පච්චයනිස්සිතත්තා; අන්තරඞ්ගබහිරඞ්ගානඤ්ච අන්තර්ඞ්ගමෙව කාරියං බලවං සබ්බ පඨමං විධෙය්යඞත්තා අන්තරඬ්ගස්සෙව පුබ්බං පවත්ති දිට්ඨා ලොපො පි. තථා හි ලොකො පාතොව දිට්ඨා ලොපො පි. තථා හි ලොකො පාතොව වුට්ඨාය මුඛධොවනාදිනි අන්තරඬ්ගානි කාරියානි පඨමං කරොති, තතො පච්ඡා බහිරඞ්ගානි සෙසකාරියානි, එවමෙවෙහා පි අන්තරඞ්ගමෙව කාරියං පඨමං හොති, තතො පච්ඡා සතිසම්භවෙ බහිරඞ්ගන්ති අන්තරඞ්ගෙ අකාරෙ කතෙ ක්ධලපරත්තාභාවාන ලොපො යොවි භත්තියො භවිතුමරහති.

යොලො: ලොපො ච න ච ලොපනි, යොනං ලොපනි යොලොපනී, තෙසු වත්ථෙම සමාසිතා ලොපනිසද්දා යෙ සද්දෙන ඡව්යයන්තෙන සමාසිතාති දස්සෙතුමාහ. ‘යොනං ලොපනිසුවෙ’ති එවං සමසනඤ්ච යො ආදෙසෙසු යෙව නිසු දිඝත්තං නාඤ්ඤස්මිං නිම්හි තෙන අම්බුනි පංසුනිතී ආදිසු න දීඝො; ‘ඤාපකා’ති යොලොපනිසු විමන්තු වන්තූනත්ති දීඝං කත්වා නිද්දිසිතබ්බෙ රස්සනිද්දෙසඤාපකා සුනංහිසු ඉකාරුකාර නං දිඝස්සානිච්චත්තා මුනිහිච්චාදි පි හොති: ‘කවි’ කබ්බකාරො ‘කපි’ වානරො ‘ගිරි’ පබ්බතො.

දුති: දුතියා යොස්සාතිලහුනිද්දෙසමකත්වා දුතියස්සයොස්සාති ගුරුනිද්දෙසො යොස්සාති කෙවලස්සෙවානුවත්තනත්ථංද අඤ්ඤෙනලහුප්පකාරොන නිද්දිසනෙ සති දුතියායොස්සාති එකවිහත්තියා නිද්දිට්ඨත්තා උපරි උභයමනුවත්තෙය්යු නෙකදෙසො තථා ච සති ‘එකවච්චා දිහොතො’ති පඨමායොස්ස ටෙආදෙසො න සියා දුතියස්ස යොස්සාති අසමාසනිද්දෙසෙ තු යොස්සාති එතදෙවානු-

446 සිරි රහල් පබඳ

වත්තතිති යොවයස්සා පි ආදෙසො භවිස්සති; එකයොගනිද්දිට්ඨානම්පි ‍ එකදෙසොනුවත්තෙ නත්වෙකවිහත්ති යුත්තානන්ති ඉමඤ්ච පරිභාසං අයමෙවාසමාසනිද්දෙසො ඤාපෙති; එකායොගනිද්දිට්ඨානම්පි එකදෙ සොනුවත්තතේ එකවිහත්තියුත්තානං එකදෙසො නානුවත්තතෙ ඉති ඉමාය ඥායපරිහාසාය යොජනා.

රත්යර: රත්ති ච ආදි ච රත්යාතදී තෙහි.,

ඉතො: අරියා පරිසුද්ධා වුත්ති යෙසං තෙ අරියවුත්තිනොති අඤ්ඤපදත්ථච සමාසො.

නෙ: දස්සනං පාළිප්පයොගදස්සනමනතික්කම්ම යථාදස්සනං; එවං තොමරඞ්කුසපාණිනෙ වජිරපාණිනෙ ඉච්චාදි.

ඉකාරන්තං. ¬¬¬_____

යොනං: ද්වින්නං යොනං නෙනෙති ද්වින්නඤ්ච අදෙසිආදෙසානං සමත්තා කමො ලබ්භතීති ආහ. ‘යථාක්කම’න්ති; ‘දණ්ඩිනො’ති ‘එකවචනයොස්වඝොන’න්ති රස්ස රූපං.

ජන්තු: පුබ්බෙන ලොපොති වචනෙන නිච්චං ලොපෙ සම්පත්තෙ විකප්පත්ථංො ජන්තු හෙත්විගහණං ඝපග්ගහණං න්තුඅප්පත්තවිහාසත්ථංක.

නො: දුතියායොස්ස පක්ඛෙ නොවිධානත්ථංණ වචනං පඨමායොස්ස පන ‘යොනං නොනෙ පුමෙ’ති ඉමිනාව නෙ ආදෙසො සි‍ඬො, සාමඤ්ඤෙන විදානං තු සුත්තස්ස ලාඝවෙන පවත්තනත්ථංස දුතියස්ස නොති හි වුත්තෙ අලහුතා සියා න වෙහ සාමඤ්ඤවිධානෙ නිඤ්වානිට්ඨං පසජ්ජතීති න විසෙසවිධානං කතං.

බුද්ධිප්පසාදනි 447

ස්මි: ස්මිති ඉමිනා එකදෙසෙන ස්මිංසමුදායො උපලක්ඛිතොති ආහ. ‘ස්මිංවචනස්සා’ති ලොකො දෙවදත්තො දත්තොති එකදෙසෙන සමුදායිවොහාරස්ස දස්ස‍නතො ස්මීනොතීමස්ස ස්මිංවවනස්සාත්යදයමත්ථොහ දස්සිතොති; සඞ්ඝො අස්ස අත්ථිී සංඝි, එවං ගණිගාමං නොනීති ගාමිණි පභූතිසද්දෙන සූධී සෙනානි අදිනං ගහණං, ගමාණි සෙනානි සුධීනනතු ස්මිනො නි න හොති බහුලාධිකාරො; සෙසං දණ්ඩියමං.

ඊකාරන්තං. ______

ලා යො: පුල්ලිඞ්ගෙ ලතො යොනං වා වො හොතිතී සම්බන්ධො.

වෙ: ‘ලා යොනං වො පුමෙ’ති විහිතස්ස වොස්ස ‘පුමාලපනෙ වෙවො’ති ව විහිතස්සෙහ ගහණං වොති සාමඤ්ඤෙන දස්සිතන්තා න වෙ සහවරිතස්සෙව තං සහ චරිතා තග්ගහණෙන ගයිහන්තිති සහචරිතඤායස්සහොනිස්සතත්තා ලග්ගහනිං උකාරන්තස්ස අගහණත්ථංි, උග්ගහණං අකතරස්සත්ථංො. ‘අඤ්ඤත්රෙ’ ටාදෙසාභාවපක්ඛෙ ‘සෙතු’ ති ජලදුග්ගට්ඨානෙ බද්ධසෙතු ‘කෙතු’ ධජො රංසිව ‘භානු: දිවාකරො තස්ස රංසි ච, ආදිසද්දෙන රහු මෙරු සින්ධු වෙලු උච්ජු ආදිනං ගහණං ‘ජනත්වාතදිනා’ ති ජන්තු හෙත්වි ඝපෙති වා’ ති වචනෙන.

ජන්ත්වාහ: අයමාකතිගණො; යතො පරෙසං යොනං වොනො වා දිස්සන්ති අයංච ජන්ත්වාව දිසු දිට්ඨබ්බො; යොම්හි වාක්වචි’ති විධිසුත්තං, යොම්හි ක්වවිලසඤ්ඤස්ස උස්ස වා ට හොත ඉති වුත්ති, හෙතු කුරු සද්දෙහි යොසු ඉමිනා පඨමං අන්තරඞ්ගෙ ටාදෙසෙ ඣලතො පරත්තා භාව යොනං ලොපා‍භාවො’ ‘හෙතුයො’ ති ‘ජන්තුහෙත්වි ඝපෙති වා’ ති පක්ඛෙ ලොපවිධනතො ලොපාගාවපක්ඛෙ උදාහරණං; වව ව්යොත්තවචනෙ, වවතීති වත්තා

448 සිරි රහල් පබඳ

‘කත්තරි ලතුණකා’ති ලතු ලකාරො ‘ලතුපිතාදිනමාසිම්හ‍ී’ ති විසෙසනත්ථොන ‘පරරූපමයකාරෙව්යපඤ්ජනෙ’ ති චස්ස පරරූපතකාරො වත්තුසද්දො, තස්මාසි.

ලතු; ‘කත්තරි ලතුණකා’ ති තබ්බාදිසූ විහිතස්ස ලතුප්පච්චයස්සෙදං ගහණං ලත්වි ති; තෙන යතො ක්රිතයත්ථිතො ලෙතු විහිතො තදාදිනො තදන්තස්ස ච ගහණං තදවිනා භාවිත්තාති ආහ ‘ලතුප්පච්චයන්තාන’න්ති: අත්රාතයං ටීකා; තෙනාති යතො ලතු ඉති විසෙසනත්තතෙන වත්තුමිච්ඡිතස්ස පච්චයස්ස ගහණං තෙනාති අත්ථොත; පච්චයස්ස ගහණා තදාදිග්ගහණං ලහ්යසතෙ ලහ්යාතෙ පච්චයග්ගහණෙ යතො සො විහිතො තදාදිනො ගහණත්ති ඤායා විසෙසනත්තෙන වත්තුමිවිඥිතත්තා තදන්තගහණං ‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’ ති වචනතොති මනසි නිධායාහ යතො ඉච්චාදී; සො ක්රිසයාත්ථෝ ආදි යස්ස සමුදායස්ස සො තදාදි, සො පච්ච යොන්තෙ යස්ස සමුදායස්ස සො තදස්තො තාදිසස්ස තදාදිතදන්තසමුදායවිසෙයස ගහණං නතු තදන්තමත්තස්සෙත්යසත්ථොත නනු ව ලත්විති ‍විසෙසනමත්තෙන වත්තුමිචිඡිතෙ, භවතු විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’ති තදන්තගහණං පච්චයග්ගහණෙන පුන තදාදිනො ගහණං කථං සියාවචනාභාවාත්ය’හතදවිනා භාවිත්තාති යතො විහිතො තෙන විනාන භාවති සීලොනාති තදවීනාභාවි තස්ස භාවො තස්මා; පච්චයග්ගහණෙ යතො සො විහිතො තදාදිනෙ ගහණත්ති ඤායස්ස යත්ථ පච්චයග්ගහණං තත්ථ සාධාරණත්තා තදාදිනොති වුත්තං තදාදිසමුදායස්සෙහ ගහණො ‍‍පනෙන්ථථ විසෙසො න දිස්සති අධිගන්තාති ආදිසු විසෙසදස්සසානම්භවා ‘තුං ස්මා ලොපො විච්ඡායන්තෙ’ ත්යාආත්ර් තු දිස්සති, විසෙසො වක්ඛති හි තත්ථන ‘තුං තායෙ තවෙ භාවෙ භවිස්සතික්රිඅයායං තදත්ථාාය’න්ති තුං පච්චයං වක්ඛතිච්චාදි.

ලතු: ‘පිතාදීන’න්ති ඉමිනා ‘ණ්වාදිසු පිතාදයො’ති වචනෙන නිපාතිතා තුඅන්තා රූළහිසද්දා පිතා‍දයො: පිතු මාතු හාතු ධිතු දුහිතු ජාමාතු නන්තු හොතු පොතු පිතාදි; ‘ආරඞ්ස්මා’ ති විධිසුත්තං ආරඞාදෙසතො පරෙසං යොනං ටොහොතීති වුත්ති.

බුද්ධිප්පසාදනී 449

ගෙ; ගෙ ආ ඉච්චෙව වත්තබ්බං, කිං ආකාරනුකඞ්ඪනත්ථෙෙන වසද්දෙන යතො ‘අයුනං වා දීඝො’ ති පක්ඛෙ දීඝවිධානෙනෙව රූපද්වයං සිජ්ඣති? සච්චං සිජ්ඣති කින්තු ‘සන්දෙහො සියා ත ථා හි ‘අයුනං වා දිඝො’ති ලත්වන්තාදිතො අඤ්ඤත්ථ හො පුරිසා හො පුරිස ඉව්වාදො ජාතිපදත්ථුනිස්සයනෙ චරිතත්ථ්තාය කත්ථා්ය පරිසමත්තතාය ලතු පිතදිනමන්තස්ස අකාරාදෙසෙ දීඝොවස්සම්භාවීති න සක්කා මන්තුං යදි වාකාරොහිමතො ගෙ අවා ති ආදෙසන්තරානුකඬ්ඪනත්ථංො වග්ගහණං කරෙය්යද න ච තං තථා නතන්ති කත්ථ්චි සන්දෙසහො පි සියාති වග්ගහණෙ තු සති නෙවං සන්දෙ හො භවිස්සතීති අ‍ාවෙති වග්ගහණං කතං; ‘ටානාස්මාන’න්ති විදිසුත්තං’ ආරඞාදෙසම්භ නාස්මානං ටා හොතිති වුත්ති; අඤ්ඤත්රා; ආරඞාහාවපක්ඛෙ ‘ස්මාස්සටා’ ති ‘ටානාස්මාන’ න්ති ටාදෙසො.

රස්සා: ‘අරො’ ති නිරනුබන්ධකස්ස ආරඩාදෙසස්ස ගහණං ‘කාරියානුබන්දො’ති වචනා ආදෙ‍සාදිකාරියක්ඛණෙ යෙව තෙසමවට්ඨානං නාඤ්ඤදාති සමයොයං සද්දිකානං; හරතීති හත්තා භුඤ්ජතිති හොත්තා, ආදිසද්දෙන සොතු ඤාතු සකමන්ධාතු මහමන්ධාතාදිනං ගහණං.

පීතා; ස්මිභීති නාහිසම්බන්ධියතෙ වීසුං වචනතො යදි ස්මිම්භීති අනුවත්තෙය්යත විසුං වචනමනත්ථිකං සියා, ‘රාස්සාරඬි’ විවෙවසිද්ධත්තා ‍තතො විච්චායතෙ ස්මිම්බීති නාහි සම්ඛජ්ඣතිති තෙනෙවාහ ‘සම්බාසු විහත්තිසු’ත; යාසු විහත්තිසු පිතාදිනමාරොසම්භවිත තාසු සබ්බාසුති අත්ථොා; ‘රස්සාභාවා’ති අනත්වාදීනත්ති පරියුදාසා රස්සස්ස අභාවොතස්මා; නත්තු හොතු පොතු නන්තාදි, “නත්තා වුත්තො පපුත්තො වා’ති නිඝණ්ඩු; වෙදවාක්යෙ න විහිතං ථුතිං කරොන්තො හොතා පොතාරොති වුච්චන්ති.

න්තු: න්තුසුතියා ජන්ත්වාදීනම්පි ‘න්තුන්තූනං න්තො යොම්හි පඪමෙ’ ත්යා්දිනා ගහණප්පසඞ්ගෙ ජාතියං තු සාමඤ්ඤගහණෙ අතිප්පසඞ්ගබාධනත්ථංම ව්යාත්තියං විසෙසෙ එකදෙසපරිග්ගහෙ වන්ත්වාදිසම්බන්ධීනමුපාදානත්ථංමා

450 සිරි රහල් පබඳ

රඞමාවරියෙන පරිභාසමුපක්ඛිපන්තො ‘න්තුවන්තුයමෙන්ත්වාපවන්තුතවන්තුසම්බන්ධි’ ච්චාදිමාහ; ‘වචනතො’ ති පරිභාසාසුත්තතො; වන්තූති ‘වන්ත්වවණ්ණා’ ත්යාහනෙන විහිතො වන්තුප්පච්චායො මන්තූති ‘තමෙත්ථිස්සත්ථි්තිමන්තු ති ඉමිනා විහිතො මන්තුප්පච්චයො ආවන්තූති ‘සබ්බාවාවන්තූ’ති ඉමිනා විහිතො ආවන්තුප්පච්චයො තවන්තූති ‘කක්තරි භූතෙක්ත වනතුක්තාවී ති ඉමිනා විහිතො තමන්තුප්පච්චයො චාති ඉමෙ වත්තාරො වන්ත්වාදයො නාම; ‘අඤ්ඤත්රාො’ ති න්තොආදෙසාභාවපක්ඛෙ.

ය්වා: ‘අකාරන්තත්තා ටා’ති ‘අතො යොනං ටාටෙ’ති යොස්ස ටා; ‘ඉහ’ ගුණවන්තාති එත්ථඛ; ‘අවිධානසාමත්ථිතයා’ අකාරකරණසාමත්ථි යා; ‘අප්පත්ති’ ටාදෙසස්ස අප්පත්ති, නව නෙව හොති, කස්මා? ගුණවන්තස්සාති ආදිසු අවිධානස්ස’ අකාරකරණස්ස; ‘චරිතත්ථමතාය’ පරිසමාපිතකාරියතායාතිඅත්ථොි; තථා හි ගුණවන්තස්සාති එත්ථර උකාරස්ස කතො අකාරො සරූපෙනෙව සූයති යො ආදිසූ සබ්බාසු විහත්තිසු විහත්තා න එවං අග්ගයොති එත්ථව, තත්ථමහි යොසෙව්ව විහිතත්තා අතො යොනං ටාටෙසු කතෙසු ආකරස්සසව නමෙව ආපජ්ජති තෙන තත්ථා සමාත්ථි යා න භවන්ති, ඉධ පන ගුණවන්තාති ආදිසු අසූයමානො පි අකාරො ගුණවන්තස්සාති එත්ථ‍ සරූපෙනෙව සූයාමානත්තා තත්ථු කතත්ථාඅව භාවිනං බාධාකො න හොති යත්ථප කත්ථුචි සචිසයෙ අසවනෙහි සාමත්ථිොයතො වා ටා සම්භවීයති; මඝො යාගො අස්ස අත්ථි්ති මඝවා, ඉස්සරියධම්මයසසිරිකාමපයත්තසගඞිඛාතා ඡධම්මා භාග තෙ අස්ස සන්තීති භගවා, සම්මා සම්බුද්ධො, පභූතිසද්දෙන යසවන්තු සුතවන්තු සතිමන්තු ජුතිමන්ත්වාදීනං ගහණං.

උකාරන්තං _____

සයමෙව භවතිති සයම්භූ, පරමහිභවතිති පරාභූ, අභිභවතීති අභිභූ, ආදිසද්දෙන ‍මනොභු අත්තභූ ආදිනං ගහණං

බුද්ධිප්පසාදනි 451

කු: කූප්පච්චයො ‘විදාකු’ ‘විතොඤාතො’ ‘කම්මා’ති තීහිවචනෙ හි විහිතො, වානුකඩ්ඪිතං නෙත්තරත්රාංනුවත්තතීත ‘ලා යොනං වා පුමෙ’ති ඉතො වො ආදෙසස්ස අනනුවුතුතියා ‘ජන්ත්වාදිතො නොවා’ති ඉතො නො යෙවෙහාහිසම්බජ්ඣතිති ආහ ‘යොනං නො ‍වා හොති’ති.

ඌකාරන්තං _____

නා: ‘ගාවා ගවා’ ති ගොසද්දතො පරස්ස නාවවනස්ස ඉමිනා විධීයමානො ආ ආදෙසො එකවණ්ණත්තා’ ‘පඤ්චමියං පරස්සා’ති අධිකිච්ච ‘ආදිස්සා’ ති න කාරස්සෙව විධීයති පරස්ස ආකාරස්ස ‘පරොක්වවි’ති නිච්චං ලොපො,‍ ගොස්සාගසිහිනංසු ගාවගාවාදෙසා තෙසමන්තසරස්ස’සරොලොපො සරෙ’ති ලොපො; ‘ගාවෙන ගවෙනා’ති ආ ආදෙසභාවපක්ඛෙ උදාහරණානි.

ගවං: ‘සෙනා’ ති සහත්ථෙන තතියා, අතො යෙවාහ ‘සහසෙනා’ති; ‘ගුන්නං ච නන්තා’ ති සහත්ථෙස තතියා තෙනෙවාහා ‘නං වචනෙන සභා’ති

සුම්හි: ‘ගාවෙසු ගවෙසු’ති ‘සුහිස්වස්සෙ’ති අකාරස්ස එකාරාදෙසො.

ඔකාරන්තං - පුල්ලිඞ්ගං __________

ඝා: ඝො ආ, තිපදවිග්ගහො; නනු ච විජ්ජමානස්ස කාරියෙන භවිතබ්බං නාවිජ්ජමානස්ස තස්මා ආඝොති වත්තබ්බං කථමුච්චතෙ ඝාති? නායං දොසො නහි එකවාක්ය්මුපගතස්ස කාරියිනො පච්ඡාවුත්තමත්තෙන අසබ්භාවො ආපජ්ජතිති න චායං නියමො දිස්සතෙ පඨමං යෙච කාරියි දස්සීයතෙ පච්ඡා කාරියන්ති උභයථා පි ආචරියප්පවත්ති දස්ස‍නතො.

452 සිරි රහල් පබඳ

දිස්සති සබ්බවම්මිකෙ අනුනාසිකා ඩ ඤණ න මාති එවමාදිසු සඤ්ඤාය පුබ්බවචනං තස්මා ගන්ථාලාඝවං වචනසිලිට්ඨාතාදිකං වා අපෙක්ඛිය කාරියස්ස පුබ්බවචනෙ ඉහා පි න කොවි දොසො.

ඝො: ස්සං ච ස්සා ච ස්සායො ව අං ච තං ච ස්සංස්සාස්සායං තිංසූති ඉතිරිතරයොගෙ චත්ථසයමාසො.

ඝප: ‘එකස්මි’ න්ති නාදිනං විසෙසනං තෙන එකස්මිං අ‍ෙත්ථා විහිතානං නාදිනත්ති අත්තොථ ; ‘සඬා’ විත්තප්පසාදො ‘සුධා’ දෙවානං භොජනං ‘සිඛ’ වූළා ආදිසද්දෙන මෙධා මෙත්තාදීනං ගහණං; ‘නම්මාදීහි’ ති පටිසෙධසුත්තං, අම්මාදීහි ගස්සෙ න හොතීති වුත්ති, අම්මාදීන මන්තාකාරස්ස ඝසඤ්ඤත්තා තතො පරස්ස ගස්සා අනන්තරසුත්තෙන එකාරා දෙසෙ සම්පත්තෙ පටිසෙධත්ථංර වචනං

ර; අම්මාදිනමන්තස්ස ගෙ වා රස්සත්ථංම වවතං, අප්පත්ත විහාසායං; ගෙති වත්තතෙ අම්මාදීහීති ව, තඤ්ච අත්ථංවසා විභත්තිවිපරිණාමෙන ඉහාපි සම්බජ්ඣතිති ආහ ‘අම්මාදින’න්ති; එවම්මඤ්ඤතෙ යදිපි අම්මාදිහීති අධිකතස්ස පඤ්චම්යතන්තත්තා පරස්ස කාරීයසමායොගො යුජ්ජෙය්යව තථා පි ව්යාමඤ්ජනමත්තස්ස ගස්ස රස්සත්තා යොගා රස්සෙන සම්බජ්ඣමානා අම්මාදයො ඡට්ඨිනයන්තාව සම්පජ්ජන්තිති; ‘තිං සභාපරිසායා’ති විධිසුත්තං සභාපරිසාහි ස්මිනොතිං වා හොතීති වුත්ති; සභා ව පරිසා ව සභාපරිසා, සමහාරෙ චත්ථර සමාසො තෙනෙවෙකවචනෙන නිද්දෙසො; තනුවායුත්තොයං නිද්දෙසො සභාපරිසායාති යස්මා ‘සමාහාරෙ නපුංසක’න්ති නපුංසකනිද්දෙසෙ කතෙ සභාපරිසාති නිද්දෙසො සියා? නයිදමයුත්තං නපුංසකස්ස ව්යනහිචරිතථා ඡන්දපාරිසුද්දියාති ආදිසු පාඨානුගතා හි සුත්තරවනා ‘වානෙකඤ්ඤත්ථෙය’ති විකජපානුවුත්තියා අනපුංකමිදමෙවවවනං තස්ස ක්වවි ව්යවහිවාරත්තෙ ඤාපකං තඤ්ඤාපනාය වේවං නිද්දෙසො කතොති.

ආකාරන්තං ______

බුද්ධිප්පසාදනී 453

පි; පො ඉත්ථි යන්ති පදචෙඡදො යුවණ්ණා නාමස්සන්තෙ ති ච වත්තතෙ. ඉත්ථිියන්තිමිනා නාමං අන්තෙතිමිනා පන යුවණ්ණා විසෙසීයන්තිති ආහ ‘ඉත්ථිෙයං චත්තමානස්සී’ වචාදි. යස්මා ධාරාධෙය්යෙසම්බන්ධො. අධෙය්යනස්සාධාරෙපවත්තිං විනා න සම්භවතිති අජඣාබාරවසෙන ‘වත්තමානස්සා’තී වුත්තං ‘ඉවණ්ණුවණ්ණා’ති අපෙක්ඛිය විසෙසීයන්තිති බහුවචනෙ පි තං සම්බන්ධස්ස පුරිසාධීනතාය නාමන්තීමිනා සම්බන්ධෙ සති විසෙසීයතීති එකත්්තෙන පරිෂමති.

යෙප: ‘යෙ’ ති විභත්තිසම්පබන්ධිනො ආදෙසසම්බන්ධිනො ච යකාරස්ස සාමඤ්ඤෙන ගහණන්ති ආහ ‘යකාරෙ’ ති. ක්වවිග්ගහණානුවුත්යාස මත්යො ති ආදිසු තකාරස්ස ‘තවග්ගවරණානං යෙවවග්ගබයඤා’ති න වකාරාදෙසො එවං ‘වග්ගලසෙහිතෙ’ති යකාරස්ස තකාරභාවො. ‘කිත්තී’ යසො ගුණඝොසො ‘කන්ති’ සොභා ‘තන්ති’ පාළි, පභූතිසද්දෙන සන්ති සිද්ධි බුධි ආදීනං ගහණං ‘රත්යිදිහි ටො ඉස්මිනො’ති විධිසුත්තං, රත්යාෙදීහි ස්මිනො ටො හොතිවා ඉති වුත්ති; රත්ති ආදි රත්යාතදි.

ඉකාරන්තං _____

යංපී: පසඤ්ඤාය ඊකාරස්ස විසෙසිතත්තා අලඬපසඤ්ඤස්ස ඊකාරස්ස අගහණං ඊකාරස්සෙව ච ගහිතත්ත. පසඤ්ඤස්සාපි ගහණන්ති දස්සෙතුමාහ ‘පසඤ්ඤිතො’ති’ තෙන පසඤ්ඤාය යුත්තො ඊ පි, පො ච සො ඊ වාති වාපී ‘ඔසධී’ එලපාකාන්තා කලද්යාෙදි ගච්ඡචාති, ‘පොක්ඛරණි, ඛාතං, ආදිසද්දෙනෙ මහී වාපී කුක්කුටී ආදීනං ගහණං.

නජ්ජා: මකාරොනුබන්ධො. නදිසද්දතො යොම්හි ආමාග මො, ‘ස ච’ ආමාගමො ච.

මනු: ‘සරාන’න්ති නිඬාරණෙ ජට්ඨි, නිද්ධාරණං සමානජාතියස්සෙව සරානන්ති සුතත්තා තෙන සරානං මජ්ඣෙ යොන්තො සො සරො යෙව විඤ්ඤායතීතිආහ ‘අන්තාසරා’ ති තථාහි කණ්හ ගාවිනං සම්පන්නඛිරතමෙති වුත්තෙ

454 සිරි රහල් පබඳ

ගාවී යෙව කණ්භාව ගම්යඳතෙ ‘දස්සවවග්ගො’ති ‘තවග්ගවරණානං යෙ චවග්ගබයාඤා’ති ඉමිනා දස්ස ජකාරො ‘යස්ස ච පුබ්බරූප’න්ති ‘වග්ගලසෙහිතෙ’ති ඉමීනා යකාරස්ස ජකාරාදෙසො. ‘අඤ්ඤත්රච’ ආමාගමාභාවපක්ඛෙ. ‘චාපලොප යොලොපෙසූ’ති විකප්පෙන යෙ පස්සිවණ්ණස්සා’ති පසඤ්ඤාලොපො ච ‘ජන්තුහෙත්වී ඝපෙහි ව’ති යොලො පො ච, වලොපො ච යොලොපො ච පලොපයොලොපා තෙසු කතෙසූති අත්ථොව. ආදිසද්දෙන හො නදි නදි නජ්ජායො නදි නදියො නජ්ජා නදියා නදීනං නජ්ජං නදියං නජ්ජා නදියා නදිසූති ඉමෙසං රූපානං ගහණං

ඊකාරන්තං ______

‘ධෙනු’ නවප්පසූතා ගාවී ‘සස්සු’ ජායාපතීනං ජනනි ‘පියාඞ්ගු’ සාම. ‘සමා පියඞ්ගු කඞ්ගුපි’ති නිඝන්ඩු. පභුතිසද්දෙන කාසුරජ්ජු ආදීනං ගහණං. ‍ ‘යෙ පස්සිවණ්ණස්සාති වුත්තත්තා යොගවිභාගෙන සිද්ධිමාහ ‘යෙපස්සි’ විවාදි. යොගවිභාගා ඉට්ඨප්පසිද්ධීති නාතිප්පසඞ්ගො.

උකාරන්තං _____

‘ජම්බුත්ථිඨ’ති වුත්තත්තා රුක්ඛවාවකො පි ජම්බුසද්දො ඉත්ථිජලිඞ්ගො, වාමො සුන්දරො ඌරු අස්සාති වාමොරූ ‘සරගු’ මහානදීවිසෙසො, ආදිසද්දෙන සූතනූ චමූ ආදීනං ගහණං.

ඌකාරන්තං ______

‘ගො ඉච්චාදි’ති අත්රාරදිසද්දෙන ගො ගොවො ගවො හො ගො ගාවො ගාවුං ගාවං ගවං ගාවො ගවො ගාවා ගවෙන ගවා ගවෙන ගෙහි ගොහි ගවං ගාවස්ස ගවස්ස ගුන්නං ගවං ගොනං ගාව ගාවම්හා ගාවස්මා ගාව ගවම්හා

බුද්ධිප්පසාදනී 455

ගාවස්මා ගොහි හොහි ගවං ගාවස්ස ගවස්ස ගුන්නං ගවං ගොනං ගාවෙ ගාවම්හි ගාවස්මිං ගවො ගවම්හි ගවස්මිං ගාවෙසු ගවෙසු ගොසු ඉති ඉමෙසං රූපානං ගහණං

ඉත්ථිමඞගං ____

අං: ‘අතෙනෙ’ති අස්මා අතො ‘සිස්සො’ තීමස්සා සිස්ස ඉති ච වත්තතෙ, ‘සිස්සො’ති සාමඤ්ඤෙන ඔකාරෙ සම්පත්තෙ .තදපවාදෙන නපුංසකලිඞ්ගෙ අමාදෙසවිධනත්ථංඞ වචනමිද ‍මාරද්ධං. අකාරොඅන්තෙ අස්ස සමුදායස්සා ති අකාරන්තො, තතොති අභින්නවිසෙසනතාය තග්ගුණ සංවිඤ්ඤාණොයං බහුබ්බීහි.

යොනං: ‘ඉති’ හෙතුම්හි ඉදං වුත්තං හොති යස්මා පඨමා දුතියා යොනං නිආදෙසො හොති තස්මා ඉධ පඨමා යොවිහත්තියා ඉමිනා නිආදෙසො හොතීති.

නී: අතො යොනංටාටෙ’ ඉති සම්බන්ධී‍යතො තෙන අකාරන්තො පරෙසං පඨමාදුතියායොසම්බන්ධීනං නිආදෙසානං ටාටෙ හොන්ති න අත්තනීති ආදීසු අඤ්ඤ විහත්තාදෙසස්ස නිස්ස. වුත්තියම්පනපකරණවසාවසියතිති යොසම්බන්ධීනං නීනත්ති න වුත්තං; ‘අඤ්ඤත්රාස’ති ටාදෙසභාවපක්ඛෙ ‘පානං’ මධුමුද්දිකාදිපානකං, පභූතිසද්දෙන නයන වදන යනාදීනං ගහණං පඨමාසද්දෙන උපචාරවසෙන පඨමා‍සම්බන්ධිනි යොවිහත්ති ගය්හති තස්මා පඨමා යො විත්තියා ‍කතෙ නිආදෙසෙ පරෙති අත්ථොබ

නනි: ‘ටා න හොති’ති ‘නීනං වා’ති සම්පත්තො, ‘පුමාදිනා’ති ‘පුමකම්මථාමඩානං වා සස්මාසු වා’ති සුත්තෙන ‘ඉමිනාවාති’ පුමාදිසුත්තෙනෙව ‘තස්සා’ති උකාරස්ස, චම්මං තවො වෙස්මං නිකෙතනං භස්මං

456 සිරි රහල් පබඳ

ඡාරිකා, ආදසද්දෙන බ්ර’හ්ම අත්ත ආතුම ඝම්ම මුඬාදීනං ගහණං, යජතිති ජයංන්තං බ්රිහ්මණකුලං, වජති ගච්ඡතිති වජන්තං ගොයූථං.

අකාරන්තං _____

ඣලා: නපුංසකෙ යොනං නිති ව‍ත්තංතෙ. ‘යොලොප දීඝෙසු’ති ‘ලොපො’ති යොලොපො ‍ච ‍’යොලොපනිසු දීඝො’ති දීඝො ච තෙසු කතෙසු එවං’.ති අඤ්ඤානි පි නපුංසකලිඞ්ගානි ඉකාරන්තරූපානි අතිදිසන්තා ආහ. ‘අව්ඵි’ති චක්ඛුතථා අක්ඛි ‘දධී’ති විප්පප්පියං හජ්ජමිති ච නාමන්තරානි. ‘සත්ථි’ති ඌරා ආදිසද්දෙන වාරි අච්චි ආදීනං ගහනං ‘අච්චි චාපුමෙ’ති අභිධානප්පදීපිකායං වුත්තත්තා අව්විසද්දො ඉත්ථි ලිඞ්ගෙපි දිස්සතෙ.

ඉකාරන්තං ______

සුඛං කාතුං සිලමස්ස සුඛකාරී, සීඝං යාතුං සිලමස්ස සීඝයායි.

ඊකාරන්තං ______

‘ආයු’ ජිවිතං ‘මධු’ මක්ඛිකං ‘මත්ථු’ දධිමත්ථු ‘ධනු’ වා පො, චිත්තා ගවො යස්ස තං චිත්තගු කුලං, පභුතිසද්දෙන වසු දාරු ආදීනං ගහණං ‘අම්බ්වාදිහි’ති විධිසුත්තං අම්බුආදීහි ස්මිනො නි හොති වා ඉති වුත්ති, ආකතිගණොයං. යස්ස සද්දස්ස සත්තම්යෙබකවචනෙ නිආදෙසො වා දිස්සති අයං අම්බ්වාදිසු දට්ඨබ්බො.

උකාරන්තං ______

බුද්ධිප්පාසාදනී 457

‘ගොත්ර_භු’ති පුරමං ගොත්තං අභිභවතීති අත්ථෙද ක්විප්ප ච්චායදිම්හි කතෙ ගොනුභුසද්දොයං චිත්තස්ස අනුප්පයුජ්ජමානතාය නපුංසකලිඞ්ගො ජාතො; එවමඤ්ඤේ පි අභිභූ සයම්භු ආදයො; ‘අභිභු’ රාජකුලං ‘සයම්භු’ ඤාණං ‘ධම්මඤ්ඤු’ චිත්තං.

ඌකාරන්තං - නපුංසකලිඞ්ගං ____________

‍තදෙවං තීසු ලිඞ්ගෙසු පදානි සාධෙත්වා් ඉදානි සබ්බලිඞ්ගානං සබ්බාදීනම්පි සද්දාතං රූපසාධනක්කමං දස්සෙන්තො ආහ ‘අථෙ’ච්චාදි. තෙසං ‘රූපනයො’ සත්තසු විහත්තිසු විහන්තරූපානංවිධි ‘නිද්දිසීයතෙ’ කථියතීති අත්ථොූ, තෙ ච සබ්බාදයො චතුවීසති; තත්ථ‘ සබ්බසද්දො නිරවසෙසපරියායත්ථොථ, කතරකතමසද්දාපුච්ඡනත්ථාත, උභය සද්දො විඅවයව සමුදායවවනො, ඉතරසද්දො වුත්තපටියොගි වචනො, අඤ්ඤසද්දො අධිකතාපරවචනො. අඤ්ඤතරඤ්ඤත මසද්දා අනියමත්ථාො, පුබ්බාදයො දිසදිවවත්ථා්වචනා, පුබ්බෙව්වාදි ගණසුත්තං, දිසාදෙසකාලාවධිනියමො වවත්ථා් තස්සං ගම්මමානායං ‘අසඤ්ඤායං’ සඤ්ඤායමසතියං පුබ්බාදයොයදි සඤ්ඤාරූපෙන න වත්තන්තීති අත්ථොව -ඉදං වුත්තං හොති පුබ්බාදයො සද්දා වවත්ථාෙයං ගම්මමානායමසඤ්ඤ භූතා සබ්බාදිකාරියි පටිපජ්ජන්තිති - වචත්ථාමයන්ති කිං? දක්ඛිණා, ඉමෙ ගථාකා කුසලාති අත්ථො ; එත්ථව කොසල්ලෙන නිමිත්තෙන අවධිභාවනිරපෙක්ඛො එව දක්ඛිණාසද්දො ගථාකෙ පවත්තොති වවත්ථාා න ගම්යමතෙ, අසඤ්ඤායන්ති කිං? උත්තරාකුරවො; එත්ථෙ විජ්ජමානායමෙව වවත්ථාමයං අයං තෙසං සඤ්ඤා; ජම්බුදීපං සුමෙරුං වාවධිමපෙක්ඛිය උත්තරසද්දො පවත්තොති අත්ථිා වවත්ථාා; සඤ්ඤාරූපෙන වත්තතෙ නාඤ්ඤඤ්ච නාමප්පධානාති පටිසෙධෙ සිඩෙ අන්වත්ථපසඤ්ඤා පටිසෙධත්තං අසඤඤායන්ති වචනං, යසද්දො අනියමත්ථොු. ත්යාතතසද්දා පරම්මුඛත්ථ වචනා; එත

458 සිරි රහල් පබ

ඉම අමු කිං ඉච්චෙතෙ සමීප අව්වන්තසමීප දුර පුච්ඡනත්ථං වචනා; එක සද්දො සංඛ්යා තුල්යමසහායාඤ්ඤවචනො, තුම්හම්හසද්දාි පරඅත්තනිද්දෙසවචනා; තෙසු සබ්බසද්දො යද්ර පුල්ලිඩගවිසිට්ඨත්තාහිධායි තදා සබ්බොති භවති.

යොන: ‘එකච්චාදිහතො’ ති ඉතො අතො ඉති ච ‘සබ්බාදීහි’ති ඉතො සබ්බාදීහි ඉති ච අනුවත්තතෙ. අමුසද්දං විහාය අඤ්ඤෙ තෙවීසති සද්දා අකාරන්තා, තෙහි.

සබ්බා: ‘සුහීස්වස්සෙ’ති වත්තතෙ චකාරො සුහිනමනුකඞ්ඩනත්ථොනති ආහ ‘සුහීසුවෙති’ – ‘සංසාන’ න්ති ලුත්ත පඨමෙකවචනන්තං පදං තතො එව අහ ‘සංසානං හොන්තී’ති

ඝපා: ඝො ච පො ව ‍ඝපාති සමාහරෙ චත්ථුසමාසො තතො; තනු ච සබ්බාදිසු අමුසද්දො යෙව පසඤ්ඤො තතො ච වරස්ස ‘සස්ස වා තෙතිමාමූහී’ති සිද්ධො ස්සාදෙසො ඝසඤ්ඤග්ගහණෙනෙති? සච්චං, උත්තරෙ ‘ස්මිනා ස්ස’න්ති සුත්තෙ පයොජනමත්ථිස තදත්ථි ම්හ පසඤ්ඤග්ගහණං කතන්ති.

සබ්බා: න නිස්ස ටාති වත්තතෙ.

සස්: ස්ස ච ස්සා ච ස්සයො චාති ඉතරීතයොගෙ චත්ථඤස‍මාසො, ‘ස්මිනො ස්සං’ ‘ඝපා සස්ස ස්සා වා’ ‘ස්සා වා තෙතිමාමූහි’ ‘තේතිමාතො සස්ස ස්සායා’ති එතෙහි විහිතා ස්සමාදයො තයො ආදෙස ගය්හන්ති. ‘පරාදයො පඤ්චා’ති පරාපරදක්ඛිණුත්තරාධරා ඉති ඉමෙ පඤ්ච. ‘ආලපනෙරූපං න සම්භවතී’ති හොය හෙස හොඵස ඉච්චාදි රූපං සම්බොධනෙ නත්ථිති අත්ථොආ.

ත්ය තෙ: ත්යානසද්දො තසද්දෙන සමානත්ථො., සොති එකවණ්ණත්තා නිස්සරනමෙව යකාරතකාරානං සකාරාදෙසා.

බුද්ධිප්පසාදනී 459

තත: සබ්බාසු විහත්තසූති වුත්තතතා යදිපි පුමිත්ථිලිඞ්ගෙ සිම්හි ච පසජ්ජතෙ තථාපි ‘ත්යූතෙතානං තස්සසො’ති සාදෙසෙන බාධිතත්තා නප්පවත්තතිති ලිඞ්ගවයෙ සිවවනතොඤ්ඤත්ථත ලක්ඛියප්පවත්ති. ‘නෙතෙ’ති යොන මෙටි’ති යොස්සෙට්.

‍ටස: ට ඉති ලුත්තපඨමෙකවචනන්තං පදං සො ච ස්මා ච ස්මිං ච ස්සයො ච ස්සං ච ස්සා ච සං ච ම්හ ච ම්හී ච සස්මාස්මිංස්සායස්සංස්සාසංම්භාම්හිති ඉතරීතරයොගෙ චත්ථ සමා‍සො, චකාරො තනස්සානු කඞ්ඪනත්ථොච, ටකාරො සබ්බාදෙසත්ථොත, ‘සුඤ් සස්සා’ති සකාරාගමො; අස්ස නස්ස තස්ස; ‘සබ්බාදිනං නම්හි වෙ’ති එකාරාදෙසෙ ‘සං සානං’ තී නංවචනස්ස සං සානං, නෙසං නෙසානං තෙසං තෙසානං; අකාරන්තො ඉත්ථි ලිඞ්ගො තාසද්දො ‘ඉත්ථි යමත්වා’ති අප්පච්චයො පුබ්බස‍රලොපො ස්යාතදුප්පත්ති, ‘ත්යාිතෙතානං තස්සසො’ති සකාරාදෙසො ‘ගසීන’න්ති සිලොපො සා.

ස්සා වා: ඝපතෙකස්මිං නාදිනන්ති වන්තතෙ. තෙසු ඝපතොති ඉදං තෙතිමාමූනං විසෙසනතන්ති ආහ ‘ඝපසඤ්ඤෙමි ‍තෙතිමාමුහී’ති නනු ව තෙතිමාමූනං අන්තසරා ඝපසඤ්ඤකා න තෙතිමාමූ තස්මා කථං ඝපසඤ්ඤකෙහිති විසෙසනං ඝටතෙ? නායං දොසො ඝපසච්චකෙහි සහිතත්තා තබ්බොහාරෙන එවං වුත්තන්ති යථා යටඨි පවෙසය කුන්තෙ පවෙසයාති ‘විහි’තිස්සා ස්සායාති විංහි ආදෙසෙහි. ටො ව නො ව ටන, ‘වත්ථෙන’ති චත්ථවසමාසො ටනා ච තෙ අදෙසා වෙති ටනාදෙ‍සා, ‘විසෙසනමෙකත්ථෙත’ති විසෙසනසමාසො; චත්ථඅසමාසා පරො පච්චෙකමහිසම්බජ්ඣතීති ආදෙසසද්දො විසුං විසුං සම්බන්ධීයතෙට සස්මා ඉච්චාදිනා විහිතො ටකාරාදෙසො ච ‘තතස්ස නො සබ්බාසූ’ති විහිතො නකාරාදෙසො ච තෙසං ආහාවොති අත්ථොජ.

සිම්හි: ඉමස්සාති වත්තෙ, අනපුංසකස්සාති පිරියුද‍ාසො තෙන අයමාදෙසො ලිඞ්ගන්තරෙයෙව භවති.

460 සිරි රහල් පබඳ

නාම්භ: ‘අනෙනා’ති ඉමසද්දස්ස නාම්හි ‘ටනුබන්ධාං නෙක වණ්ණා සබ්බස්සා’ති ඡට්ඨීනිද්දිඬිස්ස සකලස්ස ඉමසද්දස්ස අනෙන අනා‍දෙසො නාස්ස ‘අතෙනෙ’ති එනාදෙසො.

ඉම: සුනංහිසූති වත්තතෙ ටකාරො සබ්බාදෙසත්ථොඅ, නාමග්ගහණෙ ලිඞ්ගවිසිට්ඨස්සා පි ගහණං හොතීති. ආහ ‘අනිත්ථිසය’න්ති, අඤ්ඤථා කො නාමප්පසඞ්ගො ඉත්ථියං යෙන තත්ථී නිවත්තෙතුං අනියත්ථිනයන්ති වදෙය්යම, ඉමිස්සාච පරිහාසාය ඉදමෙව අනිත්ථිතයන්තිවචනං ඤාපකං තථා හි පත්තපුබ්බකො පටිසෙධො සො ඉ‍ත්ථිථයමප්පත්තියං සති අනිත්ථියන්ති කථං සියාති අනිත්ථිියන්ති පටිසෙධවචනමෙව ඉමං පරිභාසං ඤාපෙති තඤ්ඤාපනෙ ච ඵලං ‘තතස්ස නො සබ්බාසූ’තිඑවමාදිසු ලිඞ්ගත්තායෙ කාරියසිද්ධි. නාමග්ගහණෙ ලිඞ්ගවිසිට්ඨස්සාපි ගහණන්ති පරිහාසායං තත්ථග ලිඞ්ගෙන සුත්තෙ නිද්දිට්ඨතො අඤ්ඤන කෙනවි විසිඪං නාමං ලිඩ්ග විසිට්ඨං තස්ස; යත්ථන සද්දසමඤ්ඤසන්නිස්සයනං තත්ථි නාමග්ගහණෙ සති ලිඞ්ගවිසිඪස් සා පි ගහණං හොති සාමඤ්ඤෙ සබ්බවිසෙසානුප්පවෙසතො ති අධිප්පායො

ඉමස්සි: ‘සහතෙහී’ති අංසෙහි සහ, ඉදප්පච්චයතාති ආදි පාළිදස්සතො ඉදසද්දොති කෙවි, ඉමඉච්චෙව පකතිති පටිපන්නමාවාරියෙන.

මස්සා: අමුසද්දස්ස සම්හීමිනා සාදෙසො ‘ගසීනංති සිලොපො; නනු සිලොපෙ නිමිත්තාභාවෙ නෙමිත්තිකස්සා පි අභාවොති සිනිමිත්තො සකාරො කිං නිවත්තතෙ තං න සවිධානසාමත්ථිියා අඤ්ඤථා සස් විධානමෙව නිරත්ථිකං සියා.

ලොපො: යොනං පුමෙති ච සම්බජ්ඣතෙ නෙතරං සම්බන්ධස්ස පුරසාධීනත්තා ‘ලොපොව හොති’ති නියමත්ථාස තඤ්චස්ස සුත්තස්ස දස්සෙති තෙන අමුසද්දතො පරෙසං යොනං ලොපතො අඤ්ඤං් න කිඤ්ඤි කාරියං හොති.

බුද්ධිප්පසාදනී 461

         ‍නනො: නො න හොතීති. ‘ඣලා සස්ස නො’ති සම්පත්තො නො අදෙසො න හොති.

කිස්ස: ‘කො’ති ‘සිස්සො’ති ඉමිනා සිස්ස ඔකාරාදෙසෙ රූපං ‘කෙ’ති’ යොනමෙටි’ ති එටාදෙසො. කිස්ස‍ කස්සා’ ති ‘සුඤ් සස්සා’ති සුඤාගමෙ රූපානි. ‘කා ‍‍ආදෙසෙ ති ‘කිස්ස කො සබ්බායු’ති කිංසද්දස්ස කකා‍රාදෙසෙ, ‘ආප්පච්චයො’ ති ‘ඉත්ථි‍යමත්වා ති ඉත්ථිියං ආපච්චයො. එකසද්දො සඞ්ඛ්යාකදිසු චතුස්වත්ථෙචසු වත්තතෙ කිං තත්රි සබ්බත්ථෙිම ස සබ්බවචනො ඉති කස්සවි ආසංකා මා හොතූති විභාගෙන දස්සෙතුකාමො ආහ ‘එකසද්දො’ ඉච්චාදි. සඞ්ඛ්යාා ච තුල්යො ච අඤ්ඤා ච අසහායො ච සඞ්ඛ්යාචතුල්යා ඤ්ඤාසහායා තෙසං වචනොති සඞ්ඛ්යාලතුල්යා ඤ්ඤාසහායවන්නො. ක්වත්ථොචත්ර් සඞ්ඛයා සද්දස්ස ඉච්චාහ ‘අත්රේය’ච්චාදි. ‘අත්රක’ අස්මිං වාක්යෙස සඞ්ඛෙය්යොෙරුක්ඛදිහි ගණන වසෙන ගණියති සඞ්ඛ්යාරසද්දවචනී‍ෙය්යා.ති භාවො. අනෙන ච කම්මසාධනො යො සඞඛ්යාතසද්දො සො ඉහ ගය්හති න තු කරණසාධනොති බ්ර‍වීති, යදා සඞඛ්යේය්යාසවාවී එකසද්දොති පත්ථාාවතො පෙක්ඛියතෙ. ‘තදෙකවචනන්තො’ ති එකසඞ්ඛ්යායවාවිත්තා සබ්බවිභත්තිසු එකවචනමෙව භවතීති. අඤ්ඤත්රා‘’ති තුල්යාඞදිසු: ඩිප්පච්චයාදීහි අනභිව්යාවත්තලිඞ්ගත්තා න විජ්ජතෙ ලිඞ්ගකාරිය මෙතෙසන්ති අලිඞ්ගා අතො යෙව ත්වං පුරිසො ත්වං කඤ්ඤා ත්වං නපුංසකන්ති ආදිනා තීසු පි ලිඞ්ගෙසු සමානං රූපං දිස්සතෙ.

තුම්භ: අම්හි වෙති වසද්දෙන තිම්භීත්යා්කඞ්ඪතෙ.

මය: යොසූති බහුවචනෙන නිද්දිසන්තො වීසු යොසු වෙ අදෙසා කමෙන හොන්තීති දීපෙති එතදෙවත්ථංි පාකටං කරොති ‘යථාක්කම’න්ති යොවයෙ පි අදෙසාභාවපක්ඛෙ උදාහරණං ‘අම්හෙ’හ. ‍ ‘යොනමෙටි ති එට්.

අම්හි: යථාක්කම’න්ති වෙ වෙ ආදෙසා තුම්බාම්භානං කමෙන හොන්ති.

462 සිරි රහල් පබඳ

නාස්මා: ‘යථාක්කම’න්ති තුම්භාම්භානං තයාමයාදෙ‍සා කමමනතික්කම්ම භවන්ති. තමුහාම්භනමාදෙ‍සානමධිකතවසෙන බහුලාධිකාරතො වා නාස්මානම්පි කමමනතික්කම්ම න භවන්ති.

ඞං ඩා: ‘පච්චෙක’න්ති එකෙකස්සෙව සද්දස්ස; තුම්හං අම්භන්ති සෙ පි සාධෙතුං කච්චායනෙ ‘සස්සං’ තී සුත්තිතං තෙහි තුම්භාම්හෙහි සස්ස විභත්තියා අං අදෙසො හොති වාතී අ‍ෙත්ථා‍; තඤ්චායුත්තං එකස්මිමිපි සබ්බබහුවචනරූපානං දස්සනතො; ඉධ පන යදා ලොකස්ස එකස්මිම්පි බහුත්තවචනිච්ඡා තදා බහුවචනෙස්වෙව තානි රූපානි සිජ්ඣන්ති යදා තු එකත්තවචනිච්ඡා තදෙකවචනමෙවාති, සෙ වඤ්ඤත්ර් ච න කිඤ්චි ආරද්ධං ‘අධිකාරො’තී බහුසු වෙතී යාව; අපාද ඉතී ගාථාපාදො ඉධාධිප්පෙතො පදස්සාදි පාදාදි තස්සානෙන පටීසෙධො ස්යා ද්යීන්ත ත්යා ද්යගන්තානං පදසඤ්ඤා විධායක වචනාභාවෙ පි ස්යාපද්යෙන්ත ත්යාවද්ය න්තමෙව පදන්ති ගය්හති. පජ්ජතෙ නෙන අත්ථොා පදන්ති අන්වන්ථතාය රූළ්හියාච අතිප්පසඞ්ගා භාවොති අදිප්පායො; පදසමූහො වාක්යං නනු වෙවං වුත්තෙන ඤායෙන වාක්යත භොදො ඉදමෙකං වාක්යංො ඉදං දුතියන්ති; අතො යෙව වුච්චතෙ වත්තුමිච්ඡිතත්ථා පරිසමත්තියා වාක්යංස්ස නානත්තන්ති යෙන පදසමුදායෙන යොත්ථොෙ චත්තුමිච්ඡිතො තස්ස පරිසමත්ති යාව තාව එකං වාක්ය න්තී මඤ්ඤතෙ; ගාවීමානෙහිකරණ්හං, පිතා තෙ පයො පිවිස්සතීති ආදි.

යොනං සවිහත්තිනන්ති වත්තමානන්තා සමාසෙ කතවිහත්තිලො‍පා‍නං තුම්භාම්හසද්දානං න එතෙ ආදෙසා හොන්තිති දස්සනත්ථංල වුත්තං ‘සවිභත්තන’න්ති. ‘අපඤ්චමියා’ පඤ්චමියා අඤ්ඤත්රප යොනංහිසු ‘අපාදදො වත්තමානානා’ යාථාපදාදිසු වත්තමානානං පදස්මා පරෙසං එකවාඛෙය ඨිතානං සවිභත්තීනං තුම්හ අම්හ සද්දානං යථාක්කමං වොනො ආදෙ‍සා වා හොන්තී, තීට්ඨථ වො වො තුම්හෙ තීට්ඨථ තීඪාම නො නො අම්හෙ තිට්ඨාමාති අත්ථො ; එවමඤ්ඤත්රා පි යථාරහං යොජනියං

බුද්ධිප්පසාදනී 463

තෙ: තෙ ව මෙව තෙමෙ, නා ව සෙව ‍නාසෙතී දිපදමිදං.

නව: අපදාදො වත්තමානානමිච්චාදි අනුක්කන්තං සබ්බම පෙක්ඛතෙ; නනු අන්තරෙනාපි යොග්ගහණං තතියා ච යොගත්ථං් ගමයති යථා තුල්යපත්ථෙ න වා තතියාති තං කිං යොගග්ගහණෙනාති? වුච්චතෙ අපරම්පරායො ගපටීපත්යථත්ථංා යොගග්ගහණං යුතුත යුත්තෙ පටිසෙධො මා සියාති, ගමො ච තෙ පරිග්ගහො නගරං වමෙ පරිග්ගහොති ගාම නගරානං වසද්දෙන යොගො ‍තෙහිච තුම්හාම්හසද්දානන්තී තමෙ‍හෛන්තෙව, ‘එවං ඤෙය්යාහ’ න්ති ගාමො තව වා පරිග්ගහො මම වා පරිග්ග‍රිහො ගාමො තවහපරිග්ගහො, මමාහ පරිගගහො, ගාමො තවාහ පරිග්ගහො, ගාමො තවෙව පග්ගහො මමෙව මොහ පරිග්ගහො. පරිග්ගහො ඉච්චාදි; ඉධ හසද්ද අහසද්දා පක්ඛන්ත රවාවකා, අහහෙති අබ්භූතත්ථාචති කෙවි; ‘ඛෙදෙත්වාහ විම්හයෙ’ති නිඝණ්ඩූ.

එවමලිඞ්ගසද්දානං සාධන නයං දස්සෙත්වා ඉදානිසඞ්ඛ්යාය සද්දෙ සාධෙතුමාරභතෙ ‘අථ සඞ්ඛ්යාතසද්දා වුව්වන්තෙ;තී ‘අථෙ’ති අනන්තරත්ථො නිපාතො සඞ්ඛයාය වාචකා සද්දා සඞ්ඛ්යා සද්දා; නනු ව එකාදයො අට්ඨාරසන්තා සඞ්ඛ්යාාසද්දා සඞ්ඛෙ‍ෙය්යද රුක්ඛාදීම්හි වත්තන්තෙ එකූනවිසති ආදයො සඞ්ඛ්යාාසඞඛෙ‍ සෙය්ය‍සු වීංසු තතො සඞ්ඛ්යාකසඞඛෙ‍ිඅෙය්යිසද්දා වුච්චන්තෙති වත්තබ්බො කථං සඞ්ඛ්යාසසද්දා වූච්චන්තෙති වුත්තන්ති? නෙසදොසො සඞ්ඛවයාසද්දානං හිසඞ්ඛයාසඞ්ඛෙ‍ෙය්‍යසු සඞ්ඛ්යාඞව පචවාසන්තා සඞ්ඛ්යා පුරස්සරං කත්වාං සඞ්ඛෙය්ය පි වත්තනතො තතො තෙ සඞ්ඛෙ‍චෙය්ය‍ සඞ්ඛයානෙ ව වත්තතන්තෙ උදාහු කෙවි සඞ්ඛෙ‍ ෙය්ය‍ කෙවි සඞ්ඛ්යාෙනෙති කස්සවි සම්මොහො මා හොතූති විභාගෙන දස්සෙන්තො ආහ. ‘එකෙ’ච්චාදි; එකසද්දමහිව්යාොපෙත්වාා යෙ අථාරසන්තා අට්ඨාරස සූතිපරීයන්තා සඞ්ඛයාසද්දා තෙ

464 සිරි රහල් පබඳ

සඞඛෙය්යහවචනා සඞ්කෙය්යෙස්ස දබ්බස්ස වචනා සඞ්ඛෙය්යෙ වචනන්තෙ ච ‍එකෙ බ්රායහ්මණා ඉති සමාධිකරණත්තං භවති න තු ව්යානධිකරණත්තං බ්රානහ්මණානං දසෙති; එකූනවිසත්යාධදයො තු සඞ්ඛෙය්යය සඞ්ඛ්යාතනෙ ව වත්තන්තෙ අතො යෙවාහ විසතිආදයො පන සඞ්ඛයානවචනො වෙ’ති; වීසති රකුඛා රුක්ඛනං වීසතිති එත්ථ උදාහරණානි, වාදීනං බහුඞඛ්යායවාවිත්තා සබ්බවිහත්තිසු බහුවචනමෙව භවතීව්වාහ ‘වාදීන’ මිච්චාදි.

යොම්හී: පච්චෙකන්ති එකෙකස්මිං යොම්හි වෙ පි ආදෙ‍සා හොන්ති න ‍යථා ක්කමෙනාති අ‍ෙත්ථාෙ; කථමිදං විඤ්ඤායතෙ? යොම්හීති නිද්දෙසා කමෙහි අදිප්පෙතෙ යොසූති බහුවචනෙන නිද්දිසෙය්යම යථා ‘අතො යොනං ටාටෙ’ති.

නම්භී: සංඛයාගහණභාවෙ පි වංදීනං සංඛයාසද්දත්තා සත්තරසන්නන්ති සංක්යාෙපරාමාසොති ආහ සත්තරසන්නං සඞ්ඛ්යාාන’න්ති; භවතු නාම කකාරො අන්තාවයවෙත්ථොා කිමාගමස්ස අන්තාවයවහාවෙ පයොජනන්ති ආහ. ‘තෙන’ ච්චාදි; එත්ථාමයමධිප්පායො යදිපරාවය‍වහාවෙන විහිතොසියා, ආගමා තග්ගුණීභුතා තග්ගහණෙන ගය්හන්තීති නාගමස්ස තග්ගහණෙන ගහණතො’සුනංහිසූ’තී දීඝප්පසඞ්ගො සියා, පුබ්බන්තාවයවභාවෙ තු පකතියා නකාරන්තත්තා න දීඝප්පසඞ්ගො; දීඝො හි සරධම්මො, සො ච ‘ජට්ඨින්තස්සා’ති අන්තස්ස විධීයමානො න ව්යාොඦනස්ස භවිතුමරහතීති ආගමා තග්ගුණීභූතා තග්ගහණෙන ගය්හන්තිති පරිහාසා වචනමෙතං, තත්ථ තග්ගුණි භූතාති තස්මිං ආගමම්හි ගුණීභුතා අවයවචසෙන පච්ඡාභවන්තො අමුඛය්යමභූතා තග්ගහණෙනාති ආගමී ගහණෙන.

ණණං: නනු ච තිස්ස ඉ ඣසඤ්ඤො න තිසද්දො තස්මා ඣසඤ්ඤාතිතොති කථමෙස නිද්දසො උපපජ්ජතෙ? නායං දොසො ඣස්ස ඣවතො ච අභෙදවචනිච්ඡාය නිද්දිට්ඨත්ත ‍ෙඣා අස්ස අත්ථිොති ‍ෙඣාති ‘සද්ධාදිත්වි’තො අප්පච්ච යන්තවසෙනවා නිද්දිට්ඨත්තා ඉකාරස්සෙව වා තිතොති

බුද්ධිප්පසාදනී 465

නිද්දිට්ඨත්තා තිස්ස ඉතීහ ඡට්ඨිසමාසෙ පඨනභාවෙන ඉකාරො එව නිද්දිට්ඨො න; තිසද්දො තස්ස විසෙස කහවෙන නිද්දිට්ඨත්තා; තිතොති අවත්වාත නිතොජ්ඣාති ඣසඤ්ඤම විසෙසනං ඉත්ථිකයං ආදෙසභාවත්ථංො තතො යෙව වුත්තිකාරො පච්චුදාහරණමාහ ‘ඣාති කිං තිස්සන්නන්ති.

නම්හි: නම්හීති චතුත්ථිි ඡට්ඨි බහුවචනානං සාමඤ්ඤෙන ගහණං එවමඤ්ඤත්රා පි නං ගහනං වෙදිතබ්බං ‘යථාක්කම’ න්ති චින්නං සද්දානං වෙ ආදෙසා කමෙන හොන්ති න නංවිභත්තික්කමෙනාපි තස්සනපෙක්ඛිතත්තා ‍යදිහි අපෙක්ඛිතං සියා නං සූති වදෙය්යක එවං විධමඤ්ඤම්පෙවං වෙදිතබ්බං ‘නම්හි නුක් වාදිනං සත්තරසන්න’න්ති නුක්, තිස්සන්නිං.

පඤ්චා: කිමත්ථ මකාරස්සෙව අකාරාදෙසො විධීයතෙති ආහ එත්තාපවදොයන්ති. අයංවිධීඑත්තස්ස ‘සුහිස්වස්සෙ’ති සම්පත්තස්ස එකා‍රාදෙස්ස අපවාදො බාධකො, අසති හි අස්මිං ‘සුහිස්වස්සෙ’ති ඉමිනා එකාරො සියා තස්ස නිවාර කොති අත්ථාි. තථා හි අප ඉච්චයං පාදි නිවාණත්ථොක අපනයනත්ථොා වජ්ජනත්ථොතවා අපොජ්ජතෙ නිවාරීයති අපනීයතිවජ්ජතෙ උස්සග්ගො නෙනෙති අපවාදො සාමඤ්ඤවිධි උස්සග්ගො උස්සජ්ජතෙ නිවන්තීයති අපවාදෙනෙත්යුසස්සග්ගො විසෙසවිධී අප‍වාදො ඉධ පන ‘සුහිස්වස්සෙ’ති උස්සග්ගො ‘පඤ්චාදීනං වුද්දසමන්නමා’තී අපවාදො, ‘අය’න්ති අයං අකාරවිධි, ‘අපවාදො’තී බාධකො, ‘චත්ථ සමාසෙ’තී ඉතරීතරයොගෙ සමා‍හාරෙ වා උභයථා පි අඵුට්ඨ ත්තා, එකවීසත්යාවදයො තු සමාහාර වත්ථෙම එව සමඝ්යධන්තෙ නෙතරීතරයොගෙ. ආචරියරතනමතී පන ව්යාාධිකා විසති වාවීසති විසෙසනමාසො අධිකසද්දස්ස ගතත්ථ තාය අප්පයොගොති ආදිනා විසෙසනසමාසපක්ඛං පටිපාදිතවා.

එක: එකො ච අට්ඨ ච එකට්ඨ තෙසං.

466 සිරි රහල් පබඳ

රසං: රො සංඛ්යාබතොති පදච්ඡෙදො ඔකාරස්ස ‘එඔනමවණ්ණෙ’ති අකාරාදෙසො අථ වා ර ඉති ලුත්තපඨමෙකවචනන්තං පදං, සංඛ්ය තොති සංඛයාවාවිසද්දතො ‘ඡට්ඨියන්තස්සා’ති පරිහාසාය දසසද්දෙ අන්තඅකාරස්ස පත්තො රකාරාදෙසො තදපවාදෙන පවත්තාය ‘ආදිස්සා’ති පරිහාසාය අදිභූතස්ස දකාරස්ස හොතිති දස්සෙන්තො ‘පඤ්ඤමියම්පරස්සෙ’ ත්යාූදිමාහ ‘ආදිස්සා’තී පරිභාසා සුත්තං පරස්ස සිස්සමානං කාරියමාදිවණ්ණස්ස ඤාතබ්බන්ති වුත්ති.

ආසං: අසතාදො අනඤ්ඤත්ථො සංඛයායං සංඛයාවාවිසද්දෙ උත්තරපදෙ විස්ස ආ රහාතීති සම්බන්ධො. වෙ ව දස ච විහි වා අදිකා දස වාදස වත්ථසසමාසවිසෙසනසමාසා.

ඉත්ථි : ඉත්ථිරයන්ති එකත්ථෙඅති ව උත්රපද විසෙසනන්ති ආහ ‘ඉත්ථිහයා’මිච්චාදි, එකත්ථෙ ති ඉමස්ස අත්ථංත දස්සෙතංඉ ‘සමනාධිකරණෙ’ ති සමානමදිකරණමහිධෙය්යංා යස්ස තස්මිං ‘හාසිතපුමා’ ති භාසි‍තො පුමා යාය ඉත්ථිරයා ඉත්තිවාවකෙන සද්දෙන සා හාසිත පුමා ඉත්ථි ‘පුමෙවහොති’ පුමසද්දො විය‍ හොති පුංචාවකස්ස සද්දස්ස යං රුපං ‍තංහොතිති වුත්තං හොති. ඉත්ථි්යන්ති ඉමස්ස ඉත්තිිලිඞ්ගෙති වුත්ති කතාබ්බා, න ඉත්ථිියං වත්තමානෙති, කල්යාතණිප්පධානා ඉච්චත්රා,පි පධාන සද්දස්ස ඉත්ථිනයං වත්තමානත්තෙන පුම්භාවස්ස පසජ්ජනතො. තෙනෙව හි සක්කතසද්දසත්ථපකාරො මුනි වන්දිගොමී පුම්හාවවිධායකස්ස අත්තනො සුත්තස්ස එකත්ථෙද සමාධිකරණෙ ඉතතිනතොයං ඉත්ථිපලිඞ්ගෙති විවරණ මකාසි අස්ස පඤ්චිකායං රතනමති වෙහ අතො එව ඉත්තිෙලිඞ්ගෙති විවරිතවා. ඉත්ති්යංවත්තමානෙ ඉච්චහිධීයමානෙ ව්යාඉවච්ඡෙජ්ජභාව විසෙසනවනත්ථඉකංමා භවතූති තතො ඉත්තිිලිඞ්ගෙති විවරිතබ්බං එවං පන විවරණං පමාදලිඝිතන්ති වදන්ත්යාඉවරියා. ඉත්ථිිලිඞ්ගෙකවචනෙ අයන්ති පාඨසෙසො, වීසතීයා සංඛ්යාතසද්දස්ස අනුවාදෙ පි සංඛ්යිසද්දත්තා තතො ආරබ්භෙව සංඛ්යා සද්දස්ස ගහණං ආකතොවධි ඉච්චාහ ‘ආනවුතියා’ති. ආසද්දො වෙත්ථය

බුද්ධිප්පසාදනී 467

අභිවිධිම්හි න මරියාදායං තෙන නමුතිසද්දස්සා පි එකවචනන්තා ඉත්ථිආලිඞ්ගතා ච සිද්ධා, නවුතිසද්ද මහිව්යාදපෙත්වාන විසත්යාලදයො හින්නවචනෙනා පි සමානාධිකරණෙ එකවචනන්තතා ඉත්තිදලිඞ්ගතා ච සිද්ධා, න වුති සද්දමහිව්යා පෙත්වාත වීසත්යාගදයො හින්න්යාවචනෙනාපි සමානාධිකරණෙ එකවචනත්තා හින්නලිඞ්ගෙනා පි සමානාධිකරණෙ ඉත්තිාලිඞ්ගාති අ‍ත්ථොා තං යථා වීසතිපුරිසා වීසතිකුණ්ඩානී. වෙ ච වීසතී ච වාවීසති සමාහාරෙ වත්ථනසමාසො විකප්පානුවුත්තියා අනපුංසකත්තා ‘වීසතිය’න්ති විසතිසද්දෙ පරෙ ‘පඤ්චස්ස’ පඤචසද්දස්ස ‘වා’ විකප්පෙන පණ්ණුආදෙසෙ කතෙති අ‍ෙත්ථාස, ‘රස්සවිත්තානි’ති ආසංඛ්යපයාදිනාකතස්ස ආකාරස්සරස්සො ච පරවයාඤ්ජනස්ස විත්තඤ්ච.

	වී:  විස්ස ආ වා හොති එවෙති වත්තබ්බෙ විස්ස එවා හොති අ‍ාවෙති වචනං ආසංඛයායා ඉච්චාදිනා ආකාරෙ සප්බත්තෙ විහාසත්තා අනුවාදරූපත්තෙන අමුඛ්යනතො ඉතරස්ස ව අප්පත්තවිහාසත්තා විධිරූපත්තෙන මුඛ්යදභාවතො: වෙවත්තාලිසන්ති ආදිනමන්තෙ ‘නිග්ගහීත’න්ති නිග්ගහිතාගමො.

වත්තා: සම්පත්තිවිහාසයං ‘යාගමෙ’ති ‘වනතරගා වාගමා’ති යාගමෙ; කව්වායනෙ දස ච දස වාති විග්ගය්හ චත්ථතසමාසෙ දසදසාති වත්තබ්බෙ සරූපනාමෙකසෙසං කත්වා දස ඉති ඨීතෙ තතො යොම්හි දස්සද්දස්ස විආදෙසං යොස්ස ඊසාආදෙසඤ්ච කත්වා වීස ඉති ඨිතෙ තතො තිකාරාගමං කත්වාෙ වීසතිආදයො පි අනෙකායාසෙන නිප්ඵාදිතා, තෙ පනිධ ලොකප්පසිද්ධා සඤ්ඤාසද්දා යෙවෙති න නිප්ඵාදි‍යන්තෙ යථා කොටි ආදයො සකනාමෙහි සඤ්ඤාසද්දා. ‘වග්ගභෙදෙ’ති රාසිනානන්තෙ සති; ‘යථා’ ති තදෙවං වෙවීසතියො බුද්ධන්තා තිස්සො විසතියො දිනඝටිකායොති යොජෙතබ්බිං; ආදිසද්දෙන වසෙතානි බහූනි සතානීච්චාදීනං ගහණං; ‘දසදසක’න්ති දසපරිමාණානි අස්සාති දසකං, දසන්තං දසකං දසදසකං ‘අසඞ්ඛෙය්ය්’න්තී

468 සිරි රහල් පබඳ

කොටිතො උපරි වීසතිම ගණනට්ඨානං න කප්පා සඞ්ඛෙය්යං තස්ස ගණනතො අසඞ්ඛෙය්යරවසෙන වුත්තත්තා, එවං සතතොපට්ඨාය යාව සතසහස්සං තාව දසසඞ්ඛ්යාරගුණිතං වෙදිතබ්බං, කොටිතො පට්ඨාය යාව අසඞ්ඛෙය්යං තාව සතලක්ඛගුණිතං ඤාතබ්බං, රතනකොසාදිසු.

සතං සහස්සමයූතං නියුතං පයුතං තථා කොටිරබ්බුදමිච්චෙවං කමා දසගුණුත්තර’න්ති වුත්තං

තං යථා, දසසඞ්ඛ්යාත දසගුණා සතං, සතං දසගුණං සහස්සංථ සහස්සං දසගුණමයුතං, අයුතං දසගුණං නියුතං නියුතං දසගුණං පයුතං, පයුතං දසගුණං කොටි, කොටියාදසගුණුත්තරම්බ්බුදං, අබ්බුදා පදුමං පදුමා ඛබ්බං ඛබ්බා මහාඛබ්බං තතො පි මහා පදුමො තතො පි සංකු සංකූතො සමුද්දො තතො අනන්තො අනන්තා මජ්ඣං මජ්ඣා පරද්ධං පරඬා අමතං අමතා දසගුණුත්තරං සංඛ්ංො සංඛ්යාංවීසතිමං ඨානං අසඞ්ඛෙයං ; ද්වීවිධෙසු වා ලිඞ්ගෙසු සසංඛ්යාඅමලිඞ්ගමුපදිසිත්වා අසංඛ්යංමලිඞ්ගමුපදස්සයන්තො ආහ. ‘අථා සඞ්ඛ්යාඅමුච්චතෙ’ති; අසංඛයාං මදඤ්ඤෙ සමව්යාසයන්ති පසිද්ධං තස්සාවෙදං ලක්ඛණමවොවූං.

‘සදිසංතීසු ලිඞ්ගෙසු සබ්බාසු ව විහත්තියු වචනෙසු ච සබ්බෙසු යන්නබ්බෙති තදව්යිය’න්තී.

‘අසංඛ්යං්’ එකත්තාදීසංඛ්යාංහෙදරහිතත්තා තං ‘වුච්චතෙ’ කථීයතිති අ‍ත්ථො‍ ‘පාදිවාදිභෙදෙනා’ති ප ආදි යෙසං තෙ පාදයො තෙව උපෙච්ච විසෙසකහාවෙන උපගන්ත්වාො අත්තනො අත්ථංි සජන්තිති උපසග්ගා නාම හොන්තී; ච ආදි යෙසං තෙ වාදයො තෙහි සමුච්චයාදි වසෙන පදානමාදි අන්තෙසු අන්තරන්තරා ච නිපතන්තිති නිපාතා නාම හොන්ති; තෙසං භෙදෙන විසෙසෙන දුවිධන්ති අත්තොප ‘තත්ථො’ තෙසු දුවිධෙසූ අසංඛ්යෙ සු, පාදයො සරූපතො දස්සෙන්තො ආහ. ‘පපරා’ ඉච්චාදි; ‘ඉමෙවිසති පාදයො’ ති ධාතුතො පුබ්බෙ පයුජ්ජමානා ඉමෙ විසති අසඞ්ඛයාසද්දා පාදයො නාම හොන්තිති අ‍ෙත්ථාව; තෙ ච පාදයො යදිපි

බුද්ධිප්පපසාදනී 469

ධාතුප්පයොගාප්පයොගලක්ඛණෙහි අන්වයව්යාඅතිරෙකෙහි සාමඤ්ඤභූතා විසිට්ට වා ක්රිොයා ධාතුනා වුච්චතින පාදීහි තථාපි වුත්තො පි සො විසෙසො සමඤ්ඤාය ච ක්රිියාය විසිට්ඨාය වාචකානං ධාතූනං භෙදතො විනා පාදිහි ව්යාඤත්තංනප්පතීයතීති ක්රියයාය විසෙසමන්තං ජොතෙන්තීති කච්චායනාවරියෙන පන නනි ඉති වෙ උපසග්ගෙ කත්වාත වීසතිඋපසග්ගා කතා ඔ උපසග්ගො න ගහිතො තස්ස පන ඔනඩො ඔකාසො ඕගාළ්හොති ආදිසු ආගතට්ඨානෙසු අවස්ස ඔ ආදෙසොකතො ඉධ පන ඔනද්ධාදීපසිද්ධියා ඔඋප සග්ගං ගහෙත්වා නිසද්දො චත්තො නිසද්දස්සෙව ‘ව්යාඋඦනෙ දීඝරස්සා, තී දීඝෙ කතෙ අභිනියාරාදීපසිජ්ඣතීති අඤ්ඤථා දූරක්ඛාදිප සිද්ධියා දුස‍ද්දො අතීසාරාදිපසිද්ධියා අතීසද්දො වීතිහාරාදීපසිද්දියා වීසද්දො ච පඨිතබ්බො සියා න ව තෙනාචරියෙනා පි තෙ පඨිතබ්බො සියා න ච තෙනාචරියෙනා පි තෙ පඨිතා න ව දීඝං විනා තානි උදාහරණානි තස්සවරියස්ස ච සිජ්ඣන්ති යථා ච තෙසං දීඝෙන සිද්ධි එවං, නිසද්දස්සා පිති න නිසද්දො පඨිතො න ච පයොගෙ දිස්සමානස්ස ඔසද්දස්ස පරිච්චාගො යුත්තො ‘ඔ අවස්සා’ති සුත්තං කරිස්සාමීති; තස්මා නිසද්දං පහාය ඔසදේදෙනෙවවීසති උප‍සග්ගා. යුත්තා; නිපාතපරසමඤ්ඤානං වාදිනමනන්තත්තා එකා දෙසං සරූපතො දස්සෙත්වාා අවුත්තමාදිස‍ද්දෙන සඞ්ගාහෙත්වා දස්සෙතුමාහ ‘ච ව හ’ ඉච්චාදි ‘වෙ පි’ ති පදිවායො වොපි.

	අසං: අව්යනයෙහි පරාසං විහත්තිනං ලොපත්ථංත වචනං; අව්යානයානි හි එකත්තබහුත්තසංඛයාභා‍වතො අසඞ්ඛයානීති වුච්චන්ති තෙනෙවාහ. ‘අවිජ්ජමානසඞ්ඛෙහීති; සබ්බා සන්ති සබ්බසද්දෙන ස්යාංදීනං නිරවසෙසපරියාදානං පසිද්ධවිහත්තිවොහාරත්තා පන තෙසං ඉත්ථි ලිඞ්ගෙන නිද්දෙසොති දස්සෙතුමාහ ‘සබ්බාසං විහත්තීන’න්තී; යදි අසඞ්ඛෙහි ස්යාදදුප්පත්ති න සියා තදා ලොප‍ත්ථං’ වචනං අනාරම්භනීයමෙව ආරහතෙව තතො නුමීයතෙ අත්ථිා අසඞ්ඛෙහි ස්යාොදුප්පත්තිති තස්ස ච ‘සතියං පදස්මා පරෙසං තුම්භාම්භානං

470 සිරි රහල් පබඳ

‘යොනං හිස්ව පඤ්චම්ය වොනො’ති වොනො ආදිකංඵලං, ‘අසඞ්ඝෙහි සබ්බාස’න්තී ඤාපකා එතෙහි අසඞ්ඛෙහි ස්යා දයො උප්පජ්ජ මානා තෙසමසඞ්ඛ්යිනං සඞ්ඛයා කම්මාදිනො අභාව එකානෙකත්ථෙයසු ‘කම්මෙ දුතියා’ ඉච්චාදිනියමස්ස අප්පවත්තිති සාමච්චෙන උප්පජ්ජන්ති තත්රය පදත්තමත්තං ඵලන්ති පඨමාය එකවචනමුප්පජ්ජති නියමාහාවතො වා යා කවි විහත්තියං කිඤ්චි වචනං තථා ‘අසඞ්ඛෙහි සබ්බාස න්ති ලොපමනියමෙනොපදිසති; විහත්තියා ‍කතො භෙදො සලිඞ්ගානංභවෙ අලිඞ්ගෙසු තු ම්හාදීනං තථා පාදිවාදීනං තු නෙවත්ථිති අන්වයෙ පුරිසාදිඅත්ථංෙ පුරිසො පුරිසාති එකම්පි එකත්තබහුත්ත සඞ්ඛයාවසෙන ච පුරිසං පුරිසෙනෙති කම්මාදිකාරාක යො‍ගභෙදවසෙන ච විභජති විහත්තං කත්වාප ජොතෙතිති විභත්ති තාය සත්තවිධාය විභත්තියා ‘කතො’ විහිතො ‘භෙදො’ රූපවිසෙසො; ලීනමත්ථංක ගමයන්තිති ලිඞ්ගා නි ඉත්ථිපුමනපුංසකිනි තෙහි සහ වත්තමානා සලිඩ්ගා තෙසං අවණ්ණන්ත ඉවණ්ණන්ත උවණ්ණන්ත ඔකාරන්ත නිග්ගහිතන් පකතීභෙදෙන අට්ඨවිධානං නාමානං භවෙ නත්ථිත පුමාදිසඞ්ඛාත ලිඞ්ගමස්සාති අලිඞ්ගානි තෙසු ‘තුම්බාදීනං’ තම්භඅම්භ සද්දානං තථා විභත්තියා කතො රූප භෙදො භවෙ ‘ප‍දිවානං තු’ උපසග්ගනිපාතානං තු ‘නෙව අත්ථිා’ තී විභත්තියා කතො රුපභෙදො න දිස්සතෙ‍වාති අත්ථොත.

පුලලිඞ්ගං ඉත්ථිංලිඞ්ගං ච නපුංසකමථාපරං තිලිඞ්ගං ච අලිඞ්ගං ච නාමිකං පඤ්චාදා ඨිතං

පුල්ලිඞ්ගන්ති ‘යොසු ජ්ඣිස්ස පුමෙ’ ත්යාථදිසද්දසඞ්ඛරණහෙතු එසොති අත්ථලව්යාංපදෙසකාරණං පුමා සො ලිඞ්ගං සද්දධම්මො යස්සනාමස්ස තං පුල්ලිඞ්ගං ඉත්තිලිඞ්ගන්ති එසාති අත්ථා ව්යාමපදෙසකාරණං ඉත්ථියසා ලිඞ්ගං යස්ස තං ඉත්තිි ලිඞ්ගං අථ අපරං නපුසකං එතන්ත්යසත්ථ‍ ව්යාංපදෙසකාරණං නපුංසකං තීනී ලිඞ්ගානි අස්සාති තිලිඞ්ගං සබ්බාදිපදං න

බුද්ධිප්පසාදනී 471

පුමාදිසඞ්ඛාතං ලිඞ්ගමස්සාති අලිඞ්ගං තුම්භ අම්හසද්දාදි පඤ්චාධා ඨිතන්ති ඉච්චෙචං සලිහිගාලිඞ්ගවිභාගෙන නාමිකං පදං පඤ්චධා ඨිතං වවත්ථිිතන්ති අ‍ෙත්ථාග.

ඉති පදසාධනටීකායං බුද්ධිප්පසාදනියං ස්යාපද්යබන්තවණ්ණනා

තදෙවම්පඤ්චහි පකාරෙහි නාමිකපදානං සාධනක්කමං වත්වා ඉදානී සමාසාරම්භං දස්සෙතුං ‘අථෙකත්ථ මුච්චතෙ’ ච්චාදි ආරඞං තත්ථොකත්ථ් මනවාඛයානාය රාජපුරි‍සාදො බුද්ධියා පවිහජිත්වා යානි පදානි පුථගත්ථා නි පකප්පිතානි රාජස් පුරිසස් ඉච්චාදිනි තෙසම්පුථගත්ථාතනං සාධාරණත්ථථතා විසෙසනස්ස සකත්ථ් පරිච්චාගෙන විසෙස්ස වුත්ති එතදෙවෙකත්ථිධභවනං සමසනමිති කත්වා අනුගතත්ථාාය සමාසො ඉච්චපි වුච්චතෙ. වුත්තං හි :-

‘සමාසො පදසංඛෙපො පදප්පච්චයසංහිතං තඬිතං නාම හොතෙවං විඤ්ඤෙය්යංි තෙසමන්තර’න්ති

තෙසමන්තරන්ති තෙසං සමාසතද්ධිතානං අන්තරං නානන්තං උභින්නං විභාගො පදානං ‍සංඛෙපො එකපදත්තං සමාසො පදප්පච්චයානං සංහිතං තද්ධිතන්ති එවං ඤාතබ්බන්ති අත්ථොස තනු ච ජහමනාසකත්තා්යං වුත්තියමුපාදියමානායං රාජපුරිසමානයෙහි වුත්තෙ පුරිසමත්තස්සානයම්පප්පොති න කදාවි රාජවිසිට්ඨස්ස නෙදමත්ථිස ජහන්තොපි රාජසද්දො සකත්ථංම නච්චන්තාය ජහති තං යථා ථපතිරාජකම්මෙ පවත්තමානො සකන්තච්ඡකම්මං රාජකම්ම විරුද්ධං ජාහාති නාවිරුද්ධං හසිතකඩුයනාදිං තථා රාජසද්දොපි විසෙසත්ථ් වුත්ති විරුද්ධමත්ථංු ජාහාති න තු විසෙසනං. අථාවාන්වයතො රාජවිසිට්ඨස්ස ගහණං තං යතා චම්පකපුටො මල්ලිකාපුටොති නිට්ඨිතෙසුපි කුසුමෙසු ව්ය පදෙසෙන්වයෙතො භවති තථෙහාපි තෙන රාජවිසිඪස්ස ආනයනං නපුරිසමත්තස්ස පුබ්බපදත්ථෙ ප්පධානන්තා සුත්තෙ පඨමං ආගතත්තා ච පඨමං අසංඛ්යරසමාසො

472 සිරි රහල් පබඳ

වුච්චති තත්ථාර පි ඉධ පඨමං දස්සිතස්ස උපකුම්භසද්දස්ස නිච්චසමාසත්තා වාක්යාප ගහණොපායඤ්ඤායං දස්සෙන්තො ආහ ‘අවිග්ගහො’ විවාදි - නිච්චසමාසො අවිග්ගහොපදන්තරවිග්ගහො වාති සම්බන්ධො - නිච්චසමාසොති යත්ථ් රඤ්ඤා පුරිසො රාජපුරිසොති ආදිනා සකපදෙන විග්ගහ වාක්යංග සංම්භවති සො අනිච්චසමාසො තබ්බිපරිතො පන නිච්චසමාසො සො පන කීදිසොති ආහ ‘අවිග්ගහො පදන්තරවිග්ගහොවෙති’ති - විසෙසෙන හය්හති ඤායත්යාසනෙ නෙති විග්ගහො. විසෙසෙන වා ගහණං විග්ගහො නත්ථිි එතස්ස විග්ගහොති අවිග්ගහො, පදන්තරවිග්ගහොති පයුත්තපදතො අඤ්ඤම්පදං පදන්තරං තෙන විග්ගහො විසෙසෙන අත්ථිගහණං අස්සාති පදන්තරවිග්ගහො සො ච ‍ෙඛා යෙභුය්යාවවසෙනෙව නිපාතපුබ්බකෙසු අන්තො පාසාදාදිසු පන සකපදෙනාපි ක්වාවි විග්ගහවාක්යවසම්භවතෙ. කෙවි ඤාය වාක්යනමිදමෙවම්පි පඨන්ති අවිග්ගහො නිච්චසමාසො විග්ගහො වෙ අඤ්ඤපදවිගිගහො වෙති. යථා අධිත්ථිොති එත්ථ ඉත්ථිවසූති විග්ගහෙ අධිසද්දාවචනීයස්සා ධාරත්ථවස්ස සත්තමියා වුත්තත්තා අධිසද්දො න ප්පයුජ්ජතෙ තථා සමීපසද්දෙන උපසද්දවචනීයස්ස වුත්තත්තා උපසම්භොති උපසමීපං කුම්භස්සාති න වුත්තං, කුම්භස්සෙති ච සමීපසම්බන්ධෙ ඡට්ඨී - ස්යාාදිස්යා,දිනෙකත්ථි මිත්යාවධිකාරො යමිත්යාථහ ‘සබ්බත්ථෙ ‍කත්ථෙත වත්තතෙ’ තිඑතඤ්ච යෙභු‍ෙය්ය‍න වුත්තං “වානෙකඤ්ඤත්ථෙ‍” ති එත්ථව ස්යාදදිනෙති වත්තතෙ තන්තිවුත්ත්යයත්ථථත්තා අනෙකග්ගහණස්ස.

අසං: එකතතබහුත්තසංඛ්යා යාභාව‍තො න විජ්ජතෙ සංඛ්යා් යස්ස තදසංඛ්යං: අව්යතයන්ති යදඤ්ඤෙසම්පසිද්ධං අනව්යවයම්පි උත්තරපදං පුරිමපදස්ස විසෙසන්තො අප්ප ධානං ජාතන්ති කත්වා පුබ්බපදත්ථඅප්පධානොයමසංඛ්යවසමාසො - අත්ථඛසද්දො පච්චෙකමහිසම්බජ්ඣසතෙ අසංඛ්යදස්ස සුතත්තා පුරිසාධීනත්තා වා සම්බන්ධස්ස තස්සෙව විභත්ත්ය‍ත්ථාාදයො විසෙසනාති විසයභාවෙන.

බුද්ධිප්පසාදනී 473

එක: එකො අත්ථො යස්ස පකත්යා්දිසමුදායස්ස සො එකත්ථොය තස්ස භාවො පවත්තිනිමිත්තං එකත්ථථතාඊයාදිණාදීසමාසවිධානං තස්මිං සති සබ්බාසං විහත්තීනං යො නාම කොවි ස්යාොදි, තස්ස ලොපො හොතිති අත්ථොිඊයො කම්මා’ති ඉදමාරම්භ යාව ‘සව්වාදී හාපි’තී තාව ඊයාදි, ණො වා පච්චො’ති ඉතො පට්ඨාය ‘සකත්ථෙභ’ ති අවධිකං ණාදි. ‘ස්යාොදිස්යාතදි නෙකත්තන’න්ති ඉතොප්පභුති යාව ‘වත්ථෙක’ති තාව සමාසො ඉමමෙවත්ථං සංඛෙපතො දස්සෙති ‘එකත්ථියභාවො’ ඉච්චාදිනා - ‘තස්මි’ න්ති තසද්දෙන පුලලිඞ්ගමෙ කත්ථි්වසද්දං පරාමසති’ ‘තං නපුංසක’ න්ති විධිසුත්තං - ‍යදෙතමතික්කන්තමෙකත්ථං තනනපුංස කලිඞ්ගං වෙදිතබ්බන්ති වුත්ති - අසංඛ්යංං විහත්යාසදි සුත්ත මාරබ්භ යාව ඔරාදිසුත්තං තෙන සබ්බෙන වුත්තො සබ්බො අසංඛ්ය්සමාසො තමිච්චනෙ න පරාමට්ඨොති ආහ යදෙතම තික්කන්තමෙකත්ථොන්ති - අධිත්ථියච්චාදිසු හී‍ෙය්යා අව්යටයත්ථතප්ප ධානත්තා අලිඞ්ගතායං අඤ්ඤපදත්ථාෙදිප්පධානානඤ්ච අභිධෙය්යාිදිලිඞ්ගතායං සම්පත්තායං නපුංසකලිඞ්ගත්ථංප වචනං, ‘පුබ්බස් මාමාදිතො’ ති විධිසුත්තං - අමා- දෙකත්ථාි පුබ්බං යදෙකත්ථංබ තතොපරාසං සබ්බාසං විහත්තීනං ලොපො හොතීති වුත්ති. අධිත්ථි ති උදාහරණං, පුබ්බස්මාති කිං? ගාමං ගතොති පච්චුදාහරණං.

නතො: පුබ්බස්මා මාදිතො ස්යාාදීනං ලොපොති ච වත්තතෙ, අතොති සමාසවීසෙසනමිදන්ති ආහ ‘අමාදෙකත්ථාහ පුබ්බං යදෙකත්ථතමකාරන්තං තතො’තී - අත්රෙ ච වින්නං අත්ථාතනං විධාන‍තො විනාපි යොගවිභාගං ක්රිරයා සමවායිකී වෙ එකවාක්යා නි භවන්තීති ‘නාතො’ තීදං පටි සෙධස්ස විධායකමෙකං වාක්යංක අපමඤ්චමියාතෙතම මා දෙසස්ස විධායකං දුතියන්ති මනසි නිධාය වාක්යංහෙදෙන විවිරතො ආහ ‘අමාදෙකත්ථාධපුබ්බ’ න්ත්යාොදි අප ඤ්චමියාති අනෙන ච අනන්තරස්ස විධි වා හොති පටිසෙ ධො සෙති පඤ්චමියා අමාදෙසො එව පච්චාසන්නො පටිසිජ්ඣති නත්වලොපො තෙන පුබ්බවාක්යමවිහිතො තෙන අලොපො පටිසෙධෙන සම්බජ්ඣමානො සාමඤ්ඤෙන

474 සිරි රහල් පබඳ

පවත්ත මනො සන්තො පඤ්චමිමපි අවගාහති එකවවාක්යබතාය හි කාරියවයස්සාපි පඤ්චමියං පටිසෙධො සියා පඤ්චමීං වජ්ජෙත්වා එතං කාරියචයං වෙදතබ්බන්තියදි අප්පත්තෙ එවස්යාචදිලොපෙ අං විධීයතීති යෙන නාප්පත්ති න්යායයෙන ‍ලොපස්සාප්පවත්ති සිද්ධා තථාපි යත්රා නාම්භාවො තත්ර පඤ්චම්යා්දීනං සවනං යථා සියාති ලොපස්ස සාමඤ්ඤෙනපටිසෙධං වත්වා අම්භාවො විහිතො අඤ්ඤථායත්රා නාම්භවො තත්ර ලොපො යෙව සියා.

වාත: පුබ්බ‍ස්මා මාදිතො අතො අං තිච වත්තතෙ අනන්තරසුත්තෙන නිච්චමමාදෙසෙසම්පත්තෙ තතියා ස්ත්තමීනං විකප්පියතෙ උපකුම්භා අපෙහිති අවිධිම්හි පඤ්චමී - තනූ ච ක්රිමයාය කාරකානි භවන්ති පුබ්බපදත්ථපප්පධානොවායමසංඛ්ය සමාසො පුබ්බපදත්ථ ස්ස ච අසත්තභූතත්තා කිරියන්තරෙනාසම්භන්ධොති අවධිභාවො නොප්යිජ්ජති තස්මා කුතො පඤ්චම්යාරදිකාය විහත්තියා සම්භාවො, නෙදමත්ථිො පුබ්බපදත්ථයප්පධානත්තෙපි ගුණභුතුන්තර පදත්ථාමපෙක්ඛිය ක්රිායායොගො උපපජ්ජති යෙව, යථා; පඤ්චපූලිමානයෙති භාවප්පධානත්ථොකපි ගුණභූතදබ්බා පෙක්ඛො ක්රිුයාසම්බන්ධො - එවං අසංඛ්යුසමාසස්ස එකදෙසමත්තදස්සනවසෙන සමීපත්ථෙ‍ අසංඛ්යුසමාසමුදාහරිත්වා ඉදානි තප්පුරිසපරසමඤ්ඤාමමාදිසමාසං දස්සෙතු මාහ ‘වෙ’ ත්යාතදි.

අං ආදි යස්ස විභත්තිඡක්කස්ස තං අමාදි විධිග්ගහණ ඤ්ඤාතෙතදන්තානං ගහණං තෙනෙවාහ ‘අමාද්යාතන්ත’ න්ති අමාදිනං කම්මාදිභෙ‍දතො ඡප්පකාරෙ කාරකෙ චාකාරකෙ ච සම්භවතො අමාද්යඅන්තානං කාරකානමකාරකානංවෙකත්ථිතභාවො හොති සො ච සමාසො ක්වවි නිච්චො ක්වවි වාක්යා මෙවෙති විසිට්ඨොහිම‍තො සො ච විසෙසො බහුල වචනෙන සිජ්ඣති ආහ ‘බහුලමෙකත්ථංඨ හොති’ ති; කම්මෙ වා කම්මකෙ ච දුතියන්තමුදාහරති ‘ගාම’ මිච්චාදි ‘මුහුත්තං සුඛ’ න්ති මුහුත්තසද්දතො කාලද්ධානමව්චන්ත සංයොගෙ’ ති නිරන්තරක්රිදයාසංයොගෙ දුතියා සුඛසද්දා

බුද්ධිප්පසාදනී 475

පඨමෙකවචනංසි මුහුත්තං සුඛන්ති, විග්ගහෙ ‘අමාදි’ති සුත්තෙන අමාදිස්යාසද්යසන්තං ස්යා ද්යින්තෙන සහ බහුල මෙකත්ථං හොති ‘එකත්ථොතාය’ න්ති, විභත්තිලොපො මුහුත්තසුඛසද්දා පඨමෙක වචනං සි ‘අංනපුංසකෙ’ති සිස් අමාදෙසො මුහුත්තසුඛං.

විකප්පිතසමාසමුදාහරිත්වා නිච්චසමාසමුදාහරන්තො ආහ ‘වුත්තියෙචෙ’ ති ‘උප්පදසමාසෙ’ ති පච්චය‍විධානෙ සමීපොව්වාරිතම්පදං උපපදං කුම්භං කරොතිති ආදිසු කුම්භමිච්චාදි තස්ස සම්බන්ධිසමාසො උපසදසමාසො තස්මිංවත්තනං වුත්ති එකත්ථිචභාවො සමාසො එවෙති අ‍ෙත්ථාම, එවසද්දෙන වාක්යංං නිරාකරොති තත්ථා වාක්‍යං නත්‍ථි විග්ගහො තු කරොති ආදි කිරියාපදෙනෙව තෙනෙව කුම්භ කාරොති ආදීසු විභත්තුප්පත්තිතො පුරෙතරමෙව කාරාදිසද්දෙන සමාසො කුම්භං කරොතීති අඤ්ඤපදෙන විග්ගහං කත්වා ‘ක්වවණි’ ති අණ් විධාය “අස්සාණානුබන්ධෙ”තී කරස්සුපන්තස්සඅකාරස්ස ආකාරො කාරසද්දෙන අස්යා ද්යවන්තෙනෙව බහුලවචනෙන කුම්භසද්දස්ස නිච්චසමාසො තදාහ ‘එත්ථය බහූලාධිකාරා’ති ආදි, බහුලවචනතො කත්ථකචි සමාසාභාවමාහ ‘න්තෙ’ විවාදි ‘න්ත’ ඉති ‘න්තො කත්තරිවත්තමානෙ’ ති විහිතොන්තප්පච්චයො ‘මනො’ ති ‘මානොතිමිනා විහිතෙ මානප්පච්චයො ‘ක්තවන්තූති’ ති කත්තරිභූතෙ ක්තවන්තුක්තාවි ‘ති ඉමිනා මිහිතො ක්තවන්තුප්පච්චයො-

තතියාසමාසං දස්සෙතුමාහ ‘රඤ්ඤා’ ඉච්චාදි “කත්තුකරණෙසු තතියා” ති කත්තරීතතිය, “අසිනා ඡින්නො අසිච්ඡින්නො’ ති කරණෙ තතියා, පිතරා සදිසො පිතුසදිසොති “තුල්යාිත්ථෙසන වා තතියා” ති තතියා, ව්යකඤ්ජන වාචිනො තතියන්තස්සා අන්නවාවිනො ස්යා්ද්ය න්තෙන තථා මිස්සිකරණවාචිනො ව භක්ඛවාවිනා සමාසොහිමතො. ආචරියපාණිනිස්ස අන්නෙන ව්යසඤ්ජනං හක්ඛෙන මිස්සීකරණන්ති සුන්තෙහි සො පි කත්තුකරණලක්ඛණත්තා තතියාය අනෙනෙව සිද්ධොනි උදාහරති

476 සිරි රහල් පබඳ

“දධිනෙ” ත්යා දි දධිසද්දතො ගුළසද්දතො ච “සහත්ථෙඛනා” ති තතියා, සංඛාරියං භොජනං සංඛාරකං ව්යාපඤ්ජනං හක්ඛං ඔදනාදි තස්ස සංඛාරකං මීස්සිකරණං - තනුව ක්රිායාකාතො කාරකානං සම්බන්ධො න සභාවතො නාවෙහ වුත්තියං කිරියා කවිසූයතිති අඤ්ඤමඤ්ඤමාසම්බන්ධතො සමාසො න සියාති ආහ “වුත්ති” ච්චාදි - යදිපි වුත්තිය මූපසෙකාදික්රි යා න සූයති තථාපි වුත්තිප්පදෙන ක්රිවයා ගම්යඤතෙ න හි අසත්යු පසෙවනාදික්රිියායං සඞ්ඛාරියං සංඛාරකං ව භවති අත්ථිුවෙහ තදුභයං තතො තෙසං සබ්භාවායෙව සමාසන්තො භූතක්රිියා ගම්ය්තෙ තථා හි දධිභොජනං ත්යාුදො වුත්තෙ දධ්යාසදිනො සංඛාරකත්තං භොජනාදිනො ච සංඛාරියත්තං පතීයතෙ. නවොපසෙකා දිමන්තරෙන භාවොත්ථිසති සාමත්ථිියා උපසෙකාදිපප්තීති අතො යෙවොපසිත්තාදිසද්දො ගතත්ථිවතාය නප්පයුජ්ජතෙ තතො ච තදපෙක්ඛාය අත්ථිභයෙව සම්බන්ධොති අයුත්තත්ථථතා නත්ථී , යුත්තො සඞ්ගතෙ සම්බන්ධො වා අ‍ත්ථොප යස්ස සොයං යුත්ත‍ෙත්ථාත, නත්ථිු එතස්ස යුත්තත්ථෝති අයුත්තත්ථොො තස්ස භාවො අයුත්තත්ථ‍තා අසම්බන්ධත්‍ථ භාවො නත්ථිත අත්ථො  :- “වුත්තියෙවා” ති බහුලං සමාසවිධානතො, උරෙන ගච්ඡතීති විග්ගය්හ අමගමගමනෙති මස්මා ‘ක්වි’ ති ක්විප්පච්චයො ‘ක්විස්සා’ ති ක්විලොපො “ක්විම්හි ලොපොන්ත ව්යා්ඤ්ජනස්සා”ති මකාරලොපො, උර‍ගො - ‘වාක්යඅමෙවා’ ති බහුලං සමාස විධානතො, එරසුනා දස්සනෙතාති උභයත්ථා පි කරණෙ තතියා. යජ්ජපි සම්පදානස්ස පණිනීයෙ සමාසො න විහිතො තථා පි පයොගදස්සනා භවිතබ්බමෙව සමාසෙනෙත්යු්දාහරති ‘බ්රා හ්මණස්සා’ ඉච්චාදි.

“බ්රානහ්මණස්සා” ති සම්පදානෙ චතුත්ථිි. “යූපායා” ති තාදත්ථෙි, යූපාය යාගන්ථම්භත්ථාය ආනිතං දාරුදබ්බං යූපදාරු සඞ්ඝස්ස දාතබ්බන්ති ආදිසු අනභිධානතො සාපෙක්ඛිතාය ච සමාසො න හොති අබිධානලක්ඛණා හි තඬිත සමාසකිතකාති වචනතො; “ගාමා” ති අවධිම්හි පඤ්චමී, කම්මස්මා ජාතං කම්මජං අස්ස පදෙන විග්ගහං

බුද්ධිප්පසාදනී 477

කත්වා ජනජනනෙතිමස්මා “ක්වි” ති ක්විම්හි ‘ක්විස්සා’ති ක්විලොපො ක්විම්හි ලොපොන්තව්යාෙඤ්ජනස්ස” ති අන්තව්යාකඤ්ජනස්ස ලොපෙ ච ස්යාාදුප්පත්තිතො පඨම මෙව බුලාධිකාරතො පඨම මෙව බහුලාධිකාරතො නිච්චසමාසො - ‘ඉධ න හොති’ ති රුක්ඛපතිතො ති බහුලාදිකාරා සමාසො න හොති - රඤ්ඤොපුරිසො ඉච්චත්ර වාක්යෙ රාජසද්දො රාජත්ථමෙව කථෙති පුරිසසද්දො පි පුරිසත්ථමෙව. සමාසෙ තු රාඡපූරිසො ඉච්චත්රජ රාඡාසද්දො පි පුරිසත්ථමෙව කථෙතීති වින්නමෙකත්ථිත භාවො භවති - අඤ්ඤො එවාවයවත්ථාපනුගතො සමුදායත්ථොන පාතුභවතීති, එවමඤ්ඤත්රා පි.

අමාදි සමාසස්ස සාමඤ්ඤෙන විධානෙපි නතමානාදීහි ඡට්ඨිසමාසස්ස අදස්සනතො පරෙසං නලනිද්ධාරියපුරණභාව තිත්තත්ථෙහීති වචනං විය පටිසෙධෙ කත්තබ්බෙ බහුලවචනතො යෙව තත්ථ නාතිප්පසඞ්ගොති දස්සන්තො ආහ ‘බහුලෙ’ච්චාදි. අනුකුබ්බමිති අනුපුබ්බා, කර කරණෙතීමස්සා ‘න්තො කත්තරී’ති න්තප්පච්චයො ‘තනාදිත්වො’ති කත්තරි ඔ’කරස්ස සොස්ස කුබ්බකුරුකයිරා’ති කරධාතුස්ස සහො කාරස්ස කුබ්බාදෙසො, ‘කුරුමානො’ ති එත්ථ ‘මානො’ ති කත්තරි මා‍ෙනා කරස්සසොස්ස කුර‍ැ ආදෙසො. ‘ගුන්නං කණ්හා’ති ‘යතො නිද්ධාරණන්ති ඡට්ඨි අයමස්ස වචනස්සත්ථො යතො සමුදායතො ජාතිගුණක්රි‘යාහි එකදෙසස්ස පුථක්කරණං නිද්ධාරණං යතො තං කරීයති තතො ඡට්ඨි සියාති ‘සිස්සානං පඤ්චමො’ති සම්බන්ධෙ ඡට්ඨි ‘සුක්කතා’ ති ‘තස්ස භාව කම්මෙසු ත්ත තා ත්තන ණ්ය ණෙය්යොණිය ණියා’ති භාවෙතා, ‘ක්වි හොතෙවා’ති භාවත්ථෙනාපි ඡට්ඨිසමාසො ක්වවි හොතීති අත්ථො, ගුණවාවිනා ඡට්ඨියන්තස්ස සමාසභොවො ‘පූරණගුණසුහිතත්ථසදව්යායතබ්බ සමානාධිකරණෙනෙ’ති ලක්ඛණෙ ගුණ ඉති වචනෙන අභිමතොපාණිනීයෙහි සො කථං පටිසෙධං විනාති ආහ ‘බ්රාිහ්මණස්සෙ’ ත්යාිදි. ‘ඡට්ඨි’ බ්රාඅහ්මණස්සසෙති සම්බන්ධෙ ඡට්ඨි, ‘ඉති’ යස්මාත්ථෙ ‘දන්තා පෙක්ඛා’ති කෙ සුක්කා ඉච්චා

478 සිරි රහල් පබඳ

පෙක්ඛායං දන්තාති අපෙක්ඛතෙ තස්මා ‘කණ්හෙන සම්බන්ධාභාවා’ ති කණ්හසද්දෙන සහ අඤ්ඤමඤ්ඤා පෙක්ඛලක්ඛණස්ස සම්බන්ධස්සාභාවා ‘ත සමාසො’ ති බ්රා හ්මණකණ්හාිත සමාසො න භවතීති අත්ථෝ, ‘අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධාන’න්තී ආදිනා භටො රඤඤො පුත්තො දෙවදත්තස්සාති ආදිසු අඤ්ඤමඤ්ඤානපෙක්ඛෙසු බ්රාරහ්මණස්ස කණ්හදන්තානි ආදිසු ච අඤ්ඤසාපෙක්ඛෙසු අඤ්ඤමඤ්ඤාන්වය සාමත්ථියාභාවෙන සමාසො න හොතීති දීපෙති. ඡට්ඨියන්තස්ස සමානාධිකරණෙන ඡට්ඨි යන්තෙන සමාසාභාවො කතො පූරාණගුණෙව්වාදි සුත්තෙ සමානාධිකරණස්සා පි උපාදානතො සො පි විනා වචනං සිද්ධොති ආහ ‘රඤ්ඤො ඉච්චාදි ‘න සමස්යනතෙ’ති මාගධස්ස රාජධානන්ති එකත්ථිභාවො න කරීයතිති අත්ථොස.

ච යුත්තෙහි ච සෙහි අසාමාසිතෙහි ඡට්ඨිසමාසප්පටි සෙධො වත්තබ්බො තයානෙන තත්ථා පි අභාවමාහ ‘රඤ්ඤො අස්සො’ ච්චාදි. සාපෙක්ඛතාය ‘නසමාසො’ති පුරිසසද්දාද්යර පෙක්ඛසහිතතාය න අස්සද්දෙන සමාසො භවතිති අත්ථො යදා පන අස්සාදිනඤ්ච යොගිනං චත්ථෙ සමාසො තදා වුත්තප්පකාරාභාවතො සබ්බෙහි ච සම්බන්ධ තො සමාසො භවත්යෙපවාති ආහ ‘අස්සො වෙ’ ත්යාසදි රඤ්ඤොති ඡට්ඨියා ගුරුම්හි සාපෙක්ඛත්තපි ගුරුසද්දස්ස සම්බන්ධිසද්දන්තා සකන්ථෙ විය වුත්තියං ව්යාාපෙක්ඛායා‍හානිතො වුත්තිසබ්භාවං සාධෙතු මාහ ‘රඤ්ඤොගුරුපුත්තො’ විවාදං.

‘ගමකත්තා’ති වාක්යගත්ථස්ස බොධකත්තා අභිමතො හි ගමකත්තෙ සති සමාසො සද්දිකානං, වුත්තඤ්ච මහාහස්ස කාරෙන පතඤ්ජලිනා යත්ර ච ගමකත්තම්භවති තත්රෙ වුත්ති තං යථා දෙවදත්තස්ස ගුරුකුලං දෙවදත්තස්ස ගුරුපුත්තො දෙවදත්තස්ස දාසහරියාති. ‘ගමකත්තම්පී’ ති අපිසද්දෙන සාමත්ථියස්සාපි ගහණං; වුත්තං හි මොග්ගල්ලාය නවුත්ති විවරණපඤ්චිකායං සාපෙක්ඛත්තෙපි හි

බුද්ධිප්පසාදනී 479

යෙ‍සමෙව සාමත්ථියං ගමකත්තඤ්චත්ථි තෙසමෙව නිච්චසාපෙක්ඛනං සමාසො යථා දෙවදත්තස්ස ගුරුකුලං දෙවදත්තස්ස දාසහරියා’ති. යෙසං සාමත්ථියං ගමකත්තං වා නත්ථි න තෙසම්පි සමාසො යථා බ්රායහ්මණස්ස උච්චෙ බ්රායහ්මණස්ස සුක්කාති. අත්රාියං ටීකා, සමත්ථියං ගමකත්තඤ්චත්ථිති පදානමඤ්ඤොඤ්ඤා පෙ ක් ඛාලක්ඛණං සාමත්ථියං සාමත්ථියාහාවෙපි විග්ගහ වාක්යහත්ථස්ස ගමකත්තං වා අත්ථිති අන්ථො ගුරුනො කුලං දාසස්ස හරියාති විග්ගහොති ‘නිබන්ධන’න්තී කාරණං වුත්තංහි අශිධානප්ප දීපිකායං , ‘නිමිත්තං කාරණං ඨානං පදංබීජං නිබන්ධ න’න්ති.

‘පබ්බතට්ඨො’ ති පබ්බතෙ තිට්ඨි‘තිති විග්ගහෙ ඨා ගතිනි වුත්තියන්තිමස්මා ‘භාවකාරකෙස්වඝන්ඝකා’ති අප්පච්චයො පුබ්බස‍රලොපො ‘සරම්හා චෙ’ති ඨස්ස විභාවො චතුත්ථදුතියෙසේවසංතතියපඨමා’ති පුබ්බඨකාරස්ස ටකාරො, ‘විහත්යු ලොපො’ති ඉධ ජනෙ ඉච්චස්ස ක්තන්තෙන සත්තමී සමාසෙ සති පි බහුලාධීකාරා සත්තමීවිහත්තියා අලොපොති අත්ථො.

‘ජනෙසුතො’ ති ජනෙ පාකටො, කො පනෙත්ථ සමාසෙ සති විසෙසො යාවතා විනාපි තෙන එතං රූප සිද්ධන්තී? නෙතදත්ථි අත්රසහි එකපදත්තමෙකසරත්තඤ්ච පයොජනං තත්රන ච වරෙස ඡන්දෙසියෙව වොහාරොති එකපදත්තමෙව භාසාය මුපයුජ්ජතෙ තඤ්ච සමාසෙ, සමාසෙ වා තුල්යාරූප මිති වුත්යාතන්තරෙ විසෙයො ජනෙසුතකතං ත්යාරදිසු ජනෙ සූතෙන කතං ජනෙසුතකතන්තී අලොපසමාසාවයවං සමාසන්තරං දිස්සති, අථ සමාසන්තරෙ එකත්ථිභාවොති ය්යාසදි ලොපො කස්මා න හොතී? සාමාසාවයවත්තා, සමාසාවයවො හි ස්යාසදි තත්ථ ගහිතො යෙන ව ස්යාතදිනා සමාසපටිපදික මාරද්ධං සො තස්සාවයවො ආරම්භකෙවයවවොහාරතො ජනෙසුතෙනෙති තතියාය කතොති ච පඨමාය සමාසපාටිපදිකමාරද්ධං - තතියන්තස්ස ස්යාසද්යකන්තෙන සහ අමාදිස‍මා‍සො තෙසං එව තත්ථ ව්යාතපාරො

480 සිරි රහල් පබඳ

පුබ්බගහිතාති විහත්ති තත්රාමනිමිත්තමිති න තස්සා සමාසා වයවත්තං සක්කා වත්තුන්ති එව මඤ්ඤත්රාතපි පහංකාරො සහසා කතං භයතුපට්ඨානං පරස්සපදං අත්තනොපදං මජ්ඣෙ කල්යාපණං සරසිජන්ත්යා දිසු සබ්බත්ථ පුබ්බපදවිභත්තියා යෙවාලොපො -

තදෙවමමාදිසමාසක්කමමහිධාය සම්පති කම්මධාරයපරමඤ්ඤං විසෙසනසමාසක්කමමුපදස්සෙන්තො ‘විසෙසන’ මිච්චාදිවචනමාහ - “විසෙසන” න්ති සිය විසෙසනෙති ඉමස්මා විපුබ්බා “අනො” ති කරණෙ අනො, විසිස්සනෙනෙනාති විසෙසනං යං සාමඤ්ඤාකාරොන පවත්තමනෙකප්පකාරවන්තං වත්ථුං පකාරන්තරෙහි අවච්ඡිජ්ජි එකස්මිං පකාරෙ අවත්ථාපයති තං වුච්චති “විසෙසෙස්සනෙ’ ති “ඝ්යබණි” ති කම්මෙ ඝ්ය්ණ්, විසෙසනීයං විසෙස්සං යදනෙකප්පකාරවන්තං වත්ථුං පකාරන්තරෙහි අවච්ඡිජ්ජ එකස්මිං පකාරෙ අවත්ථාපීයතෙ තමහිධීයතෙ - යදිපි සුත්තෙ විසෙස්සෙ නෙති න වුත්තං තථා පි සම්බන්ධී සද්දත්තා ආකඩඪිතා විසෙස්සතාය විසෙසනස්ස සාමත්ථියා ලබ්හතීති විවරිත්වා තස්ස වෙවං සාමත්ථි යලඬස්ස විසෙසනමිදමෙකත්ථෙනෙපි දස්සෙන්තො ආහ “සමාණාධිකරණෙනෙ’ ති - එකො සමානො අත්ථො අධිකරණං යස්ස තෙනෙති අත්ථො; අධිකරණ සද්දෙන අන්ථො අබිධෙ‍ ෙය්යාි වුච්චති අධිකාරියති නියුජ්ජතෙහි ධානාය සද්දො අස්මිං අත්ථෙති කත්වා සමාසාධිකරණත්තඤ්ච විසෙ‍සනාපෙක්ඛං විසෙස්සම්බන්ධා අතො යෙව හින්නනිමිත්තප්පයුත්තානමෙව සද්දානං යං සමා නාධිකරණත්තං තදිහ පරිගය්හතෙ තෙසමෙවාවච්ඡෙජ්ජාවච්ඡෙදකවිසයත්තා න ත්වහින්නමිත්තානං යථා රුක්ඛො තරූති; අත්රය හි අවච්ඡිජ්ජාවච්ඡෙදකභාවො න සම්භවති පරියායත්තා සමාසො චායං යත්රජ පුබ්බුත්තරපදානි පච්චෙකං විසෙසනවිසෙස්සභූතානි සම්භවන්ති තත්ථෙව භවති යථා නීලුප්පලමිති -අත්රව හි නිලත්ථො හමරාදිහි අවච්ඡිජ්ජ උප්පලත්ථං නීලෙ අවත්ථාපෙති උප්පලත්ථොපි නිලත්ථං භමරාදිහි අවච්ඡිජ්ජ උප්ලත්ථෙ

බුද්ධිප්පසාදනී 481

අවත්ථාපෙති තතො වො‍හයෙසං විසෙසන විසෙස්සභාව සම්භවො - න වෙවමුප්පලනිලමිච්චපි පසඞ්ගො ය‍දෙව විසෙසනතාය විවච්ඡිතං තදෙව විසෙසනං නෙතරං නීලඤ්වෙන්ථ විසෙසනතාය විවච්ඡිතමිති තස්සෙව පුබ්බනිපා තො න උප්පලස්ස විසෙස්සතාය එව තස්ස විවච්ඡිතත්තා අථවාඤ්ඤතරම්පධානමිතරමප්පධානං වින්නං හි පධානන්තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤානූපකාරිත්තා අසම්බනධානමෙකත්ථප්පයොගො යෙව නොපපජ්ඡතෙ අප්පධානත්තෙ පි වින්නං සක සකපධානා පෙක්ඛා වන්තානං නත්ථි අඤ්ඤ මඤ්ඤුපකාරිත්තන්ති එකත්ථිප්පයොගො න සි අතො එකමෙත්ථප්පධාන මෙකමප්පධානං යඤ්චාප්පධනං නං යඤ්චාප්පධානං තදෙව විසෙසනං නිල සද්දො වෙත්ථාප්පධානං තදත්ථස්ස ගුනස්සාප්පධානත්තා උප්පලසද්දා තු පධානං තදත්ධස්ස දබ්බස්ස පධානත්තා, යත්ථ තු පච්චෙකං විසෙසන විසෙස්සභාවාභාවො තත්රස න භවති සමාසො. තථා ච දිස්සතෙ වුත්තියම්පච්චුදාහරණං විසෙසනන්ති කිං? තච්ඡකො යප්පොති.

විසෙසන පුබ්බපද සමාසං දස්සෙතුමාහ ‘නිලඤ්චෙ’ ත්යා.දි - ‘තුල්යා්ධිකරණ භාවප්පකාසනත්ථ ’ න්ති තුල්යාාධිකරණභාවො සමානාධිකරණතො එකවිභත්යාණන්තපදවාව්ය‍ත්තං තස්ස තුල්යායධිකරණභාවස්ස පාකටත්ථං - ‘‍වතසද්දප්පයොගො’ ති පඨමාතප්පුරිසො කම්මධාරයොව තුල්යාථධිකරණත්තානි සද්දිකවො‍හාරතො නිලං උප්පලන්ති එත්තාවතා පි සිද්ධෙ විග්ගහෙ නීලං ච තං උප්පලඤ්චෙති චසද්දතසද්දා නං වාක්යෙල උච්චාර‍ණන්ති අත්ථො - ‘සමාසෙනෙවා’ ති විසෙසන විසෙසනියභාවෙන එකත්ථජොත කෙන නීලුප්පල ඉති වුත්තපදසංඛෙපෙනෙ වාති අත්ථො; ‘නතප්පකාස‍නතො’ ති තස්සා සමානාධිකරණභාවස්ස පකාසනතො ඛ්යාවපනතො ‘න තප්පයොගො’ ති තෙසං චතසද්දානං උච්චාරණං න හොතීති අත්ථො; ‘වුත්තඪාන’ න්ති වුත්තො අත්ථො එතෙසන්ති වුත්තාඪා ‘තරථනරානං ටඨණලා’ ති ථකාරස්ස ඨකාරො තෙසං; ‘අප්පයොගො’ ති අනුච්චාරණමනූපලද්ධි අදස්සනන්ති අත්ථො - උපමෙය්යත-

482 සිරි රහල් පබඳ

වචනස්ස උපමනාවචනෙන සමාසොහිමතො පාණිනීයානං විසෙසන පරනිපාතත්ථො උපමානොපමෙය්යිසාධාරණසුරත්තාදිධම්මවචනාප්පයොගෙ සො කථන්ති ආසං කියාහ ‘බහුලාදිකාර’ ඉච්චාදි.

‘උපමානභූත’ න්ති එත්ථ පසිද්ධසාධම්මියා සාධ්යා සාධන මුපමානන්ති වචනතො සිහො උපමානං සොව විසෙසනං පරම්භවතීති මුනිසිහොති එත්ථ විසෙස්සභූතො මුනිසද්දො සිහපරො භවතීති අත්ථො - තස්සෙව උපමානුන්තරපදස්ස උදාහරණං දස්සෙති ‘සිහොවෙ’ ච්චාදිනා- අතංසභාවෙ තං සභාවරොපනමුපවාරොති වචනතො මුනිච සො සිහො වාති එත්ථ සීහසද්දො තග්ගුණජ්ඣාරොපෙන සීහතූල්යාංි වදති, කෙසඤ්චි සද්දානං මජ්ඣෙ විසෙසනත්තෙනාබිමතස්සිහ විසෙස්සත්තා යෙව පරනිපාතොති ආහ. මුනිසද්දො යෙව වා විසෙසන’ න්ති - ‘තථාහී’ ති තදෙව දස්සෙති, ‘උපචරිතානූපවරිතසිහා’ නන්ති සීහගුණස්ස මුනිම්හි දස්සනතො උපචාරෙන සීහොයං මුනිති තග්ගුණජ්ඣාරොපෙන ගහිතො සීහො ච අනුපවරීතො පකතිසිහො වාති චින්නං සීහානං අඤ්ඤෙ පි මුනිතො අත්ථි තව්යොවච්ඡෙදකත්තා මුනිපදත්ථස්ස විසෙසනත්තං විදිතමෙවෙති ආහ ‘මුනිසද්දො විසෙසෙති’ති - අවධාරණපුබ්බදෙපි විසෙසනවිසෙසස්ස භාවසම්භවා තුල්යාථදිකරණත්තාච ඉමිනාච සමාසොති ආහ ‘සීලමෙවෙ’ච්චාදි.

	 සම්භාවන පුබ්බපදං විසෙසනසමාසං දස්සෙතුමාහ  ‘ධම්මො’ තී’ ච්චාදි - වීසෙසනසමාසෙ අන්තොගධමෙව නඤ්සමාසං දස්සෙතුං ‘නඤ්’ ත්යාධදිකං දස්සෙති - පාමාන - පුත්තොති පාමා අස්ස අත්ථිති පමානොති පාමාසද්දා ‘දිස්සන්තඤ්ඤෙපි පච්චයා’ති නප්පච්චයො පාමානස්ස පුත්තො පාමාන පුත්තො යදිහෙත්ථ ඤකාරො විසෙසනත්ථො න කරීයෙථ තදා ටනඤ්ස්සාති සුත්තං කත්තබ්බමාපජ්ජතෙ තථා ච සති උන්තරපදෙ පරතො එත්ථා පි පාමානසද්දෙ යො නකරො තස්සා පි ටකාරො න සියාති අධිප්පායො  ‘පරියූදාසවුත්ති’ ති පරිතුලිතමුග්ගය්හ නිසෙධනීයස්ස

බුද්ධිප්පසාදනී 483

උත්තරපදත්ථස්ස අසනං ඛෙපනං වජ්ජනං පරියුදාසො තෙන පරියුදාසෙන විසිඪත්ථෙ වුත්ති අස්සෙති පරියුදාස වුත්ති - ‘පසජ්ජප්පටිසෙධවුත්ති’ ති පටිසෙධනි‍යමෙව පසජ්ජපත්වා තං සදිසමනපෙක්ඛීය නිසෙධො පසජ්ජප්පටිසෙධො තෙන වුත්ති අස්සෙතිපසජ්ජප්පටිසෙධවුත්ති යථා අසස්ඞහොජිති - ‘පඨමපක්ඛෙ’ ති පරියුදාසපක්ඛෙ; ‘බ්රාිහ්මණත්තානජ්ඣාසිතො’ති ‘තපො සුතඤ්ච යොනී ච එ තං බ්ර්හ්මණකාරක’න්ති වුත්තෙන ජාත්යාුදිගුණසමුදාය සංඛාතෙන බ්රාීහ්මණත්තෙන අනජ්ඣා සිතො අපරිග්ගහීතො අයුත්තොති අත්ථො - ‘ඉතරස්මි’ න්ති පසජ්ජපටිසෙධපක්ඛෙ - ‘කෙනවි සංසය නිමිත්තෙතනා’ති උපවීතදස්සනාදි කෙනවි සංසයකාරණෙ මිච්ඡාඤාණඤ්වෙන්ද්රිියහෙතුකං සදිසත්තෙන විනා න හොතීති පටිසෙධෙ සති උත්තරපදත්ථ සදිසො සමාසත්ථො ජායතෙච්චාහ ‘තත්ථ විනා සදිසත්ත’ මිච්චාදි.

‘පයොගසාමත්ථියා’ චෙ, ති අබ්රාෙහ්මණමානයෙච්චාදි පයොග සාමත්ථියාච - එවම්මඤ්ඤතෙ යජ්ජත්රථ බ්ර්හ්මණමත්තස්සානයනං සියා පුබ්බපදස්සුච්චාරණමනත්ථකං සියා අථ න කස්සවි ආනයනං එවම්පි සබ්බස්සෙවාබ්රචහ්මණසද්දස්සානත්ථකතං තස්මා පයොගසාමත්ථියා පි සදිසා පටිපත්තීති - ‘තග්ගතා’ ති සදිසත්ථගතා - යථා වුත්තස්සෙවාත්ථස්සානුබලප්පදානාය විඤ්ඤුවචනමුපඤ්ඤස්සති ‘අතොයෙවොච්චතො’ ච්චාදිනා - අයඤ්වෙත්ථ අත්ථො නඤ්සද්දෙන ඉවසද්දෙන ච සංයුත්තං තමඤ්ඤස්මීං තප්පදත්ථසදිසෙත්ථෙ පටිපත්තිං ජනෙනි තථාහ්යෙන්ථසම්පච්චයො ලොකෙ දිස්සති අබ්රාසහ්මණමානයෙති වුත්තෙ බ්රා්හ්මණසදිසො ඛත්තීයාදි ආනීයතීති - අධිකරණසද්දො හි එත්ථඅබිධෙය්යරවචනො අධිකරීයතෙ නියුජ්ජතෙ සද්දො අස්මිං තදභිධානායති කත්වා - යථා වුත්තාය ච වණ්ණනාය කිමිඨං සිද්ධන්ති ආහ ‘තදෙව’ මිච්චාදි. තදෙවන්ති වුත්තෙන පකාරෙන. ‘පක්ඛංචයෙපී’ ති පරියුදාසපසජ්ජප්පටීසෙධ වුත්තිසු විසු පි පක්ඛෙසු. ‘ඉහා’ ති අනස්සොති එත්ථ.

484 සිරි රහල් පබඳ

විස්සෙනසමාසෙයෙව අන්තො භූතිං කුපාදිසමාසං දස්සෙතුමාහ ‘කුපාදයො’ ච්චාදි - කුසද්දො පාදිසාහවරියා අයමසංඛ්යොථ එව නම් පඨවී වචනො ගය්හති. ‘අස්යාසදිවිධිම්හී’ ති විසයසත්තමී - ස්යාචදිවිධිනො ච වි‍සයො ලක්ඛණින්ථම්භූතවිච්ඡාදි තස්ස පරියුදාසා තතොඤ්ඤත්ර් සමාසොති ආහ ‘ස්යාථදිවිධිවිසයතොඤ්ඤ‍ත්ථාත’ ති නන්වයං පාදීනං නිච්චසමාසො විධියතෙ සො යදි ස්යාථදිවීධිසයෙති සියා තදා ලක්ඛණාදිසු ස්යාාදිවිධානමනත්ථකං භවෙය්යා්ති විනා පි පටිසෙධං තත්ථ සමාසො න භවිස්සති නයිදමෙවං ස්යාාදිවිධානයාමත්ථියා හි පක්ඛෙ සියා යථා විච්ඡායමසංඛ්යසසමාසො අද්ධමාසමද්ධමාසමනු අන්වද්ධමාසන්ති තස්මා පක්ඛෙ සමාසො මා හොතූති පටිසෙධො.

‘පාදයො ගතාද්යසත්ථො පඨමායා’ ති ගණසුත්තං පාදයො ගතාදො අත්ථෙ වත්තමානා පඨමාය සහ සමස්ය්න්තෙති අත්ථො. ගතාදිකොපි අත්ථො පයොගානුසාරතො යෙවානුගන්තබ්බො; එවං සබ්බත්ථ ගණසුත්තෙසු යථා යොගමනු ගන්තබ්බං. ‘පරියජ්ඣනො’ ති පරිස්සන්තො අජ්ඣයන්ත්ථන්ථි අත්ථො.

	‍වානෙ:  ඉධානෙකග්ගහණතො ස්යාුදිස්යාොදිනෙති විවච්චිතෙකසංඛ්යා:සාමඤ්ඤං පරිග්ගහිතන්තී විඤ්ඤායති තෙන වින්නං යෙව පුබ්බපරානං සමාසො අයං තු ද්විප්පභූතිනං ස්යාතද්යාන්තෙන ඉච්ඡියතෙති අනෙකග්ගහණං - ස්යාපද්යාන්තස්ස කාරියිත්තෙන නාධිකතත්තා තස්සෙවඤ්ඤත්ථෙ සමාසො විඤ්ඤායතීති ආහ  ‘අඤ්ඤස්සි’ච්චාදි -  ‘අඤ්ඤස්ස පදස්සත්‍ථෙති’ යො යං යෙන යස්ස යස්මා යස්ස යස්මින්ති එවංපඨමාදිවිහත්ත්යතන්තස්ස පදස්ස අත්ථෙ ඔතිණ්ණහංසො ජලාසයො ඉච්චාදීනි දුතියාදිවිහත්යයන්ථෙසු යථාක්කම මඤ්ඤත්ථෙසු උදාහරණානි.

ගො: ‘අප්පධානස්සා’ ති සකත්ථපරිච්චාගෙන අඤ්ඤපදත්වුත්තියා අමුඛ්යීභූතස්ස - ඉදානි චන්ද්පරයමඤ්ඤං වත්ථසමාසං දස්සතුමාහ ‘ධවාචෙ’ ත්යා්දි.

බුද්ධිප්පසාදනී 485

ව: කිත්තකා ච කෙ චත්ථාති යො මඤ්ඤතෙ තස්ස විභාගෙන දස්සෙතුමාහ ‘සමුච්චයො’ච්චාදි -තත්රෙ සමුච්චිති සමුච්චයො පිණිඩීකරණං එකං සාධනං එකං කිරියං වා පටිච්ච කිරියාසාධනානං අත්තරූපභෙදෙන වියමානතා දෙවදත්තො භූඤජති තිටඨති වාති සාධනං පටිච්ච කිරියානං අත්තරූප භෙදෙන වීයමාන‍තා වෙදිතබ්බා, ධවෙ ව ඛදිරෙ ව පලාසෙ ච ඡින්දාති ක්රිචයං පටිච්චඅත්තරූපභෙදෙන සධනානං වියමානතා වෙදිතබ්බා. අන්වාවිති අන්වාචයො යත්රභ කිඤ්චි කම්මං එකෙන වාක්යෙඛන විධාන පුනපි වාක්යින්තරෙන කිඤ්චි විධීයතෙ සො එවං වුච්චති යථා හික්කං චර ගාවො වා‍නයෙති භික්ඛාගමනමෙත්ථ පධානමන්තරඞ්ගත්තා නෙතරං බහිරඞ්ගත්තා තං කාරාණො යදි ගාවො පි පස්සති තා පි ආනයෙති ගුන්නමානයනං තදනුගුණෙන විධියතෙ. ඉතරස්ස ඉතරෙන යෙගො ඉතරීතරයොගො අඤ්ඤ මඤ්ඤසම්බන්ධොවයවභෙදාපෙක්ඛාලක්ඛණො ඉතරීතර යොගො අඤ්ඤමඤ්ඤත්ථොපාදානතාතී අධිප්පායො, තං යථා සාරි ප‍ුත්තමොග්ගල්ලානාති. සමාහරණං සමාහාරො තිරොහිතා වය‍වභෙදො සමුදායො, යථා ඡත්තුපාහනන්නි. කිමෙත්ථ සම්බත්ථෙව සමාසොති ආහ ‘තත්ථ’ ච්චාදි. ‘තත්ථ’ ‍යථාදස්සිතසු තෙසු වතුබ්බිධෙසු චත්‍ෙථසු ඉතරීතරයොගෙ සමාහාරො ච එකත්ථිභාවො සම්භවති කුතො පදානං අඤ්ඤ මඤ්ඤසම්බන්ධො අත්ථොවාරෙන පදානං අඤ්ඤමඤ්ඤා පෙක්ඛතා ලක්ඛණස්ස සම්බන්ධස්ස සබ්භාවතො. වුත්තං ච.

‘ඉතරීතරයොගස්මිං වයවත්ථස්ස සම්භවො සමුදාය තිරොහාවො පරං ව ලිඞ්ගමස්ස ච, සමුදායුබ්භවො යස්මිං වයාවා ච තිරොහිතා සමාහාරො ත්යා දඤ්චත්ථොර සො ව හොති- නපුංසක’ න්ති,

වාච්යමවාචකානං අභෙදජ්ඣවසා යතො වාච්යොධම්මෙන වා‍චකො පි වොහරියතිති දස්සෙතුං ‘පදාන’න්ති වුත්තං -න සමුච්චයෙ එකත්ථිභාවො සම්භවති නාපි අන්වාවයෙ

486 සිරි රහල් පබඳ

එකත්ථි භාවො සම්භවතිති සම්බන්ධො. කං කාරණන්ති ආහ ‘තදභාව‍ෙතා’ති තස්ස යථා වුත්තස්ස සම්බන්ධස්ස ආභාවා අසබ්භවතොති අත්ථො. ‘චසද්දනිවුත්ති’ති වුත්තට්ඨානනප්ප යොගොති වසද්දස්සාප්පයොගො.

සමා: සභාපරිසායති ඤාපකා’ ති’ තිං සහාපරිසායා’ ති සුත්තෙ සමාහාරවත්ථෙකත්ථස්ස සභාපරිසාසද්දස්ස නපුංසකලිඞ්ගෙන යුත්තෙපි නිද්දෙසෙ ඉත්ථිථලිඞ්ගවසෙන නිද්දෙසස්ස සමාරවත්ිථෙ කත්ථවි නපුංසකාභාවස්ස ඤාපනතො. අධිපච්චං ච පරිවාරො චාති විහ්ගහො. සමාසවිධායිසු වාක්යොසු යං පඨමා නිද්දිට්ඨං තස්ස පඨමා නිද්දිට්ඨං සමාසෙ උපජ්ජතන්ති සුත්තෙනකතො පසජ්ජනසඤ්ඤස්ස ස්යා්දීති පඨමාය නිද්දිට්ටඨස්ස සමාසෙ පුබ්බනිපාතො, උපසජ්ජනං පුබ්මිච්චනෙ වචනෙන ආචරියපාණිනිස්ස ඉට්ඨො සො විනාපි වචනං යුත්තිතොව සිද්ධොති ආහ ‘සමාසෙ යං පුබ්බ’ මිච්චාදිතදෙව පුබ්බං නිපතති කමස්ස පධාන භාවෙන වත්තුමිට්ඨත්තාති භාවො න නු කමාතික්කමො ක්වවි දිස්සතෙ වෙව්වාහ ‘කමාතික්කමෙ පයොජනාභාවා’ ති කමාතික්කමො විනා පයොජනං න යුත්තො න වෙහාතික්කමෙ කිඤ්චි පයොජනමත්ථි රාජාදන්තාදිසු හෙටිඨා වුත්තසුත්තෙන පු බ් බ නි පා තෙ පත්තෙ රාජදන්තාදිසු පරන්ති ඉමිනා පරප්පයොගො තස්සෙවාවරියපාණිනිස්සාහිම‍තො, තත්ථ රූපසිද්ධියා පයොජනත්තාකමව්යානතිකමෙන පරප්ප යොගෙ සිද්ධෙපිඤායානභිඤ්ඤො ච වචනං විනා ඤාතුමසමත්ථොති තදත්ථ වචනෙන භවිතබ්බන්ති මඤ්ඤමානස්ස වචනෙන රපපයොගමාහ ක්වවී’ විවාදිනා ‘බහුලාධිකාරතො’ ති ‘බහුලා’න්ති අධිකාරසුත්තෙන, ඉදානි සමාසන්තප්පයොගෙ දස්සෙතුං ‘පාපා භූමි යස්මිං’ ත්යාුදිමාහ. ‘සමාඝන්ත්වා’ ති ‘පාපාදිහි භූමියා’ ති ආදිසු උපරිවක්ඛමානෙසු සුත්තෙසු සමාසන්තො අ ඉති පදානං යොජනත්ථංප දස්සිතමධිකාරසුත්තං.

බුද්ධිප්පසාදනී 487

	පා: ‘ඉත්ථියමිච්චාදිනා’ති ‘ඉත්ථියම්භාසිතපුමිත්ථි පුමෙ වෙකත්ථෙ’ ති සුත්තෙන; ජාතියා උපලක්ඛිතා භූමි යස්මිං ඨානෙති විග්ගහො ‘සාරො ලොපො සරෙ’ ති ඉකාරලොපො.

සං: ‘අස්සා’ ති ඉමස්ස භවනස්ස, තිභූමං වතුභුම’න්ති එත්ථ තිස්සො භූමියො අස්ස වතස්සො භූමියො අස්සාති විග්ගහො.

දීඝා: පුබ්බසුත්තතො අනුවත්තීතමසංඛෙහිති පදං ‘සංඛ්යා්හී’ ති සුත්තතො අනුවත්තීතං සංඛ්යපහීති පදං ච ගහෙත්වා අසංඛෙහි සංඛ්යාගහි වෙති විවරණං කතං - සමසිතා රත්තිසද්දා ති සම්බන්ධො; දීඝා ව සා රත්ති වාති දීඝරත්තං ‘විසෙසනමෙකත්ථෙන’ති සමාසො, ‘ඉත්ථියම්භාසිතපුමිත්ථි පුමෙවෙකත්ථෙ’ ති පුබ්බපදස්ස පුබ්භාවො දීඝරත්තිති ඨිතෙ දීඝසද්දා පරස්ස අඤ්ඤත්ථාසංඛ්යබත්ථෙසු අකතසමාසස්ස රත්තිසද්දස්ස ‘දීඝාහොවස්සෙකදෙසෙහිචරත්යාඅ’ ති සමාසන්තො අප්පච්චයො ‘සරො ලොපො සරෙ’ ති ඉකාරලාපො දීඝරත්තසද්දතො ‘ක්වවෙකත්තං ච ඡට්ඨියා’ති සුත්තෙක්කවවීති යොගවිභාගෙන නපුංසකත්තං ‘අං නපුංසකෙ’ ති සිස්ස අම්භාවො දීඝරත්තං විරකාලන්ති අත්ථො. අහො ච රත්ති වාති විග්ගහො වත්ථසමාසො උත්තරපදෙ පරෙ අහස්ස ආපාදිත්තා ‘මනාද්යා පදීනමොමයෙවෙ’ ති පුබ්බ පදස්ස ඔකාරො අහසද්දා පරස්ස රත්ති සද්දස්ස වුත්තනයෙන සමාසන්තො අප්පච්චයො ‘සමාහාරෙ නපුංසක’න්ති ස්යා දිකාරියෙ කතො අහොරත්තං වස්සාසු රත්තීති විග්හො ‘අමාදී’ති සමාසො පුබ්බාච සා රත්ති ච අපරා ච සා රත්ති වාති විග්ගය්හ විසෙසනසමාසෙ ‘සබ්බාදයො වුත්තිමත්තේ’ති පුම්භාවො අඞ්ඨා ච සා රත්ති වාති විසෙසනසමාසො ඉත්ථියම්භසිතව්වාදිනා පුබ්භාවො ‘අතිරත්තො’ ති ‘අව්වාදයො කන්තාද්යසත්ථෙ දුතියායා’ ති පාදිසමාසෝ; ‘විරත්ත’න්ති විසෙසනසමාසො ‘සංඛ්යාවදී’ ති නපුංසකලිඞ්ගං අසමාසන්තපක්ඛෙ ඉත්ථිලිඞ්ගමෙව. දීඝා රත්ති එතස්සාති විග්ගය්හ ‘වා නෙකඤ්ඤත්ථේ’ති

488 සිරි රහල් පබඳ

අඤ්ඤපදත්ථිසමාසො සමීපා රත්තියා උපරත්තී අසංඛ්යංත විහත්තීච්චාදිනා සමාසො, ඉධ පන අඤ්ඤපදත්ථ්සමාසත්තා අසංඛ්ය‍සමාසත්තා ච සමාසන්තො අප්පච්චයො න හොති. රත්ති පරිමාණානුරූපං යථා රත්තං.

ගොත්ථ්: අලොපෙති විසයසත්තමිතී ආහ ‘අලොපවිසයා’ති. රඤ්ඤා ගො රාජගවො ‘අමාදී’ති සමාසො අවඞ් ‘ගොස්සාවඩ්’ති පඤ්චවන්නං ගුන්නං සමාහාරොති විග්ගහෙ ඡට්ඨියන්තානං ‘විසෙසනමෙකත්ථෙොනෙ’ ති සමාසො පඤ්චගවං තං ධනමස්සාතිත පඤ්චවගවධනො. ‘දසගව’ න්ති විසෙසනසමාසො ‘සංඛ්යා ’ දිති නපුංසකත්තං පච්චුදාහරණෙ පඤචන්නං ගුන්නං සමාහාරොති විග්ගය්හ ඡට්ඨිවිසෙසන සමාසං කත්වා’ තෙන කතං කිතං බද්ධමහිසංඛතංසං සට්ඨංහතං හන්ති ජිතං ජයති දිබ්බති බණති තරති චරති වහති ජිවනී’ ති සුත්තෙස ණිකප්පච්චයෙ කතෙ ‘තස්සලොපෙ’ති ණිකප්පච්චයස්ස ලොපෙ. නනු ච අලොපෙති වුත්තෙ කථං තඬිතලොපො විඤ්ඤායතෙ න ස්යාතදිලොපො යෙන තඬිතලොපවිසයම්පච්චුදාහරණං සියා නායං දොසො ස්යාකදිලො‍පස්ස සබ්බත්ථො සම්භවා න සො ගය්හති අසුලහතඩි තලොපොව අලොපෙති ඉමිනා පරාමට්ඨුං යුත්තන්ති. අජො ච අස්සො ච ගො චාති විග්ගය්හ චත්ථඨසමාසො විහත්තිලොපො ච කතෙ ‘ගොස්සාගසිහිනංසු ගාවගවා’ ති ගවාදෙසො ‘උභ ගොහි ‍ටො’ති යොස්ස ටො. විත්තගු උපගු විත්තාගාවො යස්ස සො විත්තගු ඉති අඤ්ඤත්ථොසමාසො සමීපං ගාවස්ස උපගු ඉති අසංඛ්යාුසමාසොති කත්වා සමාසන්තො අප්පච්චයො න හොති. ‘එකත්ථි’ න්තී එකොත්ථොස යස්ස පකත්යාතදිසමු දායස්ස සො එකත්ථො තස්ස භාවො එකත්ථං තස්ස භාවකම්මෙස්විච්චාදිනා ණප්පච්චයො භාවවිසයන්තා නපුංසක ලිඞ්ගෙ පඨමෙකවචනං සමාසස්සෙතං නාමං.

‘පුබ්බුත්තරොභයඤ්ඤ‍ත්ථභ’ න්ති වන්දාවපරං සූයමානො පච්චෙකමහිසම්බජ්ඣතිති අත්ථචසද්දස්ස පච්චෙකංපුබ්බුත්ත රොහායඤ්ඤෙහි සම්බන්ධො යථා අසංඛ්යං විහත්තිච්චාදි-

බුද්ධිප්පසාදනී 489

සුත්තෙ අත්ථදසද්දස්ස විහත්යාතදීහි සමන්වයො ඉදං වුත්තං හොති අසංඛයාසමාසො පුබ්බපදත්ථදප්ප‍ධානො අමාදිසමාසො සංඛ්යා පුබ්බවිසෙසනසමාසො වෙති වෙ උත්තර පදත්ථ‍ප්පධානා, වත්ථාවිසෙසනසමාසා උභයපදත්ථෙප්පධානා අඤ්ඤත්ථදසමාසො අඤ්ඤපදත්ථ,ප්පධානොති එවං පධානත්ථථතාවසෙන සමාසොවතුබ්බිධො හොතිති. නඤ්සමාස‍කුපාදි සමා‍සා පන විසෙස නසමාසස්ස හෙදෘව. ‘විඝෙස්සඤ්ඤොභයත්ථදත්තාති’ අසංඛ්යස සමාසො අමාදිසමාසොති වෙ විසෙස්සත්ථාප්පධානාති කත්වා අඤ්ඤෙහි උභයපදන්ථප්පධානඅඤ්ඤපදත්ථතප්පධා‍නෙහි වීහි සඬීං සමාසො තිවිධො හොතීති අධිප්පායො.

අසංඛ්යංය විසෙසනං නඤ් ච කුපාදි ච අමාදි ච, අඤ්ඤපදත්ථ්චත්ථං ස්යාිදිති අට්ඨවිධම්භවෙ.

පාදිවාදිවසා සංඛ්යොත දුවිධො සත්තභෙදිකං, විසෙසනන්තත්ථස සංඛ්යාු පුබ්බා දූවිධරාසිකං.

සමාහාරාසමාහාරවසා නඤ් දුවිධො භවෙ, කුපාදි දුවිධො මාදි ඡබ්භීධො නවාධ භවෙ.

අඤ්ඤෙ පදත්ථොො දුවිධො වත්ථොත වත්තීංසභෙදිකො, එවං සමාසා විඤ්ඤෙය්යාථ මොග්ගල්ලානමතෙ ඉධ.

ඉති පදසාධනටීකායං බුද්ධිප්පසාදනීයං එකත්ථාවණ්ණනා. _______

තදෙවං අට්ඨහි පකාරෙහි සමාසං දස්සෙත්වා ඉදානි ඉත්ථියප්පච්චයන්ථෙ දස්සෙතුං ‘අථෙ’ ච්චාදිමාහ.

ඉත්ථිත: ඉත්ථියන්ති ඉදං නාමවිසෙසනං න පච්චයත්ථ විසෙසනං තෙනෙවාහ ‘ඉත්ථිංයං වත්තමානතො අකාරන්ත තො නාමස්මා’ති. එතෙන ච එසාති පසිද්ධි මති අත්ථෙත වත්තමානතො අතො පකතිභූතනාමස්සා අප්පච්චයො ජොතකො හොතිති භාවො.

490 සිරි රහල් පබඳ

නදා: ‘ආකතිගණො’ති ජාතිප්පධානගණො නදප්ප කතිතො ‘නදාදිතො ඩී’ති ඩීප්පච්චයො. ඹිකාරස්ස අප්ප යෙගො ‘සරොලොපො සරෙ’ති පුබ්බසරලොපො ‘ගසීන’ න්ති සිලොපො ‘ගොතොවා’ති ගණසුත්තංගො සද්දතො වා ඩීප්ප‍ච්චයො හොතීති අත්ථොො. ‘ගොස්සාවඩී’ති එත්ථද ගොස්ස ආවඩ් ඉති පදච්ඡෙදො.

යු: දානත්ථානය සදා පයතො පාණි එතිස්සාති සදාපයත පාණිනි. ‘දණ්ඩිනී’ ති ‘ව්යා්ඤ්ජනෙන දීඝරස්සා’ති ඊකා‍රස්ස රස්සත්තං එවං පරවිත්තවිදුනීති ඌකාරස්ස.

ඉති ඉත්ථිෙයප්පච්චයන්තා

යජ්ජපි එහිපස්සීකොති ආදිසු ත්යාෙද්ය න්තත්ථපප්පහාවීතතත්මපි ණාදිවුත්තියා සම්භවති තථාපි යෙභූ‍කෙය්ය‍න ස්යාසද්යතන්තත්ථීප්පභාවිතත්තා තන්නිද්දෙසුත්තරකාලමිදානි ණාදිනිද්දෙසං කුරුමානො ආහ ‘අථණාදයොවුච්චන්තෙ:’ති ණො ආදි යෙසං ණානණායනාදිප්පච්චයානං තෙ ණාදයො යෙ පරෙහි තද්ධිතමිත්යාහිධීයන්තෙ, තථා ච වදන්ති තිවිධ ලිඞ්ගතො පරා හුත්වා හිතා සහිතාති තද්ධිතා ණදිප්පච්ච යාන මෙතමධිවචනං තෙසංවා නාමිකානං හිතා උපකාරාති ආහ තද්ධිතාති අන්වත්ථාභූතපරසමඤ්ඤාවසෙනාපි ණාදිප්පච්චයාව තද්ධිතානාමාති.

ණොවා: අපච්චසද්දසම්බන්ධිතෙ අපච්චවන්තතො කාතබ්බපච්චයො සාමත්ථියතො ජඨ්යඅන්තතො හොතිති ජට්ඨියන්තාක නාමස්මාති සුත්තෙ අවුත්තම්පී වුත්තං . ජට්ඨි අන්තො පරියන්තාවයවො යස්ස තං ජඪියන්තං නාමං තස්මා පරො ණොති සවිහත්තිකනිද්දෙසෙහි ණකාරස්සෙව පච්චයසරූපත්තන්ති ආහ ‘ණප්පච්චයොහොතී’ති පටිච්ච නිස්සාය එතස්මා ණාදිතො අපච්චාදිවිසෙසො අත්ථොප එතිති පච්චයො, පතියන්ති අනෙන අත්ථාොති වා පච්චයො පකතිතො පරං එතීති වා පච්චයො ‘රාඝවී’තී නදාදිතො ඩී’ ති ඩීප්පච්චයො. ‘වාවිධනතො ති විකප්පෙන ණප්පච්චයස්ස විධනතො - ‘රඝුස්සාපච්චවන්ති වාක්යංාච

බුද්ධිප්පසාදනී 491

‘රඝවපච්චන්ති සමාසො ච. රඝූති ඔක්කාකවංසෙ දිලීපරඤ්ඤො පුත්තො -‘ණාදයො’ ණාදිප්පච්චයන්තා තද්ධිතා ‘අභිධෙය්ය ලිඞ්ගජ’ අභිධෙය්යණස්ස සමානාධිකරණස්සෙව ලිඞ්ගමෙතෙසන්ති අබිධෙය්යධලිඞ්ගා යදා රාඝවසද්දෙන පුරිසොභාධෙ‍්ෙය්යාි කථෙ තබ්බො තදා රාඝවො යදා ඉත්ථි තදා රඝවී යදා කුලං තදා රාඝවන්ති හොතීත්යාමත්ථොධ. ‘තු’ විසෙසො විජ්ජති ‘අපච්චෙ’ති අපච්චත්ථෙප ණාදයො අනපුංසකා’ති න විජ්ජතෙ නපුංසකලිඞ්ගමෙතෙසන්ති අනපුංසකා ථීපුමෙසු අපච්චන්තා තිලිඞ්ග කාරිකා වචනතො අපච්චප්පච්චයන්තා සබ්බෙ ඨියං පුමෙ ච හොන්ති න තු නපුංසකෙ න හි නපුංසකමපච්චවොහාරාමරහති යෙහි පුබ්බජාසන්තානුප්පාදවාරෙන පුමහිධානා නරකතො තායන්තෙ ‍‍හෙත එව තෙසමපච්චං අපතනා අපච්චන්ති කත්වා තස්මා අපච්චත්ථොා රාඝවො රාඝවී ඔපගවොඔපගවී ඉච්චාදිකා ථිපුල්ලිඞ්ගපයොගා එව හොන්ති සකත්ථෙ විහිතො ‘ණ්යෙව’ ණ්යගප්පච්චයො නපුංසකෙ භවති යථා කාරුඤ්ඤං පත්තකල්ලං යථාභූච්චං ආකාසානඤ්චං කායපාගුඤ්ඤන්ති ‘භාව‍සමූහජා’ භාවත්ථෙව සමූහත්ථෙස ච ‍ජාතා පච්චයා ‘හී‍ෙය්ය ’ යෙභූ‍ෙය්ය‍න නපුංසකලිඞ්ගෙ භවන්තී, භාවත්ථෙච යථා මනුස්සත්තං පුථුජ්ජනත්තනං බ්ර‍හ්මඤ්ඤං සොවෙය්යංය අජ්ජවං ආධිපතියං ආලසියන්ති, සමූහත්ථෙත යථා රාජඤඤකං භික්ඛං ආපූපිකන්ති ‘තාතු’ තාප්පච්චයො පන සභාවතො ඉත්ථි ලිඞ්ගෙ එව භවති යථා නිලතා ගොතා ‍ජනතාඉච්චාදි. ‘තො පඤ්චම්යය’ ඉච්චෙතමාරඛ්හ අභුතතබ්බාවෙ කරාසභූයොගො විකාරාවී. ත්යෙඤතදවසානා තෙ පච්චයා අසංඛ්ය් නිප්ඵන්න නිපාතා යථා ගාමතො ඉතො අභිතො ආදිතො සබ්බත්ථ කත්ථං සබ්බධි යහිං තහිං කුහිං සබබදා කදා අජ්ජ සබ්බථා කථං ද්විධා එකජ්ඣං වෙදා දවිකඛත්තුං කතික්ඛත්තුං බහුක්ඛත්තුං සකිං සබ්බසො ධවලීසියාති සාමඤ්ඤෙ අභිමතෙ සති නිප්ඵන්නසද්දො නපුංසක ලිඞ්ගෙන වා උදාහු පුල්ලිඞ්ගන වා නිද්දිස්සතිති වෙදි තබ්බං අතො එව අපච්චසද්දස්ස නපුංසකත්තෙපි පුත්තපුත්තීනං වින්නම්පි වාවකො හොති.

492 සිරි රහල් පබඳ

	‘වච්ජා: වච්ඡාදිතො’ති වච්ඡකච්චකාතියමොග්ගල්ල ඉච්චෙතෙහි අපච්චප්පච්චයන්තෙහි  ‘ගොත්තාදිභූතා’ති ගොත්තං වංසො තස්ස ආදිභුතා සකට කණ්හාදිහි උපලක්ඛිතා ගණතො මච්ඡොස්සාපච්චං නත්තාදිති විග්ගහෙ ඡට්ඨියන්තා වච්ඡසද්දා ඉමිනා අපච්චත්ථෙ‍ ණාන ණායනප්පච්චයා සරානමාදිනා පුබ්බාකාරස්ස ආකාරෙ පත්තෙ ‘සංයොගෙක්ව’ වි තී පටිසෙධො.

කත්ති ‘කත්තිකාදීහි’ති කත්තිකා විනතා අත්ති පණ්හි ආදීහි ‘විධවාදීහි’ ති විධාවා වන්ධකි නාළිකී සමණ යටක ගොධා කාරණදාසි ආදිහි. ‘කත්තීකෙ‍්ධෙය්යග’ බන්ධ කුමා‍රො විනතාය අපච්චං වෙනතෙ‍ෙය්යාෙ ගරුළො, විගතො ධවො පති අස්සාති විධවා තස්සාපච්චං වෙධවෙරො.

ණ්යාොදි: යතො ණ්යොච දිස්සති තෙ සිව්වාදයො තෙහි, ‘දීතී’ති දක්ඛස්ස ධීතා අසුරමාතා.

ආණි: නාමස්මාති පකතස්ස ආති නාමසද්දස්ස විසෙ සනෙ සති ‘විධිබ්බිසෙසනන්තස්සා’ති තදන්තවිධිනා අකාරො ගය්හතිති ආහ. ‘අකාරන්තතො’ති අකාරන්තමත්තො වායං ණිවිධි න ‍ගොත්තාදිභූතතො.

රාජ: ‘ජාතියං ගම්මානාය’න්ති රාජඤ්ඤොති පච්ච යන්තෙන බත්තිය ජාතියං ගම්මමානායං

ජන: තන්නාමස්මා ඛත්තියා’ ති අපච්චසම්බන්ධෙන වුත්තං රඤේඤති වුත්ත රාජසම්බන්ධෙ තු ජනපදවාවකා යෙව.

ණ්ය්: ‘කො‍රබ්යොධ’ ති ‘ යම්හී ගොස් වෙ’ තී අවඞ් ‘තවග්ගවරණානං යෙ වවග්ගබයඤා’ ති වස්ස බත්තං සිවිනං අපච්චං රාජා වා සොබ්යෙධ, ‍ ‘ලොපොවණ්ණිවණ්ණාන’ න්ති ‍ඉලොපො.

අපච්ච තද්ධිතං. ________