සිරි රහල් පබඳ-බුද්ධිප්පසාදනී iii
අපච්ච තද්ධිතං. ________
බුද්ධිප්පසාදනී 493
ණරා: ‘රත්තො වණ්ණන්තරාපත්යවමහිසඞ්ගෙ ව ලොහිතෙ’ති වුත්තත්තා කසාවාදිනා වණ්ණන්තරමාපා දිතං රත්තං නාහිස්සඞ්ගො නා පි වණ්ණවිසෙසො; තෙන වුත්තං පාණිනියව්යාිකරණෙ කාසිකාවුත්තියං ජයාදිච්චෙන සුක්කස්ස වණ්ණන්තරාපාදනමිහ රඤ්ජිස්සත්ථොා ති. රාගසද්දොයමත්ථෝව භාවසාධනො රඤ්ඡනං රාගොති අත්ථි කරණසාධනො රජ්ජතෙ නෙනාති රාගොති තත්රෙවහ දුතියො ගය්හති රාගානි කසාවසාඛාතඅත්ථිනිද්දෙසොතතො රාග විසෙසවාවිනා සද්දතො පච්චයො විඤ්ඤායතෙ න තු රාගසද්දතොති ආහ ‘රාගවාවී තතියන්තතො’ති. ගුණ වචනත්තා’ ති ගුණවචනානං ගුණවතො දබ්බස්සා පි උප වාරවසෙන කථනතො. ‘ණත්ථඤස්සාභිධානතො’ති ණප්පවවවයෙන යොත්ථෙෙ හිධීයතෙ තස්ස කථානතො අත්ථණමහි ධාතුං පච්චයො විධීයතෙ සො වෙ අ‍ත්ථොථ තම්පච්චයං විනාපි විඤ්ඤායතෙ නිරත්ථ කො තස්ස භාවොති අධිප්පයො. කථං කාසාවා ගද්රංහස්ස කණ්ණා හාලිද්දා කුක්කුටස්ස පදාති උපමානතො උපචාරවසෙන කාසාවාදිසද්දා ගද්රාහකණ්ණාදො වත්තන්තෙ කාසාවා ඉව කාසාවා හාලිද්දා ඉව හාලිද්දාති.
නක්ඛ: ‘තතියන්තතො’ ති විජ්ඣත්ථංද තෙතාති අනුවත්තතෙ. නක්ඛත්තෙනෙති ලක්ඛණෙ තතියාති ආහ තෙන ලක්ඛිතෙ කාලෙ’ති. ඉන්දුයුත්තෙනහි ඵුස්සෙන කදාවි ලක්ඛියති කාලො කදාවඤ්ඤෙනින්දු යුත්තෙනෙති යුත්තා ලක්ඛණෙ තතියා විසෙසාවසා යොව රත්යාෙදිකාලස්ස ඉන්දු යුක්කාදිනං ඵුස්සාදීනං කදාවි කත්තා කලවාසෙසාව ධාරණත්ථනමෙව හි ඵුස්සි රත්තිච්චාදි ලොකො පයුජ්ජතෙ.
සාස්ස: ‘ඵු ඵුස්ඝීණ්ණමාසී’ ති ඵුස්සෙනින්දුයුත්තෙන ලක්ඛිතාපුණ්ණමාසි ඵුස්සී, අස්සා, ති මාසස්සා; මාඝි පුණ්ණමාඝි අස්ස සම්බන්ධිනීතිමාඝො ඵග්ගුනියා චිත්තාය විසාඛාය ජෙඪමූලෙන ආසාළ්හාය සවණෙන පොට්ඨපාදෙන අස්සයුජෙන කත්තිකාය මගසිරෙන ඉන්දුයුත්තෙන
494 සිරි රහල් පබඳ
ලක්ඛි තා පුණ්ණමාසී ඵග්ගුනී විත්තී වෙසාඛී ජෙඪමූලී ආසාළ්හී සාවර්ණ පොඪපාදී අස්සයුජි කත්තිකි මාගසිරි සා පුණ්ණ මාසී අස්ස සම්බන්ධිනීති ඵග්ගුනො මසො ඉච්චාදි වුත්තං හි.
‘විත්තො වෙසාඛ ජෙඪො වා සළ්හො වීසු ව සාවණො පොඪපාදාස්සයුජා ච මාසා වාදය කත්තිකො මාගසිරො තථා ඵුස්සො කමෙන මාඝඵග්ගුනා’ ති.
තම: වකාරො කනිකානං සමුච්චයත්ථොී නාකඞ්ඪන ත්ථේ යදි ණස්සාකඞ්ඪනත්ථොස සියා වකාරාකඞ්ඪීතං නොත්ත රත්ර වත්තතීති පරිහාසාය ණකාරො උත්තරයොගෙසු නානුවත්තති තන්නිවත්තනත්ථංත ණො වකාරෙන නාකඞ්ඪි තො තතො එව ආහ ‘ණොහොතිකො ණිකොවෙ’ති එතෙ ච සමාඤ්ඤවිධානෙපි න සබ්බෙ සබ්බතො හොන්ති ‘බහුලාධිකාරා කුතොවි කොවි එව, ‘කතයාදෙසස්සා’ති වි අකාරණන්ති විච්ඡජ්ජ ‘යවාසරෙ’ති කතයකාරාදෙසස්ස ‘ඉකාරස්සා’ ති යකාරාදෙසතො පුබ්බෙ ඉකාරස්ස ඉමිනාවාදෙසාදෙසීනමහෙදො දස්සිතො තදාදෙසා තදිව භවන්තීති ඉමාය පරිහාසාය ඉකාරස්ස කතො පි යොදෙසො ඉකාරො විය හොතීති දස්සෙති. ‘වෙය්යාකකරණො’ති එත්ථහ අයම්පදසාධනක්කමො, ව්යාවකරණසද්දතො ‘කම්මෙදුතියා’ ති අං අධීතෙති ක්රි්යාදස්සනං ව්යානකරණමධීතෙ ව්යාාකරණං ජානාතීති වා විග්ගය්හ ‘තමධීතෙ තං ජානාති කණිකා‍ෙව’ ති සුත්තෙන ණප්පච්චයො ණකාරොනුබන්ධො ණාදිසමා සො විභත්තිලොපො වුත්තඨානමප්පයොගොති ණප්පච්චයෙන වුත්තත්ථොස්ස අධීතෙති ක්රියයාපදස්ස අප්පයොගො තදාදෙසා තදිව භවන්තිති ඤායෙන ණානුබන්ධෙ පරෙ ‘සරානමාදිස්සා යුණ්ණස්සා එ ඔ ණානුබන්ධෙ’ති යාදෙසතො පුබ්බෙ ඉකාරාස්ස එකාරාදෙසො ‘වනතරගා වාගමා’ති යාගමො ‘සරම්භා වෙ’ ති යස්ස ද්වියාවො සරලොපොදි.
බුද්ධිප්පසාදනී 495
යදා තු වියාකරණමධීතෙති විග්ගහො තදා විනාපි පරි භාසාය සරානමාදිනා ඉකාරාස්ස එකා‍ෙරා ‘කුසම්බෙනා’ ති කුසරාජස්ස පුත්තෙන, කුසම්බෙන රඤ්ඤා න්බ්බත්තා පුරී කොසම්බී.
තත්රා: සබ්භාවො භවත්යබත්ථොය ගය්හතො උප්පත්ති ච තෙන භවෙති භූතෙ ජාතෙ වෙති අයමත්ථොු ලබ්භතෙ.
අජ්ජා: තත්රෙකති වත්තමානන්තා සත්තම්ය න්තතො එව විදිඤ්ඤාතබ්බො අවවනං තු පතියමානත්තා හී‍ෙය්යාම භවො හීයත්තානො’ අජ්ජ ස්වෙ හී‍ෙය්යඤ අජ්ජාදයො.
පුරා: එත්ථ ණකාරොවයවො අනුබන්ධො න හොති.
අමා: අමාති සහත්ථො නිපාතො අමා සහ භවතීති අමච්චොත
මජ්ඣා: මජ්ඣ අන්ත හෙට්ඨා උපරි ඔර පාර පච්ඡා අබ්භන්තර පච්චන්ත ඉමෙ මජ්ඣාදයො.
කණ්: එතෙ පච්චයා යථාසම්බළුං සත්තම්යරන්තතො හොන්ති න මජ්ඣාදිහි විසුං සුත්තකරණා යදිහි සියුං එක මෙව සුත්තං කරෙය්ය්.
තම: සිප්ප කොසල්ලං ක්රිියාභ්යා සපුබ්බකො ඤාණවිසෙ සො වීණාදිදබ්බං සිප්පං ච වාදනාදික්රි‍යාය විසිට්ඨො ජානන ක්රිියාවිසෙසොති සායෙව වාදන ක්රිබයා වීණාදි සද්සෙන විසෙ සෙතුං යුත්තා න දබ්බන්ති වීණාදි වාදනං වීණාදි විසයන්තා වීණාදි සද්දෙන වුච්චති - යථා වීණා වාදන විසයං සිප්පං විණාවාදනන්ති ක්රි්යාවිසයත්තා කොසල්ලං ක්රිෙයා සද්දෙන වුච්චතිති ආහ. ‘වීණාවාදන’ මිච්චාදි, පංසුකූලාදිධාරණං පංසුකූලාදි සද්දෙනොපවාරා වුච්චති පංසුකූලාදිවිසයත්තා තං ච සීලං අප්පිච්ඡාතාය සන්තුඪියා ච කරියමානං ඵලනිරපෙක්ඛවන්ති ආහ ‘පංසුකූලධාරණ’ මිච්චාදි. ‘පණ්යාංප’ වික්කෙතබ්බං, අථා යථා වාක්යේ පණ්යංසද්දො පයුජ්ජතෙ
496 සිරි රහල් පබඳ
තථා වුත්තියම්පි කස්මා නප්පයුජ්ජතෙති? වුත්තත්ථචතාය වුත්තත්ථෝහි අයං ණිකො උප්පජ්ජමානො පණ්යපත්ථපම්පි අන්තො පවෙසෙන්තො අස්සාති ඡඞ්ඪියත්ථ්ම්පි පකාසෙති.
තංහ: තන්තී පච්චෙකමහිසම්බජ්ඣතෙ යදිපිහ සුත්තෙ හන්තිච්චාදිනා වචනෙන එකසංඛ්යණස්ස පච්චය ත්ථබස්ස නිද්දෙසො වත්තමානවසෙන ච තථා පි න එකස්මිංයෙව හන්තිච්චාදිපච්ච‍යත්ථොස පච්චයොති කින්තු බහුම්හි ව න ච වත්තමානෙයෙව අපි තු භූතානාගතෙසු පි සංඛ්යාොකාලාන මවිච්ඡිතත්තා තෙසං සංඛ්යානකාලාදිනමු පාදානන්තු තන්නාන්තරීයකත්තා හන්තීච්චාදීනං ක්රියයාප්පධානත්තා තත්ථත උප්පජ්ජමානා ණිකාදයො පි ක්රිතයාප්පධානා එව භවෙය්යුෙන්ති වෙ තං න ණාදීනං සභාවතො සාධනප්පධානත්තා එවමඤ්ඤත්රා පි. සක්කතෙ පක්ඛිමච්ඡමිගෙ හන්තීති සුත්තෙ පක්ඛිආදයො සරූපෙන උපාදිණ්ණා ඉධ තථා අකත්ථාච තන්තී සාමඤ්ඤනිද්දෙසෙපි පක්ඛිමච්ඡමි ගෙහෙව සප්පරියායෙහි ණිකො බහුලං විධානාති ආහ ‘පක්ඛි‍ෙනා හන්තී’ ච්චාදි.
තෙන: තෙනෙති පච්චෙකං සම්බජ්ඣතෙ කරණෙ තතියා. ‘අනභිධානා’ ති අත්ථාකථනස්සාභාවා, අභිධානලක්ඛණා’ ති අභිධානං සති සාමත්ථියෙ වාක්යෙු වචනීයස්සත්ථිස්ස වුත්තියා කථනං ලක්ඛණං සභාවො යෙසං තබ්බාදි‍ණාදිසමාසානං තෙ අභිධාන ලක්ඛණා.
තස්ස: ‘දුතියොකාරො’ ති පොනොහවිකොති හවිකෙ උත්තරපදෙ ආපාදිපාඨා පුන සද්දන්තස්ස අකාරස්ස ඔකාරො.
තතො: ‘මත්තික’ න්ති ‘මාතිතො ච හගිනියං ජො’ති සුත්තෙ මාතිතොති භාගෙන උස්ස ඉම්භි වාක්යංත රස්සවිත්තෙසු මත්තිකි පෙත්තිකං.
බුද්ධිප්පපසාදනී 497
දීස්සන්තඤ්ඤෙපි පච්චයා’ ති විධිවිජ්ඣඞ්ගපරිභාසාසුත්තං. වුත්තත්ථෙ සු අවුත්තප්පච්චයෙ පටීච්ච ඉදං විඡ්ක්ධවඩ්ග පරිහාසාසුත්තං අවුත්ත‍ෙත්ථථසු අවුත්තප්පච්ච‍ෙය පටීච්ච විධිසුත්තං විධිනො පච්චයස්ස අඞගභූතා පරිහාසා විජ්ඣඞ්ගපරිහාසා ‘ණො වා පච්චෙ’ ති ආදිනා තෙන සුත්තෙන වුත්තෙසු නෙකවිධෙසු අත්ථෙ සු පරි සමන්තාතො භාසතිති පරිහාසා ‘දීස්සන්තී’ ති පයොගො දිස්සන්ති.
තත්ථි: ‘විදිතො’ ති ඤාතො ‘හත්තො’ ති හත්තිමා ‘නියුත්තො’ ති අධිකතො ව්යා:පාරිතොති අත්ථො’.
මාති: ‘මාතුච්ඡා පිතුච්ඡා’ ති ‘සරම්භ වෙ’ ති ඡස්ස විභාවො ‘චතුත්ථසදුතියෙස්වෙසං තතියපඨමා’ ති පුබ්බස්ස ඡසස වො.
මාතා: මාතාපිතූහීති සම්බන්ධවසා මාතාපිතුන්නං මාතාපිත රො පච්චයත්ථ:භාවෙ න විඤ්ඤායන්තීති ආහ ‘තෙසං මාතාපිතුසූ’ ති.
තමා: පිරිමීයතෙ නෙනෙති පරිමාණං දොණාදිමානං සංඛ්යාිව අඤ්ඤං වා යං කිඤ්චි උපඞ්ඪකායාදිකං යෙන පිරිමියතෙ තං සබ්බම්හ පරිමාණන්ති වෙදිතබ්බං. ‘දොණො’ති චතුරාල්හකං.
සඤ්ජා: තාරකා පුප්ඵලල්ලව ඵල කන්ණක මුත්ත උච්චාර විචාර පචාර මුකුළ ථඛක කිසලය තන්දා බුභුක්ඛා පිපාසා සුඛ දුක්ඛ උක්කණ්ඨා හරව්යාථධීච්චෙවමාදි.
මනෙ: මී‍යතෙ නෙනෙති මානං ක්රිදයාසද්දත්තා උම්මාන පරිමාණ පමාණාදිකා සබ්බං පරිච්ඡෙදරූපං වුච්චති. තත්රද උච්චත්තෙන මානමුම්මානං සබ්බතොමානං පරිමාණං ආයාමො පමාණං මානස්ස සම්බන්ධිත්තා ජඪ්ය න්ථො විධි.
498 සිරි රහල් පබඳ
ණො ච: ණොවෙති වකාරොන සුත්තපාඨෙ ‘තග්ඝොවුඬ’ න්ති සුත්තතො තග්ඝො වාති අනුකඞ්ඪියති අනුවත්තමානෙන වකාරෙන ‘මානෙ මත්තො’ ති සුත්තතොමත්තොති ච තතො ආහ ‘මත්තග්ඝා ච හොන්තී’ති,
අනෙකත්ථ තඬිතං. ________
තස්ස: ‘භාවො පදත්ථෙ සත්තායමධිප්පායක්රි්යාසුව සභාවස්මිං ච ලිලායං පුරිසිත්ථිතන්ද්රිපයෙසු වා’ති
වුත්තත්තා හාවසද්දස්ස පදත්ථ සත්තතායමධිප්පායාදිසු අනෙකෙස්වත්ථෙ සු පවත්තනො එත්ථව හාවසද්දස්ස නිප්ඵත්තිප්පදස්සනනවාරෙනාධිප්පෙතමත්ථංස දස්සෙන්තො ආහ ‘භවන්ති’ වවාදි සපන්ති පකාසෙන්ති අත්ථ්මනෙනති වා සුද්දීයතො අභීධියතෙ නෙනත්ථොප ති වා සද්දො අභිධානං බුජ්ඣති අත්ථෙසරූපන්තිවා බොධීයතෙ අනෙන අත්ථොපති වා බුද්ධි පච්චයො ඤාණං තෙ වෙ ගොතාදිවිසෙසනසරූ පතො සද්දප්පවත්තිනිමිත්තතො භවන්තිච්චාහ සද්දප්පවත්තීනිමිත්ත’න්ති වුත්තඤ්ච.
‘හොන්ත්යසස්මා සද්දබුද්ධිතති භාවො තං සද්දබුද්ධියා නිමිත්තභුතං නාමඤ්ච ජාතිදබ්බං ක්රි්යාගුණො’ති.
තදා යමෙත්ථං සංඛෙපත්ථොං යස්මා ගොතාදිනා විසෙසන තො විසෙස්සො ගවාදො ගොත් වෙවමාදිකො සද්දෙ හොති ගොතාද්යා කාරනුගතා බුද්ධි ච සොත්ථාග ඉහ භාවස්ද්දෙන වුච්චතිති. අතො එව වුත්තං තස්ස භාවා ත්තතාති; එත්ථද පාණිනීයසුත්තෙ තස්සභාවො ඉත්යදධිප්පායාදිස්වතිප්පසඞ්ගො ත්යාතදීනි වත්වා සිද්ධමත්ථං් දස්සෙන්තෙන, ව්යාාකරණමහාහස්ස කාරෙන පතඤ්ජලිනා යස්ස ගුණස්ස හි භාවා දබ්බෙ සද්ද නිවෙසො තදහීධානෙ ත්තතාතියස්ස ගුණස්සාති ජාති ආදි භෙද්ස්ස විසෙසනස්ස භාවා සබ්භාවතො දබ්බෙවිසෙසිතබ්බ වත්ථුම්හි ඛත්තියාදිසද්දස්ස නිවෙසො තදහිධානෙ තස්මිං ගුණෙවත්තබ්බෙ පච්චයෙන භවිතබ්බන්ති අත්ථොි.
බුද්ධිප්පසාදනී 499
‘පයොගමනුසාරයන්ති’ති ජිනවචනප්පයොගමනුගතා හුත්වා පවත්තන්ති. ‘කුතොචි විසු’ති කුතොචි සද්දා භාවෙ ච කම්මෙ වාති විසු භවන්ති. තත්තා හි අඤ්ඤත්රො’ත්තතාප්පච්චයෙ විනා සබ්බෙ පච්චයා සබ්බතො සබ්බෙහි සද්දෙහි පරා න හොන්ති. තඤ්ච සද්දස්ස, පවත්තිනිමිත්තං විභාගෙන කථෙන්තො ආහ. ‘නීලස්සෙ’ ව්වාදි නිලගුණො භාවොති ගුණසද්දානං දබ්බෙ වුත්තියං ගුණස්ස නිමිත්තත්තා ‘නීලගුණජාති’ති නීලගුණජාතිනිමිත්තො නීලසද්දො ගුණෙ වත්තතීති තදෙව ගුණසද්දානං ගුණෙ වුත්තියං ගුණ ජාතිනිම්ත්තං දබ්බෙ වුත්තියං ගුණො නිමිත්තන්ති විඤ්ඤෙය්යංණ නිමිත්තසරූපානුගතා බුද්ධි ව දබ්බෙ වත්තතිති සම්බන්ධො, නිලගුණජාතිභාවොති යොජනීයං; එවමුපරිපි ‘ගොජාතී’ ති ජාතිසද්දානං දබ්බෙ වුත්තියං නිමිත්තං ජාතිති කථෙති. එත්ථව ගො ජාතීති විජාතිය විනිවත්තා සජාතීය සාධාරණො ආකතිවිසෙසො න චාන්වයි රූපමෙකමන්තරෙන අව්වන්තහින්නෙසෙවකාකාරපච්චයො යුත්තොති කසිණෙසු රත්තසෙතාදිභෙදෙසු ගොපිඬෙසු සමවෙතං අබින්නසද්දබුද්ධිප්පසවනිබන්ධනං ගොත්තසාමඤ්ඤං ගොජතීති වෙය්යා්කරණා වදන්ති.
‘තදවත්ථාුවිසෙ‍සසාමඤ්ඤ’න්ති තෙසං අවත්ථායවිසෙසා තදවත්ථාවවිසෙසා, දෙවදත්තස්ස හි බාල්යිදිඅවත්ථා්භෙදො චන්දස්ස දුතියාදො කලාද්යවවත්ථාවභෙදො සුරියස්ස දිවසෙ දිවසෙ උදයාදො මනදපටුතරාද්ය‍වත්ථාෙභෙදො, තෙසං සාමඤ්ඤං ජාති තදවත්ථවවිසෙසසාඤ්ඤං ඵතෙන සඤ්ඤසද්ද්රවනං විඡ්ඡමානපදත්ථසවිසයානං පවත්ති නිමිත්තමාවික්ඛිතං ‘උපචරිතභෙදසාමඤ්ඤ’න්ති ඝටාකාසො පිඨරාකොසොති සම්බන්ධිභෙ‍දතො ඝටාභාවො පටාභාවොති ආහාවස්ස භෙ‍දතො අහෙදෙ පි යෙ භෙදා ලොකෙ උපචරිතා තෙ උපචරිතභොදා තෙසං සාමඤ්ඤමුපචරිතභෙදසාමඤ්ඤං යස්ස වසා තෙසු ආකාසො ආකාසො අභාවො අභාවොතිව සද්දො පවත්තතෙ’ ත’ භාවප්පච්චයෙනාභිධීයතෙ එවමඤ්ඤෙසම්පි නිරවයවා විජ්ජමානවිසයානං සද්දානං භවෙප්පච්චයවාච්යසත්තංඤාතබ්බං.
500 සිරි රහල් පබඳ
න ලසතීති අලසො, පුථුජ්ජනස්ස භාවො පුථුජ්ජනත්තනං චපලස්ස භාවො කම්මං වා චාපල්යං,. ‘සකත්ථේ’ති විජ්ඣ. ඩ්ගපරිහාසාසුත්තං තෙන සකත්ථෙිපි ණ්යමප්පච්චයො හොතීති සම්බන්ධෙ අකිඤ්චනසද්දා ‘සකත්ථෙ ’ ති ඉමිනා ණ්යෙි, සරානමාදිනා වුඩි, තවග්ගරණාදිනා නකාරස්ස ඤාකාරො, ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ ති යස්ස ඤො අකිඤ්චඤ්ඤං, සුවිනො භාවො සෙවෙය්යංා, පටුනො භාවො පාටවං, නග්ග ස්ස භාවොනග්ගියං, පුරොහිතස්ස භාවො පරොහිතියාං
භාවතඬිතං
_____
තර: අතිසයනමතිසයො උක්කංසො, සො ච ක්රිරයා ගුණා. නමාධාරභුතදබ්බවසා සම්භවති. කුතො අනපෙක්ඛිතනිස්සයානං සභාවතො අතිසයාභාවා පච්චධිකරණං ක්රියයාගුණා හිජ්ජමානා කත්ථඛ චි ආධික්යඅවුත්තියා සාතිසයා භවන්තීති තෙහි ද්වීහි ක්රිියාගුණෙහි සාතිසයෙහි යුත්තං දබ්බම්පි අධි කරණභුතමුක්කට්ඨං, තෙනෙවාහ ‘අතිසයෙ වත්තමානතො’ති. පකතිවිසෙසනඤ්වෙතන්ති ආහ ‘වත්තමාන‍ෙතා’ති; උක්කංසවිසිට්ඨෙ අත්ථෙස වත්තමානතොති අත්ථොත පකතිවිසෙසනත්තා ච සකත්ථිාකෙහි පකතීඅත්ථො ජොතනීයො හො ති නා හිධෙ‍ෙය්යාස, තස්ස පකති අභිධෙය්යතත්තාති උක්කංස ජොතකා තරාදයො, අතිසයෙන පාපො පාපතරොති අවිසෙසන වුත්තෙ පි අතිසයවන්තතා අතිසයවන්තපෙක්ඛා යෙවාති සබ්බෙ ඉමෙ පාපා අයමෙතෙසමතිසයෙන පාපොති අයමෙත්ථොම ලබ්භති, යථා සක්කතෙ වින්නමෙකස්සාතිසයෙ තරඉයා බහුන්නමෙකස්සානෙකානඤ්වාතිසයෙ තමිට්ඨා වීබහුසුප්පකංසෙ තරතමා ගුණඊයසඉට්ඨනා වෙති සුත්තෙහි විධීයන්ති, එවමිහවිධානං, මාථුරා පාටලිපුත්ත කෙහි සුකුමා රතරා, ඉමස්මිං ගාමෙ අඞ්ඪතරා වානිජා, අම්භාකඤ්ච දෙව-
බුද්ධිප්පසාදනී 501
දත්තස්ස ච දෙවදත්තොහිරූපතරො, දන්තොට්ඨස්ස දන්තා සිනිද්ධතාරා, සංකස්සකානං පාටලිපුත්තකානඤ්ච මාථුර සුකුමාරතරාතී සුඛසාධනත්ථංධ
පාපසද්දතො සි. අයං ච පාපො අයං ච පාපො අයමෙතෙසමතිසයෙන පාපොති වා ඉමෙ තයො පාපා අයමෙ තෙසං පාපනංමජ්ඣ අතිසයෙන පාපොති වා විග්ගය්හදවින්නතිණ්ණං වා උක්කට්ඨෙවත්තබ්බෙ ඉමිනා තරතමප්පච්චයා හොන්ති ණාදිවුන්තිවිහත්තිලො‍පාදි ච, පාපතරො පාපා තමො අතිසයාවාපි අඤ්ඤාතිසයවන්තාපෙක්ඛාය අති සයවන්තරො භවති, තෙන අතිසයප්පච්චයන්තාපි වුනාතිසයප්පච්චයො හොතෙවාති ආහ අතිසයන්තාපී’ච්චාදි අයං ච පාපිට්ඨො, අයමෙතෙසමතිසයෙන පාපිට්ඨො පාපිට්ඨතරො.
තස්ස, ‘පකතියා’ති උපාදානකාරණස්ස: අවත්ථනන්තරන්ති’ අඤ්ඤථත්තං තස්සාති සාමඤ්ඤෙන වුත්තෙපි විකාරසම්බන්ධියෙව ජට්ඨියන්තො ගය්හති. ජට්ඨියන්තසම්බන්ධි යෙව ච විකාරො ගය්හති සම්බන්ධවසාති ආහ ජට්ඨියන්තා’ ඉච්චාදී. කප්පාපස්ස විකාරො කප්පාසිකං, ඵණස්ස විකාරො වයවො වා එණෙය්යංි, විකාරමෙත්ථහ මංසං; අවයවො සත්ථි, තිණස්ස විකාරොවයවො වා තිණමයං අඤ්ඤස්මි’ න්ති විජ්ඣඞ්ගපරිභාසි සුත්තං තෙන අත්ථවන්ත රෙපීති වුත්තත්ථ, නො අඤ්ඤො අත්ථොග අත්ථ්න්තරං, තස්මිම්පි මයප්පච්චයො හොති කරීයම්පන ගුන්නං විකාරො වා අවයවො වාන හොති එතෙ ණණිකණෙය්යයමයා පාණි ඔසධි රුක්ඛවාවීහි විකාරාවය වෙසු හොන්ති අඤ්ඤෙහි තු විකාරමත්තෙ.
සමු: කාකානං සමූහො කාකං, අපූපානං සමූහො ආපූ පිකං, ආපූපං කාම තෙලපක්කං පිට්ඨඛාදනියං ‘ජනාදිහි තා’ ති විධිසුත්තං ජනාදීහි ජඨියන්තෙහි සමූහෙ තා හෙ නීති වුත්ති. ගජානං සමුහො ගජතා, බන්ධුනං සමූ‍ංහො බන්ධුතා එවං ගාමතා සහයතා නාගරතා.
502 සිරි රහල් පබඳ
එකා: එකා කආකි අසයායෙති තිපදමිදං සුත්තං එකසද්දො සඞ්ඛ්යාතවචනො පි අත්ථිතී විසෙසෙති ‘අසහායත්ථෙං’ ති සඞ්ඛයාවාවිග්ගහණෙහි එකාකිහි බුද්ධකෙහි ජිතන්ති බහුත්තවි‍සයෙ පයොගො න සියා පධානභූතෙහෙව සහායර හිතෙහීති අසාහායවචනස්ස තු උප්පජ්ජතෙ.
අයු: වෙ අංස ද්වයං, තයො අංසා අස්ස තයං කච්චායනා පන ද්වින්නං පූරණො තිණ්ණං පූරාණොති විග්ගය්හ ද්විතීහි තියො’ ති සුත්තෙන සංඛ්යාතපූරණත්ථෙග තියප්පච්චයං විධාය ‘තියෙදුතාපි චා’ති සුත්තෙන ද්විති ඉචචෙසං දුත ඉච්චාදෙසෙ විධාය දුතියො තතියොති ච චතුන්නං පූරාණොති විග්ගය්හ ‘චතුචෙඡහි ථඨා”ති සුත්තෙන චතුසද්දතො ,ථප්පච්චයං විධාය ‘වග්ගෙ ඝොසාඝොසානං තතියපඨමා’ති සුත්තෙන ද්විත්තං කත්වා චතුත්ථොගති ච සාධෙන්ති. ඉධ ‘තථා අවුත්තත්තා කථං තෙ සිජ්ඣන්තීති ආසංකීය ආහ චතුත්ථෙධ’ ච්චාදි ‘විතො’ විසද්දතො ‘තියො’ තියප්පච්චයො ‘විස්ස’ විසද්දස්ස ‘දුව’ දූආදෙසොච, ‘තිවතූහි’ තිසද්දවතු සද්දෙහි අතියත්ථාච’ති අතියප්පච්චයො ච ත්ථදප්පච්චයො ච අතියත්ථා තෙ යථාක්කමංහොන්ති තිණ්ණං පූරණො තතියො චතුන්නං පූරාණො චතුත්ථොච.
ආචරියමොග්ගල්ලානමාහාසාමිනා වුත්තියං කථං දුතියං තතියං චතුත්ථතන්ති ආසංකිය දුතියස්ස චතුත්ථිතතියානන්ති නිපාතනාති වත්වා තත්ථෙව අත්තනායෙව කතාය වුත්තිවිවරණ පඤ්චිකායං සංඛ්යාා පූරණෙවිතීහි තියො විතීනං දූතා ච යථාක්කමං චතුත්ථො ච න විහිතොති චොදෙතුමාහ කථ මිච්චාදි, දුතියස්ස සහ දියඞ්ඪදිවඞ්ඪාති එත්ථ දුතියස්සාති වචනතොයෙව දුතියසද්ද්රෙය චතුත්ථතතියානමඪඩුඩ්ඪතියාති ඵත්ථ චතුත්ථතතියානන්ති නිපාතනා චතුත්ථසද්දො තති යසද්දො ච සිද්ධොති ආහ ‘දුතියස්සීච්චාදී’ති ඉමිනානයෙන වණ්ණිතං සංඝරක්ඛීතමහාසාමිනා ච පඤ්චිකාටීකායං ‘කච්චායනෙන ද්විහීතියොච්චාදිනා ආසංකාය
බුද්ධිප්පසාදනී 503
කාරණමුපදස්සෙත්වා වුත්ති යං දුතියස්සාති ආදිනා සුත්තෙකදෙසා දස්සිතාති තානි සම්පුණ්ණං කත්වා දස්සෙතුං දුතියස්සාති ආදිනා චතූත්ථතියා නමිච්චාදි න වුත්තානි’ති විචරිතං.
ඉධ පන පදසාදනප්පගිරණකාරො පියදස්සිමහථෙරො මාගධිකසද්දලක්ඛණස්ස කත්තු මොග්ගල්ලායානවුරියස්ස සම්මුඛසිස්සො පි සමානො ආචරියෙන වුත්තනයමනාදියිත්වා ‘චතුත්ථදුතියෙස්වෙසං තතියපඨමා’ති වචනතොයෙව දුතියාදීනි රූපානි නිප්ඵාදෙසි එවමහිධානෙ උපපත්ති දිස්සති යදලක්ඛණිකං තං නිපාතනාති ඤායෙන ආදිතො සංහිතායං වුත්තතෙන ‘චතුත්ථිදුතියෙසෙවසං තතියපඨමා’ති එකෙනෙව වචනෙන සිද්ධානං රූපවිසෙසානං සමාසකණ්ඩෙ දුතියස්ස සහ දියඞ්ඪදිවාඞ්ඪාති ආදිනා අනුවාදක්කමෙන වුත්තත්තා අයම්පි රූපනිප්ඵාදනක්කමො න දොසාය කප්පතෙති; තෙනෙව ව පයොගසිද්ධියං වුත්තං වනරතනාපරනාමධෙ‍ෙය්යතන මෙධංකරමහාථෙරෙන ‘චතුත්ථදුතියෙස් වෙසං තතියපඨමා’ති නිපාතනා පූරණත්ථෙ විතො තියො විස්ස දු ව, තීවතූහි අතියත්ථා යථාක්කමං දුතියො තතියො චතුත්ථො’ති.
මප: සඞ්ඛ්යාසයා’ති සඞ්ඛ්යාිවාචීසද්දතො, සත්තන්නං පූරාණො සත්තමො, අඨන්නං පූරාණො අට්ඨමො.
තස්ස: ඡඨියන්තාය සංඛ්යාොය එකාදසාදිකාය පුරණත්ථෙ විහාසා ඩො හොතිති සම්බන්ධො. ඡට්ඨියන්තා එකාදසාදිකාය සංඛ්යාුවාවීසද්දතො පූරාණත්ථෙ විහාසා ඩො හෙතිති පි’ ‘පුරණත්ථෙ’ ති සංඛ්යාණපූරණත්ථෙ.
ඩෙ: ඩෙති නිමිත්තොපාදානා වීසතිආදීනං සතිහ‍ාගො විඤ්ඤායතිති ආහ සත්‍යන්තස්ස’ති. ඬකාරොනුබන්ධොති එත්ථෙව විසෙසනත්තා පයොගෙ න දිස්සතෙති අත්ථො; එකෙන ඌනා වීසති එකූනවීසතියා පූරාණො එකුනවීසො.
සතා: සහස්සස්ස පූරණො සහස්සිමො.
504 සිරි රහල් පබඳ
සිඛ්යාෙ: පඨමාවිහත්යොන්තාය සතිඅන්තාය උත්අන්තාය ඊසන්තාය ආසන්තාය දසන්තාස ච සංඛ්යාමවාවීසද්දතො අස්මින්ති සත්තම්ය්ත්ථෙය ඩො හොති, සා සංඛ්යාං වෙ අධිකා හොති යං අස්මින්ති වුත්තං තං සතං සහස්සං සතසහස්සං වා හොතීති සම්බන්ධො. සතං සහස්සං සතසහස්සන්ති ච උභයයථාවගාමා පීයොගස්ස ච දස්සනතො ආහ. ‘සතං සහස්සං සතසහස්සං චා හොති’ ති. වීසති අධිකා අස්මිං සතෙති විග්ගය්හ පඨමන්තා වීසතිසද්දා ඉමිනා සත්තම්යීන්ථෙ ඩප්පච්චයො, ඩකාරොනුබන්ධො, සත්යපන්තස්ස තිකාරස්ස ‘ඩෙ සතිස්ස තිස්සා’ති ලොපො, වීසසද්දාසි, තස්ස අමාදෙසො වීසං, වීසති අධිකා අස්මිං සහස්සෙති වීසංසහස්සං, වීසති අධිකා අස්මිං සතසහස්සෙති විසංසතසහස්සං උත්යීන්තාය සංඛ්යාීවාවීසද්දතො ඩප්පච්චයන්තස්ස් උදාහරණං වුච්චති “නවුති අධිකා අස්මිං සතාදිකෙති නවුතංසතං, නවුතංසතසහස්සං වත්තාලීසති අධිකා අස්මිං සතෙ සහස්සෙ සතසහස්සෙති චත්තාලීසංසත” මිච්චාදි; එවං පඤ්ඤාසංසතමිච්චාදි.
සංකිණ්ණතද්ධිතං _______
තමෙ: එත්ථ අස්ස අත්ථිති අත්ථචයමඤ්ඤාඤ්ඤානපෙක්ඛං සප්පධානං මන්ත්වාදිවිධිමහී ව්යාවපාරීයතීච්චාහ ‘එත්ථන අස්ස අත්ථිත’ ති - නනු ච යං යස්ස හොති තස්මිම්පි තං හොති යඤ්ච යස්මිං හොති තස්සාපි තං හොති යථා රුක්ඛස්ස සඛා රුක්ඛෙ සාඛාති තෙනෙව වුච්චතෙ, ඡට්ඨිසත්තමීනමවිසෙසො‍ති තත්රාසඤ්ඤතරනිද්දෙසෙනෙව සිද්ධං තං කිම්හ ඡට්ඨිසත්තමිනං භෙ‍දෙනොපාදානෙන? නෙදමන්ථි නහි ඡඨිසත්තමීනමවස්සම්භවීසමාවෙසො, තථා හි ගාවො ගඞ්ගායං භවන්ති න ච තෙ තස්සාදෙසන්තරගතො හි පුත්තො දෙවදත්තස්ස හොති න චායං තත්රන තස්මා උහො පි නිද්දිසිතබ්බාති ඉති ච සො සද්දෙ චාති ඉතිද්දො තස්ස; තමෙත්ථස්සත්ථිති එත්ථ “ඉති සද්දස්ස විවක්ඛානියමනත්ථ්ත්තා” ති පහුතාදිවිසිට්ඨායමෙව අත්ථි වචනිච්ඡායං පච්ච යස්ස භාවො විවක්ඛානියමො සොත්ථො පයොජනං යස්ස
බුද්ධිප්පසාදනී 505
සො තථා වුත්තො තස්සා භාවො විවක්ඛානියමනත්ථත්තං තස්මාති අත්ථො, අත්ථි වචනිච්ඡාය විසයං දස්සෙන්තො වුත්තියං වුත්තං කාරිකං ආහ ‘පහුතෙ’ ඉච්චාදි - ඉමෙ මන්තුආදයො පහුතෙ - වපෙ - සංසග්ගෙ ච හොන්තීති සම්බාන්ධො පහුතා බහවො ගාවො යත්ථ සන්ති යස්ස වා සො ගොමා, එකස්ස ගවං වින්නං වා විජ්ජමානත්තෙ පි ගොමාති න වොහරියති පසංසායං පයත්ථා ජාති අස්ස අත්ථිිති ජාතිමා, නින්දායං නින්දිතා වලියො ජරා සිථිලවම්මානි අස්ස සන්තිති වලිමා. අතිසායනෙ අතිසයො උක්කංසොති සායනං “ව්යා ඤ්ජනෙ දීඝරස්සා”ති දිඝො, අතිසයෙන බුද්ධි අස්ස අත්ථිාති බුද්ධිමා, නිච්චයොගෙ නිච්චං සතතං යෙගො සම්බන්ධො නිච්චයොගො තස්මිං, සබ්බදා ජුති අස්ස අත්ථිති ජුතිමා සූරියො, නිච්චං ජුතිසම්බන්ධො යස්ස අත්ථි සො එව මුච්චතෙ. සංසග්ගෙ සංසග්ගො සංසිලෙසවිසෙසොසි සංසත්තා හලිද්දී අස්ස අත්ථි ති හලිද්දිමා පටො තදෙවං ලොකස්ස විවක්ඛතො පයොගනියමා පහූතාදිවිසයෙ එව අත්ථිද වචනච්ඡායං ඉමෙ මන්ත්වා‍දයො හොන්ති න අත්ථි වචනිච්ඡාමත්තෙති සම්පන්නො භවති. ඉධ පහුතා දිසු ඡස්වපි අත්ථෙසු මන්තුප්පච්චයන්තානෙව රූපානි උදාහරණභාවෙන දස්සිතානි, පංචිකායම්පන ‘ගොමා රුක්ඛාවා රූපවා කකුදාවත්ති උදරණි් ඛිරිනො දඬි ති දව්වතානි.
වන්ත්ථත: ‘මන්ත්ව්ත්ථො’ ති මන්තුප්පච්චයස්ස අත්ථො ඉමිනා හෙට්ඨා මන්තුප්පච්චයස්ස වුත්තමන්ථං සංඛෙපෙන දිස්සෙති. පසත්ථං සීලසමස්ස අත්ථි් විග්ගය්හ වනත්වචණ්ණා’ති පසත්ථතථෙ වන්තුප්පච්චයො ණාදිවුත්ති විහත්- තීලොපො සීලවන්තු සද්දා සි ‘න්තුස්සා’ ති සිම්හි න්තුස්ස ටා හොති ‘ගසීන’ න්ති සිලොපො, සීලවා, එවං දයාවා. ‘අවණ්ණාති කිං’ ති අවණ්ණා ඉති ඉදං කිමත්ථං, ව්යාාවච්ඡෙදමාහ ‘බුද්ධිමා’ ති එත්ථ වන්තු මා හොතූති අත්ථො.
දණ්ඩා: දණ්ඩ ගන්ධ රූප දණ්ඩාදි ‘වෙ’ ති ඉකඊප්පච්ච යා වෙ හොන්ති, ‘එකමෙකං වා’ ති උහින්නං පච්චයානං මජ්ඣෙ; ‘නාවිකො’ ති නාවාසද්දතො ‘නාවා ඉකො’ ති
506 සිරි රහල් පබඳ
ගණ සුත්තෙන නියමිත්තා ‘දඬාදිත්විකඊ වා’ති ඉකප්පච්චායො කුතො චෙක මෙකං වාති වුත්තත්තා නාවාසද්දතො එකො ඉකප්පච්චයො එව හොත, නාවීති ඊප්පච්චයො න හොතීති වෙදිතබ්බං, සුඛසද්දතො ‘සුඛදුක්ඛා ඊ’ ති ග‍ණසුත්තෙන නියමිතත්තා සුඛීති ඊප්පච්චයො එව හොති සුඛිකොති න ඉකප්පච්චයො.
තපා: තප යස තෙජ මන පය ඉච්චෙතෙ තපාදයො. තපො අස්ස අත්ථි යසො අස්ස අත්ථිති විග්ගහො.
සද්ධා: සද්ධා අස්ස අත්ථි පඤ්ඤා අස්ස අත්ථිවිග්ගහො
ණො: තපො අස්ස අත්ථිති තා‍පයො.
අත්ථ්යාසත්ථතද්ධිතං. ___________
තො: වාක්යිවිකප්පත්ථං ඉහාපි වාසද්දො අනුවත්තෙ තබ්බො ‘ගාමතො’ ති පඤ්චම්යින්තා ගාමසද්දතො ගාමස්මාති ඉමස්මිං ඉත්ථෙ ඉමිනා තොප්පච්චයෙ ‘එකත්ථතාය’න්ති පඤ්චම්යාත ලොපො, තොප්පභූතීනං වීප්පච්චයන්තානං ජාතියප්පච්චයවජ්ජජිතානං සභාවතො අසං ඛ්යාමත්තා තදන්තෙහි උප්පන්නානං විහත්තීනං ලොපො ‘අසංඛ්යෙසහි සබ්බාස’න්ති.
ඉතො: ‘ඉමස්ස’ති ඉමසද්දස්ස, එතස්සාටා’ ති එතසද්ද දස්ස ටකාරාදෙසො ච, ‘කිස්ස’ කිං සද්දස්ස.
අභ්යාද: අසංයොගො. ‘අභිතො’ ති උභයතො, ‘පරිතො’ ති සබ්බතො.
ආද්යාද: අපචඤ්චම්යාදත්ථොයමාරම්භො. ආදිතොති ආදිසු තොප්පච්චයස්ස සත්තම්යසන්තතො විධිං දස්සෙතුමාහ ‘ආදිතො’ ති ‘ආදො’ ති සත්තම්ය්න්ථෙ ආදිතො, ‘මජ්ඣෙ’ ති සත්තම්යතන්ථෙ මජ්ඣතො, යං යතො, ‘ය’ න්ති යසද්දා පඨමෙකවචනං සි. ‘ආද්යාිදිහි’ ති සුත්තෙන පඨමන්තා තොප්පච්චයො’ ණාදිවුත්තිවිහත්තිලොපො, යතොසද්දා
බුද්ධිප්පසාදනී 507
පඨමෙකවචනං සි, ‘අසංඛ්යෙසහි සබ්බාස’ න්ති තස්ස ලොපො. සීහළභාසාය කතෙ පදසාධනවිවරණෙ යන්ති රූපං සත්තම්යාන්ථෙ වත්තතිති මන්ත්වා යං යස්මින්ති සත්තම්ය ත්ථෙ යතොති හොතිති වුත්තං. තම්පන අසල්ලක්ඛෙත්වා ලිඛිතං, තථා හි ‘අද්යාොදී හි’ ති එත්ත වුත්තියං යතොදකං තදාදිත්තං යං උදකං තදෙවාදිත්තන්ති උදාහරණෙ සාරත්ථවිලාසිනියං පඤ්චිකාටීකායං යන්ති පඨමන්තා තොම්හි යතොති වුත්තත්තා ච පඨමන්තා යතොදකං තදාදිත්තන්ති පයොගසිද්දියං පඨමන්තා තොප්ප වචයස්ස දස්සිතත්තා ච අම්භෙහි දස්සිතො එවරූපසාධනක්කමො සාරතො පච්චෙතබ්බො.
කත්ථෙත්ථ: ‘කතථ කුත්රාත’ති ත්රචත්ථා සබ්බාදිතොච්චාදි නෙව සිද්ධා කිංසද්දස්ස කුකා ඉමිනා නිපච්චන්තෙ. ‘ක්වා’ තී වප්පච්චයො, කිං සද්දස්ස ඉංලොපො ච නිපච්චතෙ, එත්ථඅත්රාා’ති එතස්ස ටො නිපච්චවන්තෙ. ‘ඉහ ඉධා’ ති ඉමස්මා හධා ච ඉමස්ස ටිආදෙ සො ච නිපච්චතෙ.
ධි ස: ත්රමත්ථෙසු සම්පත්තෙසු විකප්පෙ න ධිප්පච්චයස්ස විධානා තෙ පි පක්ඛෙ හොන්ති.
කදා: කාලෙ වත්තමානතො සත්තම්ය්න්තතො දාප්පච්ච යො කිංසද්දස්ස කආදෙසො ච නිපච්චතෙ. සබ්බස්ස ස ආදෙසො දාපච්චයො ච, ඉමස්ස ච ටටී හොන්ති ධුනා දානි ච පච්චයා. කුදාසද්දොතු නංසද්දයොගෙ එව දිස්සති කුදාවනන්ති.
අජ්ජ: අනජ්ජතනෙ’ති අජ්ජතනතො අඤ්ඤස්මිං කාලෙ කරහසද්දො තු තිසද්දසංයුත්තොව දිස්සති කරහතිති.
සබ්බා: ‘සාමඤ්ඤස්සා’ ති බ්රාොහ්මණාදිසාමඤ්ඤස්ස, විසෙසො: මාඨරාදිප්පකාරො විසෙසො, පකාරො’ති ඉමිනා ‘පක‍ාරොභෙදසාදිස්සා’ති නාමසත්ථෙ වුත්තෙසු පකාර සද්දස්සද්වීසු අත්ථෙසු ඉධ හදත්ථොති දස්සෙ ‘ති
508 සිරි රහල් පබඳ
ධා: සඞ්ඛයාවාවීනං සද්දානං සඩ්යාධසද්දෙන ගහිතත්තා අතථප්පධානං නිද්දෙසමාහ ‘සංඛයාවාවිහී’ති. පාණිනීයවුත්තිකාරෙනා ජයාදිච්චෙන සඞ්ඛ්යාමය විධාත්ථෙ ධාති එත්ථ සුත්තෙ විධා පකාරො ස ච ක්රිායාවිසෙසො ඉහ ගය්හති ක්රිියාපකාරෙ වත්තමානාය සංඩඛ්යාිය ධාප්පච්ච යො එකධා භුඤජති ද්විධා ගච්ඡතීති ආදිනා ක්රිවයාවි‍සයො සෙවෙත්ථ පකාරො ගහිතො. චාන්දා ච මොග්ගල්ලායනා ච දබ්බගුණක්රිවයාවිසයො එව පකාරොති පටිපන්නානවධා දබ්බං බහුධා ගුණොති ච උදාහරන්ති. ද්විධා කරොතිත්යාපදි සු විංහි පකාරෙහි කාරොති ද්වෙ පකාරෙ කරෙතිති වා විග්ගහො. චතුහි පකාරෙහි චත්තා‍ෙරා චා පකාරෙ කරොති පඤ්චාහි පකාරෙහි පඤ්ච වා පකාරෙ කරොති බහුහි පකාරෙහි බහු වා පකාරෙ කරෙතිති විග්ගහො, එකබහූපකාරෙ එකප්ප කාරං කරොති එකජ්ඣං කරොති.
වාර: වාරො පරිපාටි වාරස්ස සඞ්ඛ්යාහ වාරසඞ්ඛ්යා යාය වාරො ගණියති සා තං සම්බන්ධා ගය්හතිති ආහ ‘වාර’ ඉච්චාදි. එකං වාරං භුඤ්චති එකක්ඛත්තුං දිවයස්ස භුඤ්ජති ද්විඛත්තුං තික්ඛත්තුන්ති එත්ථ ද්වෙ වාරෙ භුඤ්චති තයො වාරෙ භූඤ්ජතීති විග්ගහො. වා‍රසංඛ්යාභය ඉච්චෙච නිපාතනස්ස ඉට්ඨවිසයත්තා පකති විසයතො ලබ්භතීති ආහ “එක” න්ති.
සො: “හීන්නෙති” දෙසාදිභෙදෙන අනෙකප්පකාර යුත්තෙඅත්ථෙ අභිධෙ‍ිසෙය්යනදබ්බගුණ ක්රිියාලක්ඛණෙ ක්රි යාය ගුණෙන දබ්බෙන වා ව්යාඨපිතුං සම්බන්ධිතුමිච්ඡාභිලාසලක්ඛනා විච්ඡා තස්සං විච්ඡායං - “සාමඤ්ඤනිද්දෙසා”ති අවිසිට්ඨ නින්දෙසතො අඤ්ඤනිවුත්තීව්යාතතිරෙකෙන පකතිමත්ත්තො පච්චයස්ස විධානතොති අත්ථො. “විභත්යාඤන්තා” ති විභත්ති විසෙසස්සව අනිද්දිට්ඨත්තා සබ්බවිභත්යොන්තභූ‍තතො.
අභු: අභුතසද්දස්ස අනුප්පන්නමත්ත වචනත්තෙපි තබ්හා වෙති වචනා තසද්දපරාමට්ඨාවත්ථන්තරාපෙක්ඛාය අභූ තස්ස සතො තෙනපච්ඡා සම්පජ්ජමානෙන අවත්ථන්තරෙන
බුද්ධිප්පසාදනී 509
භවනං අභූතතබ්භාවො, සචෙවං විධොවත්ථාවතො යෙව සම්භවතිති ආහ “අවත්ථාබවතො” ඉච්චාදි. තාය අභූතාය අවත්ථාය භාවෙ විසෙයෙ ගම්යකමානෙ වා. “කරාසභූහී” ති කරකරණෙ අසභුවි භූසත්තායන්ති ඉමෙහි තිහි ධාතූහි. යොගසද්දො සම්බන්ධවචනොති ආහ “සම්බන්ධෙ සතී” ති. පකතියා උත්තමවත්ථසන්තරං විකාරො අත්ථඅප්පධානත්තා තබ්බාවකතො අධවලං ධවලං කරොතිති විග්ගහෙ ධවලන්ති දුතියන්තො පුබ්බෙ අධවලං ඉදානි ධවලං කරොතිති ඉමස්මිං අත්ථෙ අභූතතබ්භාවෙති ආදිනා විපච්චයො, වකාරොනුබන්ධො. “එකත්ථතාය”න්ති දුතියාවිභත්තිලොපො. කිමුදාහරණෙ ඝටං කරොතිති කම්මමත්තං වත්තුමිට්ඨන්ති නාභූත තබ්බාවො. සුවණ්ණං කුණ්ඩලි කරොතීති කුණ්ඩල රූපෙනාභුතස්ස කුණ්ඩලසභාවෙන භවනෙ සති යථා වුත්තො අභූතතබ්භාවො කර ධාතු යොගො වාති සුවණ්ණ සද්දතොපි පකතවචනස්මා සියා තතො මා හොතූති විකා‍රාති වචනං.
නිපාත තද්ධිතං _______
අපච්චාදිසාමඤ්ඤත්‍ථවුත්තිතො භාවත්ථතො අව්‍යය තො අති තද්ධිතං තිධා භවති. තත්ථා සාමඤ්ඤවුත්තිතද්ධිතං අපච්චත්තො තෙන රත්තාදි අනෙකත්ථතො අත්ථ්‍යත්ථෙතො සංඛ්‍යාතො වාති චතුධා භවති. එවං භාවත්ථතඩිත අව්‍යය තද්ධිතෙහි සද්ධිංඡබ්බිධං භවති. වුත්තංහි,
සමඤ්ඤවුත්තිභාවත්ථා සංඛ්යාාතො තද්ධිතං තිධා තත්රාවදි චතුධාපච්චානෙකත්ථාත්ථ්යයත්ථසංඛ්යිතො, ඉච්චෙචං ඡබ්බිධො ණාදි කණ්ඩො ඉධ පකාසිතො.
ඉති පදසාධනටීකායං බුද්ධිප්පසාදනීයං තද්ධිත වණ්ණනා.
තදෙවං ඡහි පකාරෙහි ණාදයො දස්සෙත්වා ඉදානි එතෙසමෙව නාමනං කානිච උපපාදෙතුං පුබ්බසද්දිකපකප්පිතකිතකසඤ්ඤං ධාතු විහිතතබ්බාදිවිධානං අරහතෙ
510 සිරි රහල් පබඳ
“අථ තබ්බාදයො වුච්චන්තෙ” ති ක්රිකයත්ථාති අදිකා‍රතො ක්රි යත්ථෙහි ධාතූහි කිතසඤ්ඤිතා තබ්බාදයො පච්චයා වුච්චන්තෙති සම්බන්ධො. “අධිකාරතො” ති අධිකාරීයති සද්දලක්ඛණකාරෙන සම්බන්ධීයතිති අධිකාරො අනුවත්ත නං තස්ස්මා කාරණාති අත්ථො. “ක්රිෙයත්තෙහි” තී ධාතූහි පකති හි පරාතී අත්ථො - තබ්බො ආදි ෙයසං තෙ තබ්බාදයො පඤ්චමෙ ඛාදිකණ්ඩෙ “භාවකම්මෙසුතබ්බානියා” ති විහිතං තබ්බප්පච්චයං ආරබ්භයාව “ණ්වාදයො” ති සුත්තං තාව විහිතා යෙ පච්චයා තෙ තබ්බාදයො නාම - ක්රිමයාපකති ව්යාතපාරො පුබ්බාපරීභූතා සාධියමානරූපා සා අත්ථො අභිධෙය්යං එතස්ස සද්දස්සාති ක්රිබයාත්ථො; පඤ්චිකායං “ක්රිතයාකාරකසාධියො අසත්තභූතො පදත්ථො අත්ථො අභිධෙය්ය’ති විවරිතං. ‘ධාතු’ ති එතසද්දෙන ගහිතමත්ථං භුවා දිසද්දං දස්සෙති, ක්රිතයා ධාරෙතිති ධාතු. ‘සො’ ති තසද්දෙන ධාතුං පරාමසති. ඉධ ධාතුසද්දො පුල්ලිඞ්ගො, කච්චයානමතෙන ද්විලිඞ්ගිකො, සද්දනිතිකාරොප්යා’හ,
“ධාතුසද්දො ජිවවනෙ ඉත්ථිලිඞ්ගත්තනෙ මතො සත්ථෙ පුල්ලිඞ්ගභාවස්මිං කච්චායනමවත ද්විසූ”ති.
ද්වෙ විධා පකාරා අස්ස ධාතුස්සාති දුවිධො, සකම්මක අකම්මකංචයෙන දුවිධොති සම්බන්ධො. ‘තත්ථධ’ තෙසු විවිධෙසු ධාතුසූති නිද්ධාරණෙ සත්තමි. යස්මිං ක්රි්යාත්ථෙ යස්මිං ධාතුම්හි කත්තුවාවිනි සති ඔදනාදිකම්මං ගවෙසියතෙ සො සකම්මකො, ඉතරො තදඤ්ඤො අකම්මකො; අයමෙත්ථ භාවො යස්ස පදස්ස පයොගෙ කත්තුනා නිප්ඵාදියමානා ක්රිකයා කම්මෙන විනා න‍හොති තං සකම්මකං, යථා පවතීති වුත්තෙ ඔදනං වා අඤ්ඤං වා කිඤ්චිති විඤ්ඤායති; යස්සපන පයොගෙ කම්මරහිතා කත්තුනො එව කිරියාවිඤ්ඤායතිතං අකම්මකංයථා තිට්ඨති දෙවදත්තොති ඨානමෙව බුද්ධිවිසයො න තු කිංචි කම්මභුතං. තත්ථ සකම්මකං පදං කම්මඤ්ච පරිදීපෙති සයං පච්චතෙ ඔදනොති ආදිසු කත්තාරඤ්ච පචති ඔදනන්ති ආදිසු. අකම්මකං පදං පන කත්තාරඤච දිපෙති තිට්ඨතීති අදිසු. භාවඤ්ච උපඨියතිති ආදිසූති. හොතිවෙත්ථ,
බුද්ධිප්පසාදනී 511
“කත්තුවාවිනි ධාතුම්හි යස්මිං කම්මං ගවෙස්සතෙ සකම්මකොති සො ඤෙ‍ෙය්යාා තබ්බිරුඩො අකම්මකො”තී
“කම්මාවචනිච්ඡාය’ විජ්ජමානස්ස කම්මස්ස අවිවක්ඛායං ‘අකම්මකතො’ති භුආසෙච්චාදිතො කම්මරහිත ධාතුතො, ‘කාරකෙ’ති කන්තුකරණාදිකෙ කාරකෙ ච තබ්බාදයො වෙදිතබ්බා, ධාතුසද්දප්පසඞ්ගතො ආගතා එතෙ ච සකම්මක අකම්මකා ධාතුවො ක්රිොයත්ථාති වුත්තා ක්රිදයාය පන ලක්ඛණං පඨමංන වුත්තන්ති කත්වා තමිදානි විභාවෙන්තො ආහ ‘ක්රිරයෙ’ වවාදිනා. ‘අසත්තසම්මතො’ති අද්දබ්බන්ති අභිමතො.
කත්තරි කම්මෙ වා’ ති ගච්ඡතිති ආදිසු ගමනසාධකෙ පුරිසෙ පච්චතෙ ඔදනොතිආදිසු සිථිලභාවසාධකෙ තණ්ඩුලා දිම්හි වා ‘පතිට්ඨිතො’ සමවෙතො ‘කාරකසමුහ සාධියො’ ති කත්තාදීහි ඡහි කාරකෙහි යථානුරූපං සාධෙ තබ්බො. කථං? පච්චතෙති එත්ථ හි එකා ක්රිතයා, කිං පච්චතෙ? ඔදනො, කෙන පච්චතෙ? දෙවදත්තෙන, කෙන කරණභූතෙන? අග්ගිනා, කස්ස දාතුං? බ්රචහ්මණස්ස, කස්මා? අපක්කම්ම ගාමස්මා, කම්මිං? ථාලියන්ති, ඡහිපි කාරකෙහි සාධනීයා භවති. කාරකන්ති ච ක්රිියා නිප්ඵත්ති නිමිත්තං, තඤ්ච දබ්බගුණක්රිියානාමජාතිභෙ‍දතො පඤ්චධා දණ්ඩො ධවලො පචනං විත්තො ගවයොති, යථා පුන ඡඬා කන්තා කරණං කම්මං සම්පදානමවධි ආධාරොති, තත්ථ සත්ති කාරකං, සත්තී ච නාම ක්රිමයානිබ්බත්තනසාමත්ථිය්යායරූපං, එවඤ්චරහි දබ්බාදිනං කථං කාරකත්තමිති වෙ? වුච්චතෙ තස්ස සත්තියා නිස්සායා දබ්බාදයො තත්ර ට්ඨතාය කාරකං න මුඛ්ය තො, යදි මුඛ්යංතො සියුං තෙසං කත්තාදිකාරකානං අඤ්ඤමඤ්ඤතො විනිවත්තරූපත්තා යං නිස්සයං තං නිස්සය මෙව සියා න කදාවි කරණරූපං කත්තුරූපං වා භවෙය්ය තථා ච ථාලියං පවති ථාලියා පචති ථාලී පචතීච්චාදො එකස්ස කත්තුකරණාධාරභොදො න සියා, සත්තීයම්පනානො කසත්යතදිකරණත්තා යයා යාය සත්තියා
512 සිරි රහල් පබඳ
දබ්බාදයො, විවච්ඡන්තො තං තං කාරකං හොතීති උපජ්ජතෙ දබ්බා ද්යවභෙදෙ පි කාරකභෙදො එවං ච කත්වාහිධියතෙ විවචඡා තො හි කාරකානි භවන්ති ති.
අථ කථං කත්තාදිනි ක්රිියාය කාරකානි භවන්ති? වුච්චතෙ, තත්ථ කත්තා තාව අත්තසමවායිනියා ක්රියයාය කරණ භාවං පටිපජ්ජමානො ක්රිතයාය නිමිත්තං හසති නච්චති දෙවදත්තොති කම්මසමවායිනියා පි ක්රි යාය චදත්ථෙ භාජන සංඛරණාදයො පවත්තෙන්තො ඔදනං පවති දෙවදත්තොති ජලනක්රි යා සාධෙතබ්බෙ වික්ලෙදනෙ අඞ්ගභාවෙන කට්ඨානි කට්ඨෙහි පචතීති ඵරසු ච රක්ඛාදීනං ද්විධාප්පත්තියං එරසුනා ඡින්දතීති කම්මම්පි ක්රිඛයාය සබ්බජ්ඣමානං සම්බන්ධෙ නිමිත්තභාවෙන එවං සම්පධානමවිධි රධිකරණං ගොදානාප නයන ධාරණක්රි යාසු නිමිත්තභාවෙන බ්රාධහ්මණානං ගාවො දදාති ගාමස්මා අපෙන්ති ථාලියම්පචතිති එතෙසඤ්ච යථා සකං ක්රිනයාසු පවත්තෙතා කත්තාති සොව පධානත්තා කත්තුවොහාරං ලභතෙ නාඤ්ඤං කත්තුභාවෙපි අප්පධානත්තා. ‘වුත්තං හී’ ති සද්දත්ථවින්තායං රතනසිරිඤාණාචරියෙන. අද්දබ්බභූතං කත්තාදි කාරකග්ගාමසාධියං කත්තු කම්මට්ඨං පදත්ථං තබ්බිදු ක්රිඤයා ලක්ඛණඤ්ඤුනො ක්රිගයං ඉච්චන්තිති සම්බන්ධො.
කත්තා ච කම්මං ච තෙසු තීට්ඨති සමවෙතීති කත්තු කම්මට්ඨො දෙවදත්තොදිකත්තුගතො පා දු ප් ප ත නා වපතනාදිලක්ඛණො ගමනාගමනාදි ඔදනාදිකම්මගතො කිලෙදනාදි ච ගය්හති කාරකානං කත්තුකම්මකරණාදිනං ගමො සමූහො කාරකග්ගාමො තෙන යථා සම්භවං සදෙතබ්බො තං පදත්ථං. ‘අකාරො’තං ධාත්වන්තො, ‘උච්චාරණත්ථො’ති ධාතුපාඨෙ අ අන්තෙ උච්චාරණත්ථොති වුත්තත්තා ආහ ‘එව’ න්ති අකාරන්තධාතුනං අන්තෙ අකාරො උච්චරණත්ථොති අතිදිසති.
භාව: ‘ක්රිසයත්ථා පරෙ හොන්ති’ තී ධාතුප්පකති පරෙ භවන්තිති අත්ථො - කුත්රෙථත්යාිහ ‘භාවකම්මෙසූ’ ති. භවනං භවො, ක්රිතයා ධාත්වත්ථො, කරියති කත්තුක්රිුයාහි සම්බන්-
බුද්ධිප්පසාදනි 513
ධීයතිති කම්මං, භාවො ච කම්මඤ්ච භාවකම්මානි, තෙසු භාවක්මමෙසු යතො ක්රිියත්ථාතබ්බාදයො විධීයන්තෙ තෙනෙව වාව්යො භාවෙ කම්මෙ වෙති අත්ථො; අථ කථං භාවෙ තබ්බාදයො භවන්තීති යාවතා ක්රිනයාවචනා ධාතවොති ආගමතො ධාත්වහිධෙ‍ෙය්යාභ එව භාවො, න පච්චයාහි ධෙ‍ෙය්යා් නෙදමත්ථි ධාතුනො විධිනො ච අත්ථො භාවො තදුහයාන්වය ව්යාවතිරෙකානුගමෙන පතිතියා න කෙවලස්ස ධාතුස්ස නාපි පච්චයස්ස යො ච ද්වින්නං සො එකස්සාපි භවති අඤ්ඤථා ද්වීන්නප්පි න සියාති පරමත්ථතො හි සමුදායො එව පකතිප්පච්ච‍යසභාවො ක්රිතයායවාකො න පකතිමත්තං නාපි පච්චයමත්තං ක්වවි පකත්ප්පච්ච‍යත්ථව විභාගො තු අපටිපන්න සමයස්ස පටිපත්ය්ත්ථං සංකෙතකාලෙ එව අයම්පකත්ය්ත්ථො අයම්පච්චයත්ථොති පරිකප්පනාවසෙන වොහරීයති න තුපටිපත්තිකාලෙ තස්මිං තු සබ්බො සමුදායත්ථො එව සමුදාය රූපෙනෙව අනාදි සිද්ධත්තා.
තුංතු: තුන්ති ‘තුං තායෙ තවෙ’ ච්චාදිනා විහිතො තුං ච, ‘පටිසෙධෙ ලංඛලූනං තූනක්ත්වානත්වා වා’ ‘පුබ්බෙකකත්තු කාන’න්ති විහිතො තූනො ව භාවකම්මෙසු තබ්බානීයා’ති විහිතො තබ්බො ච තුංතූනතබ්බා, තෙසු පච්චයෙසු සබ්බ මෙතං සුත්තවුත්තමත්ථං. තුං ආදි මරියාදාභු තො යෙසං තෙ තු මා ද යො ති තග්ගුණසංවිඤ්ඤාණෙනඤ්ඤපදත්ථසමාසෙ නොපදස්සකතුමාහ ‘තුමාදිසු’ති. ‘කරස්සා’ති කර කර ණෙතිමස්ස ‘ජට්ඨියන්තස්සා’ති පරිහාසාය අන්තස්ස රකාරස්ස ආ හොති.
පර: යකාරතො අඤ්ඤස්මිං ව්ය ඤ්ජනාදො පච්චයෙ පරෙ ක්රිරයත්ථානං අන්තව්ය ඤ්ජනස්ස පරරූපං හොතිති සම්බන්ධො. කරකරණෙ අකාරො උච්චරණත්ථො, කරණන්ති විග්ගය්හ ‘භාවකම්මෙසු තබ්බනීයා’තී භාවෙ තබ්බ පච්චයෙ තුමාදිසු පරෙසු ධාත්වන්තස්ස ‘තුංතූනතබ්බෙ සු වා’ තී විකප්පෙන ආකාරාදෙසෙ පුබ්බසරලොපෙ ච කතබ්බන්ති රූපං සිජ්ඣති. අඤ්ඤත්රඅ යකාර-
514 සිරි රහල් පබඳ
වජ්ජිතෙ ව්යිඤ්ජනාදිප්පච්චයෙ පරෙ ‘පරරූපමයකාරෙ ව්යඤඤ්ජනෙ’ති පරරූපෙන රකාරස්ස තකාරෙ කතෙ කත්තබ්බඉති පකති හොති තතො ස්යාපදුප්පත්ති, තස්ස නපුංසකත්තා අං කත්තබ්බ, කරකරණෙති ධාතු සකම්මකොපි අවි වච්ඡතකම්මකත්තා අකම්මකො ජාතො, අඤ්ඤදා තු ස කම්මකොට හොතීති කරොතිස්ස විවච්ඡාභෙදෙන භාවෙ උදාහරණං ‘කරණංකාතබ්බංකත්තබ්බංවා’ති, කරීයතිති කාතබ්බො ක ත් ත බ් බො ති ක ම් මෙ ව උදාහරණං කරීයත්ථ කරීයති කරීයිස්සතිතිවා වාක්යං ගහෙතබ්බං තබ්බාදිහි වුත්තො පන භාවො සිද්ධාවත්ථොපි දබ්බභූතො ති තත්ථ පහුවචනම්පි හොති. අථවා සාධියරූපොපි තබ්බා ද්යබභිහිතො භාවො තබ්බාදිනමත්ථපටිපාදනසමත්ථියා දබ්බමිව පතීයතීති වා තත්ථ සංඛ්යාිලිඞ්ගකම්මා දසම්භවා බහු වචනප්පි හොතීති දස්සෙතුමාහ ‘තබ්බාද්යයහිතො’ ච්චාදි. තථා ච වුත්තං කච්චායනෙහි ‘කිතකාභිහි තො භාවො දබ්බමිවෙති ඤායා බහුවචනඤ්ච හොතී’ති. සම්බන්ධවින්තා යම්පි වුත්තං,
තබ්බාද්යතභිහිතො භාවො දබ්බභූතො තු ඤායතෙ, තස්මා යො ආදයොපෙත්ථ පාකා ඉච්චෙව මාසිසූ’ති.
අභිධෙය්යංආ වාව්යංච තස්ස ඉව සදිසානි ලිඞ්ගං ච වචනඤ්ච. තං යථා; කත්තබ්බො භවතා ධම්මො කත්තබ්බා කත්තබ්බා පූජා කත්තබ්බං කුසලන්ති. ‘තබ්බාදි’ තබ්බා ද්යා්න්තා කිතකප්පච්චයන්තා, ‘විසෙස්සලිඞ්ගා’
‘යස්මා හි යබ්භෙද‍බුද්දි හොසි තං තබ්බිසෙසනං විසෙස්සම්පි ඤාතබ්බං ව්යතවච්ඡිජ්ජති යඤ්ඤතො’ති
වුත්තත්තා ජාතිගුණක්රිබයාදබ්බාදිවිසෙසනෙන වීසෙසියති අඤ්ඤතො ව්යාතවච්ඡිජ්ජතතීති විසෙසසං තස්සෙව ලිඞ්ගං යෙසං තෙ විසෙස්සලිඞ්ගා, ‘තත්ථා’ තෙසු තබ්බාද්යසන්තෙසු, ‘භාවජා’ භාවෙ විහිතා, ‘අදො’ තබ්බ අනීය ඝ්යාන් ය යක් ඉති ඉමෙ පඤ්චපච්චයාව, ‘භාවෙ’ භාවත්ථෙ විහිතො ක්තො ච, ‘අකත්තරි’ කත්තුකාරකතොඤ්ඤත්ර් අනො ච
බුද්ධිප්පසාදනී 515
ඉති ඉමෙ පච්චයා නපුංසකෙ සියුං, ‘භාවස්මිං’ භාවෙ විහිතො ඝ්යහණ් පුමෙ හොති, ඉයුවණ්ණගහාදිජො’ ඉවණ්ණන්තඋවණ්ණන්තධාතූහි ච ගහ මද දර රණ සර වර චර ඉච්චෙතෙහි ධාතුහි විවිතො අප්පච්යො පිච් එවං පුමෙ එම භවති, තුමාදයො ක්ත්වාන්තකා’ තුං තායෙතවෙ තූන ත්වාන ත්වාවෙත ඡප්පච්යා, ‘අසංඛ්යා් සියු’ අව්යතරූපානි භවන්ති.
රං න: ‘පච්චයනකාරස්සා’තී පච්චයසම්බන්ධිනකාරස්ස, ‘කරණීය’න්ති භාවනපුංසකලිඞ්ගංච භවන්තී’ති අනීයප්පචචයාදෙයො භවන්ති. ‘දිවාදිසෙසො’ ති දිවාදි ධාතුහි සෙසො අවසිට්ඨො දිවාදිසොසො, සිනායතිති යක්වි කරණස්ස සූයමානත්තා දිවාදිගණෙ පඪිතුං යුත්තො පි පචූ රප්පයොගාභාවෙන ධාතුපාඨෙ අපඪිතොති අත්ථො. කත්ථ වි මොග්ගල්ලානධාතුපඨපොත්ථකෙසු නාහසොවෙ‍ෙය්යකති ලිඛිතබ්බට්ඨානෙ සිනාසොවෙ‍ෙය්යො පාඨො දිස්සති, සො පන කෙහිවී අනුපාසිතගුරූහි පණ්ඩිතම්ම මඤ්ඤෙහි ලිඛිතො පාඨො පන නහාසොවෙ‍ෙය්ය් මනඤාණෙ ඉච්චාදිනාක්ක රමන ඤාතබ්බො. සිනානීයං කරණෙ ‘පරෙක්වවී, තී පරස්ස රලොපො’ සිනානීය’ න්ති එත්ථ කරණෙ විහිතො අනීයප්පච්ච‍ෙයා, චූණ්ණං කරණභූතං වදති ති විසෙස්සස්ස චූන්ණසද්දස්ස නපුංසක ලිඞ්ගෙක වචනත්තා තබ්බිසෙසන භූතො සිනානීයසද්දොපි තථෙව පයුත්ත්තොති. ‘හි’ තථා හි සන්තමෙව නීලාදිවණ්ණං පකාසකා දීපාදයො විය ධාතුස්මිං සන්තමෙවත්ථං ගමනපවනාදිකං උපසග්ගා පාද යො පකාසකාති යොජනා.
ඝ්යාවණ්: භාවකම්මෙසූත්යාසධිකාරො අ ‘කත්තරිලතුණකා’ ති අතො එවාහ ‘භාවකම්මෙසු’ ති. ඝකාරො ඝානුඛන්ධකාරියත්ථො ණකාරො ණානුබන්ධකාරිය්තථොති ආහ ‘ඝකාරණකාරානුබන්ධා’ති.
කගා: වචනං වුච්චතීති වාක්යංක
516 සිරි රහල් පබඳ
යුව: ඉව උව යු යුව තෙ වණණා වෙති යුණණා’ වණණසදෙදා පවෙචකමහිසම්බජ්ඣතෙ, තෙන වණ්ණපරෙනසවණෙණපීති සවණණගග්ගණං යුණණානන්ති ච අධිකතස්ස ක්රිෙයාත්ථවස්ස විසෙසනං සමානාධිකරණත්තෙන විසෙසනෙනාපි නදන්ත‍විධිති සබ්බමිදං විවරන්තො ආහ ඉවණ්ණු වණ්ණන්තාන’ මිච්චාදි. එව ඔව එඔ, ඉතරීතරයොගෙ චත්ථනසමාසො අවිහත්තිකො වායං නිද්දෙසො, අනුකාරියානුකරණානමභෙදවිවච්ඡායොපදෙ‍සා ලුත්තවිහත්තිකො වා නිද්දෙසො, තෙනාහ ‘එඔහොත්තී’ති. පචීයන්ත්ය්ත්ථදමනෙනා ති පච්චයොති අන්වත්ථොසඤඤා පකතියා පරං විහිතස්ස්, ඉධ ක්රිියාත්ථා්ධිකා‍රතො ඛාදයො ත්යාපදයො ච ගය්හන්ති නාඤ්ඤෙ. ‘වයන’න්ති භාවෙන ‘වීයති’ති කම්මෙන ව විග්ගහො.
ආස්සෙව: දාදානෙ ‘ආස්ාසෙ’ ති ඉධ දාඉච්චත්රො ආකාරස්ස.
ගුහා: ඝ්යිණපවාදො ගුහ දුහ සාසාදයො ගුහාදයො ආකති ගණොයං ‘විපල්ලාසො’ති ‘හස්ස විපල්ලාසොති’ හකා රස්ස ය කාරතො පරත්තං.
ඤි: ඤකාරො ‘ඤකානුබන්ධාද්යාලන්තා’ ති ආද්යා වයවත්ථොි. ‘කත්තබ්බ’ න්ති ඉධ ව්යසඤ්ජනාදිප්පච්චයස්ස පරතෙත් පි වාධිකාරතො ඤිආගමො න හොති.
කත්ත: ‘ක්රිනයත්ථාප’ ති යෙභූ‍ෙය්ය න සබ්බධාතූහි. සිද්ධෝ එව ල්තු අරහෙ සිලසාධු ධමෙමසු ච සාමඤඤවිහිතත්තා භවං ඛලු කඤඤාය පරිග්ගහිතා පරිග්ගහාරහොති අත්ථො . සීලාදිසු බල්සපි උපාද්රිතා කුමාරකෙ උපාද්රංනසීලොති අ‍ෙත්ථා ගන්තා ඛෙලං, සාධු ගච්ඡතිති අත්ථොා; මුණ්ඩයිතාරො සාවිඪායනා වධුං කතාරිග්ගහං, වධුං කතපරිග්ගහං සාවිඪායනා මුණ්ඩයිතාරො මුණ්ඩනධම්මා මුණ්ඩනාචාරාති අත්ථොම.
ක්ව: ‘කම්මතො පරා’ ති සරමිච්චාදිදුතියන්තතො පරා කරකරණෙ, කුම්භං කරොති ති කුම්භකාරො ‘අස්සාණානු බන්ධෙ’ති ආකාරෙ ‘අමාදි’ ති සමාසො. කම්මොපපද
බුද්ධිප්පසාදනී 517
ත්තෙ පි ක්වවණ්පච්චයස්ස විධානා නාණ්’ භාවකාරෙකෙස්වඝණ්ඝකා’ ති සාමඤ්ඤවිහිතොපි අප්පච්චයො කම්මකාරකාදිසු හොතීති දස්සෙන්තො ආහ ‘ක්වවි’ ච්චාදි.
සමානඤඤභවන්තයාදිතූපමානා දි සා කම්මෙ රීරික්ඛකා: යාදයො ය ත්යාඤත එත ඉම අමු කිං එක තුම්හ අම්හ ඉති සබ්බාදිසු පඪිතා. ‘උපමානා’ ති උපමියතෙ නෙනාති උපමානං, පසිද්ධගවාදිසාධම්මියා අප්පසිද්ධගවයාදිසාධිය සාධනමුච්චතෙ තං යථා ගො වීය ගවයොති. තඤ්ච සමානාදීනං විසෙසන්ති ආහ ‘උපමානෙහී’ති. භෙදෙන විවරණමාදිසදෙදා සමානඤ්ඤභවන්තෙහි න සම්බජ්ඣතිති දස්සනත්ථිි අසම්බන්ධො පන අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධස්ස පුරි සාධීනත්තා තෙන සමානො ච අඤ්ඤො ව භවන්තො ව සමානඤ්ඤභාවන්තා, යො ආදි යෙසන්තෙ යාදයො, සමානඤ්ඤ භවන්තො ච යාදයො ච සමානඤ්ඤභවවන්තමාදිති එවං සමාසො දඪබේබා. ‘දිසා’ ති දි සපෙක්ඛනෙ ඉච්චස්මා.
න තෙ කානුබන්ධනාගමෙසු: තෙනි එඔආනං පරමාසො ති ආහ ‘තෙළුඔආ’ති
සබ්බාදිනමා: අඤ්ඤා විය දිස්සතිති අඤ්ඤාදි අඤ්ඤා දික්ඛො අඤ්ඤාදිසො, දිසපෙක්ඛනෙ, සමානඤ්ඤාදිනා රිරික්ඛකප්පච්චයා ‘රානුබන්ධෙන්තරසරාදිස්සා’ ති දිසස්ස ඉස්හාගලොපෙ, කානුබන්ධෙති ‘ලහුස්සුපන්තස්සා’ ති එකාරෙ සම්පත්තෙ න තෙච්චාදිනා පටිසෙධො, අස්යාහද්යසතෙහි පි දීදික්ඛදිසසද්දෙහි බහුලාධිකාරා ‘ස්යා,දිස්යා‍දින් නෙක්ත්ථො’න්ති සමාසො.
න්නකිමිමානං ටාකිටී: ‘රීරික්ඛකෙසු’ ති තතියසුත්තො අනුවත්තමානත්තා ආහ භවං විය ‘දිස්සතීති භාවාද්යාල දිසු විග්ගහො, යො විය දිස්සතිති යාදී යාදික්ඛො යාදිසො, ස්යොව විය දිස්සතිති තයාදි ත්යාතදිකඛො ත්යාසදිසා,
518 සිරි රහල් පබඳ
තුම්හානං තා මෙකස්මිං: ‘එකස්මි’න්ති එකවචනෙ වත්තමානාන්ති අත්ථොා. ත්වමීව දිස්සතෙ අහමිව දිස්සතෙති විග්ගහො.
භාවකාරකෙස්වඝණ්ඝකා: භවනං භාවො, ක්රිතයා ධාත්වත්ථොා කරොති කිරියා නිබ්බත්තයති නිමිත්තත්තෙනාති කාරකං, කත්තාදි ක්රියයානිමිත්තත්තඤෙවතෙසං පගෙවාදිතමෙවෙති නෙහ විත්ථා රීයතෙ; ණකාරඝකාරකකාරානුබන්ධා.
‘විනයන’න්ති ‘විනෙතී ති කත්තරි අප්පච්චයෙ පාදි සමාසො. විනෙසි විනෙති විනෙස්සති එතෙන එත්ථාීති වා විනයොති කරණෙදිකරණෙ වා අප්පච්චයො. ගහාදිසු ගහඋපාදානෙ මදඋම්මාදෙ දරදරණෙ රණසද්දේද සරගතිහිංසාවින්තාසු වරඅවරණිච්ඡාසු වරගතිහක්ඛනෙසු. කිච්ඡත්ථෙහ දු ම්හි උපපදෙ අකිච්ඡත්ථෙසසු ඊසංසු ඉති ඉමෙසු විසු ව උපපදෙසු කරකරණෙතීමස්මා අප්පච්චයො හොතීති සම්බන්ධො. ‘සුකරං දුක්කර’ න්ති පාදිසමාසො. ඊසමකිච්ඡෙන කරණං කරීයතීති වා ඊසක්කරං ‘ස්යාකදිස්යානදිනෙ කත්ථම’න්ති සමාසො, ඊසසද්දො එත්ථඊ සුකරත්ථොයන අප්ප ත්ථෝ ‘වාගො’ ති ‘කගා චාජානං ඝානුබන්ධෙ’ ති ඡස්ස ගො, නිප චන්තිනෙනාති නිපකොතිපි විග්ගහොවස්ස කො ඝානුබන්ධත්තා.
යුවණණාතමියඩුවඞ් සරෙ: කින්තු පිතප්පනෙති ඉවණ්ණන්තො ධාතු ඉමිනා ඉයඞ් ඩකාරා අන්ත්යා:දෙසත්තා ‘නතෙකානුබන්ධනාගමෙසූ’ති ඞ්ත්තාහාවො.
ක්වි: ‘ක්රි:යත්ථාත’ ති ඉමිනා ක්රිියත්ථ්මත්තතො ක්විස්ස විධානමාවික්ඛති ‘බහුල’ න්ති ඉමිනා පි යථාදස්සනන්ති තෙන කුතොවි ස්යානද්යතන්තපුබ්බා කුතොවි පාදිබුබ්බා කුතොවි කෙවලා කුතෙවි නෙති එවං ක්විස්ස පයොගනි යමො උපපන්නො හොති.
බුද්ධිප්පසාදනී 519
භූසත්තායං, සයං භවතිති යයම්භූ ‘ක්විස්සා’ ති සබ්බාපහාරි ක්වි ලොපො, ‘යුවණණානමෙඔප්පච්චයෙ’ ති ඔකාරෙ සම්පත්තෙ ‘න තෙ කානුබන්ධනාගමෙසු’ ති නිසෙධො. එව මුපරි ච . ‘මලොපො’ ති ගම ධාතුනො මකාරස්ස ලොපො ‘උරසා’ ති කරණෙ තතියා ‘අනො’ ති අනප්පචච්යවිධා යකං සුත්තං, ක්රිතයාත්ථාත භාව කා‍රකෙසු අනො හොතීති වුත්ති සභාවතො අනො භාවෙ නපුංසකං ‘අපාදදාති’ති අපයාති’ අදිකරීයති පතිඨාපියතීති අධිකරණං ආධාරො.
තථනරානං දුක්කටං අට්ඨකථා ගහණං පලිඝො පලා යතීති උදාහරණානි; වාත්වෙව දුක්කතං ක්වවීත්ථෙව සුගතොති පච්චවුදාහරණ‍ානි
පදාදිනං ක්වාවි: යුකිත්ථෙව ආකතිගණොයං. ‘නිපජ්ජන’ න්ති අනොභාවෙ යුකාගමෙ ‘තවග්ගවරණානං යෙ වවග්ගබයඤා’ති දස්ස ජො; ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ති යස්ස ච පුබ්බරූපං පාදිසමාසො නිපජ්ජනස්දදා සි ‘අං නපුංසකෙ, ති සිස්ස අමාදෙසො. ‘වතාදිනා නාගමෙවා’ ති ඉධ පිතප්පනෙති සරන්තධාතුත්තා ආගමීනො පුබ්බ සරස්ස ඊකාරස්ස සරෙ පරෙ ‘වනතරගා චාගමා’ ති නකාරගමෙ ච කතෙ ති අතිදිසති. ‘ඝවෙජන’න්ති ‘ලහුස්සුපන්තස්සා’ ති එත්ත කතෙ රූපං.
පබ්බජනං පබ්බජ්ජා, අජ වර ගමනෙ පපුබ්බො ‘තවගග්වරණානං යෙචවග්ගබයඤා’ති ඉධ වවග්ගබයඤාති යොගවිභාගෙන වස්ස බකාරෙ ද්විතෙ ච රූපං, වක්ඛති හි සමෙව උපරි ඉත්ථිගලිඞ්ගෙ යප්පච්චයවිධානෙ ‘චවග්ගබය ඤාති යොගවිභාගා වස්සබකාරෙ විත්’න්ති. කුධකොපෙ කුජ්ඣති සීලෙනාති කොධනො. ආචරිය පාණිනීවන්ද ගොමිසබ්බවම්මාදීහි කු ධ ම ණ් ඩ භූ ස ත්ථාස කු ධි ම ණ් ඩි ව ලි සද්දත්ත්ථේහි යූතිච කුධ්යා දීහි ධාතූහි සීලාසාධුධම්මෙසෙව්ව අනො යථා සියාති සුත්තිතං; ඉධ පන බහුලවචනෙනෙව සීලත්ථෙ අනො ‘ලහුස්සුපන්තස්සා’ තී උස්ස ඔකාරාදෙසො.
520 සිරි රහල් පබඳ
ඉත්ථිහය: ණකාරො ණානුබන්ධකාරි‍යත්ථොා, කකාරා එඹනමභාවත්ථා, ‘බහුල’ න්ති යථාදස්සනං තෙන න සබ්බෙ සබ්බතො හොන්ති ‘අප්පච්චයො’ තී ‘ඉත්ථියමත්වා’ තී ආ, ‘චාරක’ න්ති බන්ධනසාලා. යදි කරණමත්තං කාරා‍ති වුච්චතී, තදා කාරාසදෙදා කථං බන්ධනාගාරවාවි සියාති වොදනං මනසි නිධාය පරිහරණ්තො ආහ ‘යථාකථඤචි’ ත්යාතදි.
‘හීත්ති’ තී ‘පරරූපමයකාරෙ ව්යාතඤ්ජනෙ තී ධාත්වන්ත ව්ය්ඤ්ජනස්ස පරරූපෙන තකාරො ‘විදන්ති ඵතායා’ ති කරණෙ තතීයා, විජ්ජාය සාධකතමත්තා.
ඉකිති: ක්රී යත්ථාති අදිකාරා තං සම්බන්ධී සරූපං ගය්හ තීති ආහ ‘ක්රි:යත්ථාස්ස සරූපෙ’ති. වවඛ්යතත්තවචනෙ යුධ සම්පහාරෙ, යුධ ඉච්චයං ධාතුයෙව යුධි, නතෙච්චාදිනා ඔත්තා භාවො, ‘කරොතිස්ස’ ති කරකරණෙ ‘ඉ කි ති සරූපෙ’ තී ති ‘තනාදිත්වො’ති ධාතුප්පච්චයමජ්ඣෙ ඔවිකාරණො ඉති ධාතුසරූපෙ විකරණුප්පත්තියා ආචාරියෙන ඤාපිතත්තා යදිහි සරූපෙ තිම්හි ලො න සියා, කථඤ්චරහී ආචාරියො කරොති සබ්බවිකරණං පඨෙය්ය පඪීතඤ්ච, තස්මා අත්යාිදි තිම්හිපි ලොති ඤාපෙතීති කත්වා පචතීති එත්ථා පි ධාතුසරූපෙ විහිතෙ තිප්පච්චයෙ පරෙ “කත්තරි ලො” ති ලවිකරණො භවතිති අදිප්පායො, පචපාකෙ, පචඉච්චයං ධාතු එව පවති, එතෙ ව වො‍හාරා ව්යායකරණෙසෙව්ව, නාඤ්ඤත්රි. ‘අක්ඛරෙහි කාරං අක්ඛරවාවීහි සද්දෙහි සකතේථ කාරො හොති අ එව අකාරො එවං කකරො රකාරො ඉච්චාදී” ති කච්චායනානං කාරප්පච්ච යොහිමතො; සො පන පචනමන්තරෙන කථං සිජ්ඣතිති ආහ ‘කථ’ මිච්චාදි. පරිහරන්තො ආහ ‘ඝණන්තෙනෙ’ච්චාදි ‘කාරසද්දෙන සමාසො’ති කරණං කාරොති භාවෙ ඝණ්පච්චයං විධාය තෙන ඡඪිසමාසො ‘අමාදිති. අස්ස කාරො අකාරො, කාරොති උච්චාරණං
බුද්ධිප්පසාදනී 521
සීලා: සීලං පකති සභාවො, තඤ්ච ක්රිතයාවිසයරුවි‍විසෙසානුමිතං විසයන්තරඝටිතානුමිතචඤ්ච, තං යථා උණහං භුඤ්ජති, සීතම්පද්දිසතිති. තස්මිං පතියමානෙ අත්ථප්පකරණසද්දන්තරාදීහි ගම්යංමානෙ. අභික්ඛඤ්ඤං පොනො පුඤඤං ආසෙවා තප්පරතා. යජ්ජෙවං තස්සීල්යෙමිදං හොතීති විසුං වචනමනත්ථකං නහි විනා තස්සීල්යංහ තප්පරතා සම්භවති නෙදමෙවං විනා පි තස්සීල්යකන්තප්පරත්තමත්ථිතී යථා ආතුරස්ස ඔසධපානෙ යතීනඤ්ච සත්ථවිහිතෙසු කම්මෙසු සත්ථාතික්කමෙ දොස දස්සනතො ඵලවිසෙසාධිප්ප‍ායෙන වා යෙභූ‍ෙය්යොන පවත්තියා පිච තප්පරත්තමත්ථි, යස්මිං හි දෙසෙ ඛිරතො අඤ්ඤං පාතබ්බං නත්ථි, තත්ථ ගත්යාවන්තරාහාවා බිර විසයං රුචිං විනා කීරෙ තප්පරතා භවතීති තස්සීල්යසතො අඤ්ඤමෙවාහික්ඛඤ්ඤං තස්මිං ගම්යංමානෙ අවස්සභාවො ආවස්සකං. සීලෙන උණ්හභොජි ‘ලහුස්සුපන්තස්සා’ති ඔ ‘අමාදී’ ති අමාදිසමාසො, අභීක්ඛඤ්ඤං ඛීරපායි. කර කරණෙ අවස්සකාරී ‘අස්සාණානුබන්ධෙ’ති ආ ස්යාමදස්යාෙදිනෙ කත්ථ’ත්ති සමාසො ‘ලොපො’ති නිග්ගහීතලොපො, අවස්ස කාධමිණෙසු ණීනිති වචනෙන අධමිණෙ කත්තරී ණිහිමතො පාණිනීයෙහි සොපි ආවස්සකග්ගහණෙනෙව සිද්ධෝති උදාහරති ‘සතන්දායි’ ති අධමිණො අධමං ඉණං අස්සාති ඉණස්ස ගාහකො වුච්චති, තඤ්ච තෙනාවස්සමපටිසෙධනීයං භවන්තරෙපි තං සම්බන්ධතොති මතෙනා වස්සකං ගම්ය්තෙත සතන්දායීති යුක් අමාදි සමාසාභාවො, බහුලං විධානා නිග්ගහී තස්ස වග්ගන්තාමදෙසො ‘වග්ගෙ වග්ගන්තො’ ති.
කත්තරි: භූතමතීතමතික්කන්තන්ති සමානත්ථා තීසු පි කාලෙසු ඛාදයො කාලවිසෙසනුපාදනතො විහි‍තාති ඉතො පරං භූතෙ පච්චයා යථා සියුං වත්තමානානාගතෙසු න භවෙය්යුාන්ති භූතග්ගහණං කතං. නනු භූතසද්දො බහුසු අත්ථෙසු දිස්සති? තං යථා, සබ්බෙව නික්ඛිපිස්සන්ති භුතා ලොකෙ සමුස්සයන්ති ආදිසු පාණිවචනො, භූතස්මිං පාවිත්තියන්ති ආදිසු විජ්ජමානාවචනො, භූතමිදං සාරිපුත්ත
522 සිරි රහල් පබඳ
සමනුපස්සාති ආදිසු පඨවාදිවච‍ෙනා, ඉත්ථම්භූතොති ආදිසු පවත්තිවචනො, තත්ථ කුතො එතං අතික්කන්තවචනස්ස ගහණන්ති? වුච්චතෙ, යදයං තෙන කරත්තං තෙන කතං කීතන්ති ආදිසු අතීතත්ථාහිධායිනා කත්ප්පච්චයන්තෙනත්ථාආ තිදෙසං කරොති. තතො විඤ්ඤායති අතික්කන්තවචනොයම්භූතසද්දොති, අඤ්ඤඨාස්මිං අධිකාරෙ ‘ක්තො භාවකම්මෙසූ’ති විහිතො ක්තො කථං තදන්තස්සාති ක්තාන්තෙ වුත්ති සියා, සම්බන්ධස්ස ච පුරිසාධිනත්තා භූතෙති පකති විසෙසනන්ති ආහ ‘භුතෙත්ථෙ’ ඉච්චාදි. පච්චයත්ථත විසේස නෙහි ජිත්වා අයං පුරිසොති ආදි පයොගො න සියා කත්තුනො අනතික්කන්තත්තා. ‘අත්ථෙ’ ති අභූධ‍සොෙය්යා, ‘භුත්තවා’ ති භුජපාලනජ්ඣෙහාරෙසු. ඉමිනා කත්තරි කාරකෙ ක්තවන්තු, කානුබන්ධතාය එත්තාහවො පරරූපං භුත්තවන්තු සි ‘න්තුස්සා’ ති සිම්හින්තුස්සා ටා, සබ්බං ගුණ වන්තුසමං, භුත්තාවි දඬිසමං.
ක්තො භාව: ද්විවිධො ක්රි යාත්ථො, සකම්මකො කම්ම රහිතෙ ච, තත්ථඉ කම්ම‍රහිතො පච්චයො භාවො හොති න කම්මෙ කම්මරහිතත්තා, සකම්මකතො කම්මෙ හොති න භාවෙ කම්මෙ ගුණීභූතත්තාති ධාතුනියමෙනොදාහරන්තො ආහ ‘ආසිත’ මිච්චාදිකකාරො එඔනමහාවත්ථොම, ‘ඤිව්යාමඤ්ජනස්සා’ති ඤී, භාවෙ ක්තාන්තො සභාවතො නපුංසකං කත්තුනො අනභිහිතත්තා භවතාති කත්තරි තතියායොජෙතබ්බා. ‘රුදරොදනෙ’ති අයම්පි අකම්මකො ධාතු රොදනන්ති විග්ගහෙ ක්තො භාවෙ පච්චයෙ පරෙ ‘ලස්හුස්සු පන්තස්සා’ති පත්තස්ස ඔකාරස්ස ‘න තෙ කානුබන්ධනාගමෙසූ’ති නිච්චං පටිසෙධෙ සම්පත්තෙ ‘වා ක්වාවි’ ති වචනෙන විහාසා පටිසෙධො. ‘කතො’ ති එත්ථග පයොග දස්සනත්ථංඤ කා‍ටො භාවතාති යොජෙතබ්බෙ කටස්ස පුල්ලිඞ්ගත්තාක්තාන්තස්සාපි පුල්ලිඞ්ගත්තා ක්තප්පච්චයෙන කම්මස්ස වුත්තත්තා කතොති අත්ථාමත්තෙ පඨමා ‘පඨමාත්ථතමත්ථෙ ’ති.
බුද්ධිප්පසාදනී 523
ගම: ක්තො කත්තරි වෙත්තවෙව. ‘අකම්මකතො වෙ’ ති අවිජ්ජමානකම්මතො අවිවච්ඡිතකම්මතො ච. කත්තරි ච යථා පත්තඤ්චෙති ආධාරෙ වෙතීමිනා වකාරෙන කත්තරි වෙති ඉමස්ස සම්බන්ධා නත්ථා පි වකාරෙන භාවකම්මෙසුවෙති. ‘යාත’ න්ති තෙන ආධාරස්ස වුත්තත්තා ඉදමිච්චත්ථවමත්තෙ පඨමා. ‘යාතවන්තො යාතා’ ති කත්තරි. ‘යානං යාන’ න්ති අවිච්ඡිතකම්මත්තා භාවෙ. ‘යායිත්ථානති යාතො’ති කම්මෙ. ආස උපවෙසෙන ‘ආසිතවන්තො ස්මින්ත්යාවසිත’න්ති එත්ථාත පි ආධාරෙ ක්තො තෙන එත්ථාම පි පඨමා, ‘ආසිතා’ ති කත්තරි , ‘ආසිත’ න්ති භවෙ, අකම්මකත්තා න කම්මෙ ක්තො.
න්තො:
යො සාධයිතුමාරද්ධො න ච නිට්ඨමුපාගනො පවත්තොනුපරතො එසා වත්තමානොති වුච්චතෙ.
තබ්බිසයක්රි යිවාරෙන ක්රිතයත්ථවවිසෙසනමෙතන්ති ආහ ‘වත්තමානෙ’ විවාදි. කත්තුවිසෙසනෙ ගාමං ගතො ගමිස්සති වායං දෙවදත්තොති ඉධාපි සියා. සාමඤ්ඤෙන විධානෙපි බහුලාධිකාරං යථා දස්සෙන්තො තෙන අයං පඨමො මහාවොරො සන්තො සංවිජ්ජමානො ලොගස්මින්ති. අදිසු පඨමා සමානාධිකරණෙ පි, අඞ්ගීරසම්පස්ස විරොවමානං තපන්තමාදිච්චමිවන්තලික්ඛෙති අප්පඨමා සමානාධිකරණෙපි කිරියන්තරලක්ඛණභූතක්රි්යාවචන‍තො පි ජප්පන්තො ඤායන්තෙ පණ්ඩිතාති ජප්පනං ජානනස්ස ලක්ඛණං කිරියන්තර‍හෙතු ක්රිකයාවචනතො පි පඨයන්තො ආසතෙති පාඨො. ආසනස්ස හෙතු මාසද්දයොගෙ අක්කොසෙ ගම්යාමානෙ පි මා පවන්තොති අකිච්ඡෙ සුඛසාධියෙ පි ධාරයන්තොති සත්තුම්හි නත්තරි පි දිසන්තො යජමානෙපි යජන්තොති අරහා මහ පූජායං අරහන්තොති සබ්බථානිට්ඨනිවුත්ති බහුලාධිකාරතො. යථාවන්තො යථාමානො පි.
524 සිරි රහල් පබඳ
ක්යොථ: භාවකම්මෙසූති මානන්තත්යාොදීනං විසෙසනං න ක්යජස්සෙති ආහ ‘භාවකම්මෙසූ’ති. තස්මා තෙසමෙව භාවකම්මපටිපාදනෙ සහායිභාවෙන ක්යොස්ස විධානං එව ලාදීනම්පීති දට්ඨබ්බං ‘පරොක්ඛාවජ්ජිතෙසු’ ති පරොක්ඛා සඤ්ඤිප්පච්චයවජ්ජිතෙසු, නත්ථිි පරොක්ඛා පරොක්ඛා සඤ්ඤිනො යෙසු තෙ අපරොක්ඛාති කත්වා අ උ එ ත්ථ අ ම්හ ත්ථබ රෙ ත්ථොා වහො ඉම්හෙති ඉමෙසං පච්චයානං පරොක්ඛාති පරසමඤ්ඤා, තෙන තෙ පරොක්ඛාති වුච්චන්ති තබ්බජ්ජිතෙසු භාවකම්මවිහිතෙසු ත්යාාදිසු ක්යො විධියතෙ. අථවා පරොක්ඛෙ විහිතා පච්චයා පරොක්ඛා තතො අඤ්ඤෙ අපරොක්ඛා, තෙ පන පරොක්ඛවිහිතප්පච්චයෙහි සඬිං ඉධ අසඞ්ගහිතත්තා අපරොක්ඛා ව හොන්තීති පරොක්ඛවජ්ජිතෙසූති වත්තබ්බෙ පරොක්ඛසද්දෙන පරොක්ඛවිහිතප්පච්චයග්ගහණස්ස සුප්පකාසනත්ථංද පරොක්ඛාවජ්ජිතෙසූති පරස මඤ්ඤාය විවරණං කතං පරොක්ඛෙ විහිතත්තා ච පරොක්ඛෙ වත්තමානතො ක්රිරයත්ථා විධානතො එත්ථබ භාවො සාධියමනාවත්ථො‘ පුබ්බපරිභූතලක්ඛණො අසත්තභූතා ධාත්වත්ථොි ත්යාකදයොපි තතො තත්ථුප්පයුජ්ජමානා තථා භූතමෙවාහූති භෙදාභාවතො අභෙදසංඛයායෙකවචනෙ නොව්වතෙති සබ්බදා භාවෙ එකවචනමෙව හොති, තඤ්ච සෙ‍සකාරකෙ යෙව සම්භවති, තබ්බාද්යවහිහිතො පන භාවො සිද්ධාවත්ථො සත්තභූතොති තත්ථභ බහුවචනම්පි හොති, කම්මං පන සත්තභුතත්තා එකානෙකරූපන්තී බහුවචනෙනා පි අඛ්යාපයතෙභුජ්ය්න්තෙ හොගාති, තෙන බහුවචනප්පෙත්ථව දට්ඨබ්බං - ‘අවුඬ්ය ත්ථොභ’ ති වුඬ්ය භාවත්ථොප, වුඬීති ච ආඵඔනං පරසමඤ්ඤා, භූ සත්තායං ‘භවකම්මෙසූ’ ති භාවෙමානප්පච්ච යො ක්යොු භාවකම්මෙත්යා්දිනා ක්යෝ, ‘අන්නපුංසකෙ’ති සිස්ස අං, ‘භූයතෙ’ති තෙප්පච්චයො විසෙසො.
තෙ ස්ස: වත්තිච්ඡානුවිධානතො සද්දස්ස අන්තරං ‘න්තො කත්තරි වත්තමානෙ’ති වුත්ත න්තමානා ද්වෙ පච්චයා තෙති පරාමසීයන්තීති ආහ ‘තෙ න්තමානා’ති. ‘ස්සපුබ්බා හොන්ති’ ති සවීසයෙ ස්සන්තස්සමානා හොන්ති.
බුද්ධිප්පසාදනී 525
තුං තා: භවිස්සති අත්ථේ වත්තමනතො ක්රියයත්ථාස භාවො තදත්ථාායං තක්රිායත්ථා්යං ක්රිෙයායං පතියමානායං තු තායෙ තවෙ හොනතීති සම්බන්ධො ‘ක්රි‍යාය’න්ති තබ්බාදිවත්තබ්බායපීහ ගහණා ඨාතබ්බං ෙහාත්තුං සක්කා කත්තුං පාකො දාතුං ඉච්චාදිසුපි හොති. යදිපි තබ්බාදීහි සභාවතො භාවො දබ්බරූපානන්නො විය වුච්චති, තථාපි සකනිස්සය ක්රි යාව්ය පදෙසො අත්ථික යෙව, තථාව ඉව කරණං තබ්බාද්යථහිහිතො භාවො දබ්බමිව භවතිති. ‘තදත්ථා්ය’න්තී තුමාපකතියාය ක්රි යාදි සො අත්ථොෙ පයොජනං යස්සා තස්සන්ති ආත්ථොද, ‘පතියමානාය’න්ති න සද්දො න ගහිතාය මෙව තථා ච දට්ඨුං වක්හු යුජ්ඣිතුං ධානූති එවමාදිසු පි හොති කර කරණෙ, කරණාය කාතුං ‘තුංතූනතබ්බෙසු වා’ති කරස්ස ආ, පුබ්බස‍රලොපො, තාදත්ථෙතවතුත්ථි, තුංතායෙතවෙප්පච්චයන්තානං සභාවතො අසංඛ්යදන්තා ‘අසංඛ්යෙබහි සබ්බාස’ න්ති චතුත්ථිායා ලොපො කත්තායෙ පරරූපං කිමුදාහරණෙ කරිස්සාමිති කත්තුනො විච්ච්ඡිතත්තා න හොති තථා හි කට මඤ්ඤං වා කරිස්සා මීතී සකම්මකත්තා ක්රීවයායෙ ත්ථනප්පධානත්තං භික්ඛස්ස භික්ඛනං කරිස්සන්ති අවිවච්ඡිතකම්මත්තා ක්රිචයාවෙත්ථථ පධානතා තදත්ථොං ඡටා භවන්ති ක්රි්යාරූප - භික්ඛ යාවනෙ, භවින්සති වත්තමානතො ක්රිධයාත්ථා උත්තමපුරිසෙකවචනං ස්සං ‘අඊස්සාදීනං ව්යකඤ්ජනස්සිඤ්’ ඉති ව්යාඤ්ජනස්ස ඉඤ් භූඤ්ජනං භාවො භළුති ගමනක්රි්යා භොජනත්ථාා න හොති.
පුබ්බෙ: තුනාදයො වත්තන්තෙ වාති න සම්බජ්ඣතෙ විධිනො නිච්චත්තා. සංඛ්යානවචනොයමෙකස්දො සද්දානං විසිඪත්ථොවුත්තිතාය වත්තායත්තත්තා, එකසංඛ්යායපරිච්ඡින් නො කත්තා යෙසං තෙ එකකත්තුකා, ක්රිායාත්ථාසති අධිකාරා තදත්ථාා විසෙසීයන්තීති නිද්ධාරණෙ වායං ඡට්ඨි, තෙනෙකකත්තුකානංව්යා‍පාරනං මජ්ඣෙ පුබ්බං ව්යාථපාරං නිද්ධාරිය තූනාදයො විධීයන්තීති විවරන්තො ආහ ‘එකො එකත්තා යෙස’ න්ති ආදි.
526 සිරි රහල් පබඳ
යදීපි සත්තියං කාරක ගහණයා න සත්තීනමඤ්ඤත්කං තථාපි දෙවදත්තාදිනො සත්තිමතො දබ්බස්සාභෙ‍දතො සත්තීනම්පෙකත්තං අභෙදජ්ඣාරොපා කිමුදාහරණෙ භුඤ්ජති පවති වෙති එත්ථ්එකකත්තුකත්තමත්ථිද එකකාලතාය පන පුබ්බභාවො නත්ථි මුඛං ව්යාවදාය සුපතීති නිද්දාය අභිභුයමානස්ස ව්යාභදානානන්තරං සුපනන්ති ඉහාපි පුබ්බකාලත්තං ව්යාුදානසුපනානමන්තරෙ පවත්තස්ස ව්ය්වධාය කාලස්සසුඛමත්තා කෙහිවී භෙදස්සාදස්සනං සහභාවෙපි වා ව්යා්දානස්ස පුබ්බත්තං විවච්ඡිතං අස‍ෙතා පි විවච්ඡා විංඣො වඩ්ඪි තකොති; යථා පරෙනාවරස්ස අපරෙන පරස්ස ච යොගෙ ගම්ය්මානෙ ක්රිොයාත්ථාතො තුනාදයොභිමතා පරාවරායොගෙ වෙති තත්ථෙඡකකත්තුකතා පුබ්බකාලතාවගමෙන පුබ්බෙකකත්තුකානත්ත්වෙවසිද්ධාති උදාහරිත්වා පටිපාදෙති ‘අප්පත්වෙ’ච්චාදි. අප පාපුණනෙ, පපුබ්බො, අප්පත්වා නදීං පබ්බතොති වුත්තෙ නදියා ඔරහාගෙ පබ්බතොති අත්ථොි. කම පදවීක්ඛෙපෙ අතිබුප්බො ‘ප්යොි වා ත්වාස්ස සමා සෙ’ති ත්වාස්ස යාදෙසො ‘වග්ගලසෙහි තෙ’ ති යස්ස මො හොති, තතො ච පාරෙභූතනදීවිසිඪො පබ්බතො පතීයතතෙ අපරෙන පබ්බතෙන පරා නදී විසෙසීයතෙ, අතික්කම්ම පබ්බතං නදිති නදියා අවරො පබ්බතොති අත්ථො පතියතෙ, තතො අවරපබ්බතවිසිඪානදී විඤ්ඤායතෙ. කථමෙත්ථද පුබ්බකාලතා එකායෙව ක්රිබයා සූයතීති ආහ ‘භුධාතුස්සි’ ච්චාදි. පඨමං තෙසු සබ්බත්ථි භවතිස්ස සම්භවො පදත්ථතස්ස සත්තා ව්ය්හිවා‍රතො අත්තලාභසමකාලමෙව සත්තායා ජ්ඣාසිතත්තා සබ්බවත්ථූනං. පඨමං න පප්පොති නදිං තතො පබ්බතො භවතී පඨමං පබ්බතමතික්කමති තතො නදී භවතිති තදෙව මෙත්ථෙභකකත්තුකතා පුබ්බකාලතා ච ගම්යිතෙ.
‘ලිඞ්ගං’ යථාවුත්තං ථිපුමනපුංසකලිඞ්ගං ‘යෙභූය්ය වුත්තියා’ බාහුල්ය්ප්පවත්තියා දස්සිතං ‘තත්ථබ’ තස්මිං, ලිඞ්ගවිසයෙ ‘සබ්බසො’ සබ්බප්පකාරෙන ‘විසෙසො’
බුද්ධිප්පසාදනී 527
භෙදො පකති ‘විඤ්ඤුහි’ සද්දලක්ඛණඤ්ඤුහි ‘පඨානුසාරතො’ පයොගානුසාරෙන ‘ඤෙය්යොම’ ඤතබ්බොති යොජනා.
තබ්බාද්යාී ණාදයො ක්තාදි තවෙතූනාදයො තථා න්තමානාද්යාය ණ්වාදයොති ඡඬා තබ්බාදිසඞ්ගහොති.
ඉති පදසාධනටීකායං බුද්ධිප්පසාදනියං තබ්බාදිවණ්ණනා. _________
තදෙවං ඡහි පකාරෙහි දබ්බපධානානි චබ්බාදිපදානි සාධෙත්වා තදනන්තරං ක්රිංයාප්පධානානි අඛ්යාබතිකපදානි සාධෙතුං ආරහතෙ ‘ඉදානි ත්යා්දයො’ ත්යාංදිනා, ක්රියයං අවික්ඛිතීති ආඛ්යාතතන්ති කිරියාපදස්ස පුබ්බාචාරියසඤ්ඤා කාලකාරපුරිසපරිදිපකං ක්රි,යාලක්ඛණං ත්යාංද්යීන්තං තත්ථත කාලොති අතීතාදයො, කාරකමිති කත්තුකම්මභාවා, පුරිසොති පඨමමජ්ඣිමුත්තමා, ක්රිොයාති ගමනපවනාදිකො ධාත්වත්ථොා ක්රිමයාලක්ඛණං සඤ්ඤාණං එතස්සාති ක්රිවයාලක්ඛණං අලිඞ්ගඤ්ච -
‘යන්තිකා‍ලං තිපුරිසං ක්රි-යාවාචී තිකාරකං අත්තිලිඞ්ගං විවවනං තදාඛ්යාංතන්ති වුචචති’ති.
කාලාදිවසෙන ධාත්වත්ථංන විහජිත්වා, පකාසෙන්තිති විහත්තියො ත්යාමදයො; තා පන වත්තමාන පඤ්හාදි හෙත්වාදි අනජ්ජතන භූත පරොක්ඛ ක්රිසයාතිපත්ති භවිස්සන්තිවසෙන අට්ඨවිධා භවන්ති. ක්රි්යං ධාරෙන්තීති ධාතවො භූවාදයො ඛාදිධාතුප්පච්චයන්තා ච, තෙ පන අත්ථොවසා විධා භවන්ති සකම්මකා අකම්මකාවාති. තත්ථත සකම්මකා යෙ ධානවො තෙ කම්මාපෙක්ඛං කිරියං වදන්ති යථා කටි කරොති ගාමං ගච්ඡති ඔදනං පවතීති ආදයො; යෙ අකම්මකා තෙ කම්මනිරපෙක්ඛං කිරියං වදන්ති යථා අච්ඡති සෙති කිට්ඨති ආදයො; තෙ පුන
528 සිරි රහල් පබඳ
නවවිධා භවන්ති විකරණප්පච්චය භෙදෙන, කථං? ලවිකරණා භූවාදයො නිග්ගහීත පුබ්බකා ලවිකරණා රුධාදයො යක් විකරණා දිවාදයො කවිකරණා තුදායො ක්වනාවිකරණා ජ්යාාදයො ක්ණාවිකරනා ක්යායදයො ක්ණොවිකරණා ස්වාදයො ඔවිකරණා තනාදයො ණිවිකරණා වුරාදයොති. එත්ථය පඨමං ලවිකරණෙසු භූවිකරණා වුරාදයොති. එත්ථා පඨමං. ලවිකරණෙසු භූවාදිගණෙසු කාලාදි නං විඤ්ඤාපනත්ථංා පචපාකෙති සකම්මකධාතුතො පරා ත්යාංදි විහත්තියො යොජෙත්වා දස්සෙතුමාහ ‘පවපාකෙ’ ති පච ඉච්චායං දාතුපකෙ වත්තතීති අත්ථොත; එත්ථ‘ ච පකතීඅංසභුතො පව් ඉති ධාතුයෙව කම්මාපෙක්ඛං කිරියං වදති න තු තිප්පච්ච යො තස්ස කාලකාරකපුරිසවිසෙසපරිදීපකත්තාති, තෙනෙව පච්අංසොව ධාතුපාඨෙ පඪිතො න සමුදායොති. අ අන්තෙ උච්චාරණත්ථොසති ධාතුපාඨෙ වුත්තත්තා පච ඉච්චස්මා අකාරං පහාය ධාතුරූපං දස්සෙන්තො ආහ ‘පව් ඉතිඨිතෙ’ති; ඉතිසද්දොයමෙවමත්ථෙ එවං ඨීතෙ සතිති අත්ථොන, ‘ඨීතෙ’ ති උච්චාරිතෙ ඨා ඉච්චයං ධාතු උච්චාරණෙ වත්තතෙ ධාතූනමනෙකත්ථථත්තා; තථා ච වුත්තං ධාතුකාරෙහි,
ක්රිනයාවාවිත්තමාඛ්ය;තු යෙකෙතත්ථොධ පදස්සිතො පයොගතොනුගන්තබ්බා අනෙකත්ථාඛ හි ධාතවො’ති.
සබ්බස්සා පි සුත්තපාඨස්ස මහාවාක්යථරූපත්තා එකො වචනනප්පබන්ධොති කත්වා පඤ්චමෙ ඛාදිකඛණ්ඩෙ ක්රිායාත්ථපති ච සඤ්ඤාදිකණ්ඩාවසානෙ බහුලමිති ව අධිකාරසුත්තවයං ඉධා පි යොජෙන්තො ආහ ‘ක්රිුයාත්ථෙු’ ච්චාදි; ‘සබ්බත්ථාන’ ති සබ්බස්මිං ත්යා්දිකණ්ඩෙ.
වත්තමානෙ ති අ න් ති සි ළු මි ම තෙ අ න් තෙ සේව ව්හෙ එ ම්හ. වත්තමාන‍සද්දෙ යො කටාදි නිබ්බත්තෙතුමාර‍ඬො නාවසානමුපගතො සොවත්තමානො, සො ච කියත්ථාතධිකාරකො තදත්ථාස්සෙව විසෙසෙනං විඤ්ඤායතිති ආහ ‘වත්තමානෙ’ ච්චාදි. නහි අධාත්වත්ථෙඤ ධාතුනො
බුද්ධිප්පාසාදනී 529
වුත්ති සම්භවති තිට්ඨන්ති පබ්බතා සවන්ති නජ්ජොති ආදිසු නිච්චප්පවත්තා ච ක්රිතයා වත්තමානාව ඨානාදීනං ආරම්භස්ස අපරිසමත්තත්තා; ‘ත්යාාදයො හොන්ති ති තිප්පභුතයො ඉමස්මිං සුත්තෙ නිද්දිට්ඨා ආඛ්යාසතිකප්පච්චයා හොන්ති. ‘තෙසම්පීති’ ත්යා්දීනම්පි.
පුබ්බපරච්ඡක්කානමෙකානෙකෙසු තුම්භාම්භසෙසෙසු වෙ වෙ මජ්ඣමුත්තමපඨමා. නියමසුත්තමිදං වත්තමානෙ ති අන්තීච්චාදීහි වාක්යෙතකදෙසෙහි පුබ්බපරච්ඡක්කා නිද්දිට්ඨා, තෙසං පුරිසවචනවීසෙසවිධායකො වාක්යාුවයවයො පරොධුනා කරීයතෙ. අථවා නියමත්ථනමිදං ත්යාාදීනං තෙහි තෙහි සුත්තෙහි සාමඤ්ඤෙන විහිතත්තා ඉමිනා තුම්හාම්භසෙසෙසු තුල්යාතදිකරණෙසු පයුජ්ජමානෙසු අප්පයුජ්ජමානෙසු වා යථාක්කමං පුබ්බච්ඡක්කානං පරව්ඡක්කානඤ්ච මජ්ඣිමුත්තමපඨමානං පච්චෙකං වෙවෙ නවනානි එකානෙකෙසු යථාක්කමං භවන්තිති පුරිස වචනානං නියමියමානන්තා; ‘එකානෙකෙසූ’ති එකත්තා නෙකත්තවිසිට්ඨෙසු. කත්තුකම්මභාවෙසු ත්යානදිනං විහිතත්තෙපි තුම්භාම්භසෙසාහිධෙයභාවො කත්තුකම්මානමෙව තෙසඤ්ච ක්රිනයානිමිත්තභාවෙන කාරකත්තා ආහ ‘තුම්භාම්භ සද්දවචනීයෙසු තදඤ්ඤසද්දවචනීයෙසු ච කාරකෙසූ’ ති. භාවෙ පන පඨමපුරිසෙකවචනමෙව සම්භවති අසත්තභූතාය ක්රිරයාය භෙදාභාවතො බහුවචනාභාවා තුම්හාම්භසද්දවචනී යත්තාභාවා මජ්ඣිමුත්තමපුරිසාසම් භාවාච ඡක්කසද්දො චන්දමපරත්තා පච්චෙක මහිසම්බජ්ඣතීති ආහ ‘පුබ්බච්ඡක්කානං පර්ච්චක්කානඤ්චෙ’ති. වත්තමානාදිවසෙන අට්ඨ අට්ඨ පුබ්බපරච්ඡක්කානි පුබ්බච්ඡක්කානං පරච්ඡක්කානඤ්වෙති පච්චෙකං බහුවචනෙන විවරණං කතං ‘මජ්ඣි මුත්තමපඨමා’ ති. මජ්ඣිමුත්තමපඨමහාවෙන නිද්දිට්ඨත්තා වින්නං වින්නං වචනානං වොහාරො. ‘වෙ වෙ හොන්ති’ ති එකෙකස්මිං පුරිසෙකවචනවයවයෙන වෙ වෙ හොන්ති. ‘යථාක්කමං’ ති තුම්භාම්භසෙසු මජ්ඣිමුත්තතමපඨමානං යථාක්කමවසෙන එකානෙකෙසු ද්වින්නං ද්වින්නං වවනානං
530 සිරි රහල් පබඳ
යථාක්කම වසනෙ ච කමං අනතික්කම්ම. එවංහොන්තා ච ක්රිනයත්ථා හොන්ති නාඤ්ඤතොති ආහ ‘ක්රා්යත්ථාු’ තී. උත්තම සද්දො ඉධ තත්යංචයාවාවකොති ආහ ‘උත්තමෙ’ ච්චාදි. යොජනීය’න්ති තෙ අන්තෙහි පඨමො පරච්ඡක්කෙ ආදො නිද්දිට්ඨත්තාසෙ වෙහති මජ්ඣිමො මජ්ඣෙ නිද්දිට්ඨත්තා එම්හෙති උත්තමොති එවං සෙසෙසුහවිස්සතිආදිසූ සත්තායු පච්චය විධානසුත්තෙසු පි යථාක්කමං යොජෙතබ්බං.
එවං අට්ඨවිභත්තිවසෙන ඡන්නවුතිවිධෙ ආඛ්යා්ත‍පදෙ වත්තිංස වත්තිංස පඨමජ්ඣිමුත්තමපුරිසා භවන්ති. තුම්භාදි සද්දප්පයොගං විනා පි මජ්ඣිමවිකාදිනං තුම්යාදි අත්ථෙු විහිත භාවො ලද්ධො යෙවාති අප්පයුජ්ජමානෙසුපි තුම්භාම්භසෙසෙසු භවත්ති. ත්යායදි කම්මෙ ච භාවෙ වාකම්මකෙහිති භාවකම්මෙසු කත්තරි ච ත්යාසදීනං විධානත්ථං පරවචනං තස්සායමත්ථො, ත්යාමදයෙ කම්මනි කාරකෙ භවන්ති වකාරෙන කත්තරි ච භවන්තීති. එමමිධ වචනමන්තරෙන කථං ත්යාෙදයො භාවකම්මකත්තුසු විඤ්ඤායන්තීති වොදනං මනසි නිධායාහ ‘ත්යා්දිසු පරභූතෙසු’ච්චාදි. කත්තුකම්ම භාවවිහිතෙසු ත්යාමදිසු පරි‍ෙභූතසු ක්යාලාදයො ක්යූවිකරණ ලවිකරණාදයො භවන්තීති ‘ක්යෙු භාවකම්මෙස්වපරොක්ඛෙසු මානන්තත්යාතදිසු කත්තරි ලො’ ඉච්චාදිනා ලක්ඛණෙන තෙසං ක්යකලාදීනං විධානතො ත්යා‍දයො කත්තුම්මභාවෙසෙව්ව විඤ්ඤායන්තිති සම්බන්ධො. ‘කත්තරි තිම්හි ලො’ ති කත්තරි ලෙ ති වචනෙන ක්රිකයත්ථතො කත්තුවිහිතෙ තිම්හි පරෙ ලවිකරණො හොති. ධාතුං විකරොතීති විකරණො - වුත්තං හි,
‘යෙ පුබ්බාපරහාගට්ඨ හින්නධාතු විහත්තියො නිස්සාය පච්චයා හොන්ති තෙ චෙ විකරණා සියු’ න්ති.
‘පචතී’ ති සො පුරිසො ඔදනං පචති සා ඉත්ථි ඔදනං පවතීච්චාදිනා කත්තුජ්ජොතකානි පදානි යොජෙතබ්බානි. තථා ච වුත්තං,
බුද්ධිප්පසාදනී 531
‘වුත්තත්තා කත්තු ආඛ්යාතතෙ තතියා න ච කත්තරි පඨමාවිභත්ති හොතෙව අත්ථමත්තා අපෙක්ඛියා’ති.
පචතීති ඉමස්මිං ආඛ්යාහතෙ ක්රිපයාපදෙ කත්තුවුත්තත්තා පචනක්රියයා කත්තුනො කථිතත්තා තස්මිං පවනක්රිෙයා කත්තරි තතියා නෙව හොති, අත්තමත්තං අපෙක්ඛිය පඨමාවිභත්යෙිව හොතිති ගාථායත්ථො. ‘බහුමහි වත්තබ්බෙ’ ති සති පි ක්රිියායෙකත්තෙ කත්තූනං බහුත්තා බහූ අත්ථෙ වත්තබ්බෙ බහුවචනම්පි හොතීති අත්ථො.
හිමි: ‘ඊ ආදො දිඝො’ ති ඉතො දීඝොති වත්තතෙ. ‘අස්ස’ ති විකරණසම්බන්ධිනො ආකාරස්ස සාමඤ්ඤෙන ගහණං න ලස්සෙව, තෙනෙව වුත්තියං ආවරියෙන පරච්ඡක්කෙ සෙ‍සකාරකෙ පඨමපුරිසෙක වචන බහුවචනනෙසු තෙ අන්තෙ, පවතෙ පවන්තෙ, තුම්හකාරකෙ මජ්ඣිමපුරිසෙකවචන බහුවචනෙසු සෙ විහෙ පවසෙ පවව්හෙ, අම්භකා‍රකෙ උත්තමපුරිසෙකවචනබහුවචනෙසු එ ම්හෙ, පවෙ පවම්හෙ, පවා‍ම්හෙති කෙවි දීඝං කත්ථ පඨන්ති. තත්ථ ‘ව්යාපඤ්ජනෙ දිඝරස්සා’ ති දි ඝො. සුසද්දසිද්ධිවිවරණෙ ‘හිමිමෙස්වස්සා’ ති අනෙන දීඝොති වුත්තං තතො හිමිමෙසූති සුත්තෙ තිණ්ණං එව පච්චයවිසෙසනං ගහිතත්තා මකාරසාමඤ්ඤනිමිත්තෙ අකාරස්ස දීඝො න හොතීති විඤ්ඤායතෙ.
එවං කත්තරි ක්රි්යාපදානි සාධෙත්වා ඉදානි කම්මෙ උදාහරණං දස්සෙතුමාහ ‘කම්මෙ’ විවාදි දෙවදත්තෙන ඔදනො පචීයති පච්චතිති යොජෙතබ්බං.
අඛ්යාබතෙන අවුත්තත්තා තතියා හොති කත්තරි කම්මස්සහිතත්තා න දුතියා පඨමාවිධ.
අස්සායමත්ථො; පචීයතීති ඉමිනා ආඛ්යා තෙන ක්රිදයාපදෙන අවුත්තත්තා කත්තුනො අකථිත්තතා දෙවදත්තෙනාති කත්තරි තතියා හොති. කම්මස්ස අබිහිතත්තා
532 සිරි රහල් පබඳ
පචීයති පච්චතෙති ආදසු ක්ය විකරණසහායෙන තිප්පච්චයාදිනා කම්මස්ස වුත්තත්තා දුතියා, න ඔදන්නති ඔදන සද්දතො කම්මජ්ජොතිකා දුතියා විහත්ති න හොති, විහත්තී මන්තන්තරෙන අත්ථො නප්පකාසතෙනි අත්ථමත්තාපෙක්ඛාය පඨමා විභත්ති හොති. එවම්මඤ්ඤතෙ; යදි ඔදනසද්දො කම්මත්ථවුත්ති සියා න අත්ථමත්තවුත්ති, තදා කම්මාවගමො සියා න ච කම්මං ගම්යනතෙ තස්මාත්ථමත්තවුත්තීති කො නාමප්පසංගො දුතියායාති. පඨමාවිධාති පඨමා එව ඉධාති පදච්ඡෙදො, ආඛ්‍ාො තවචනීයා එත්ථ කම්මතාති කත්වා තත්ථොදනාදිසද්දො සද්දත්ථා ව්යාඛතිරිත්තමත්තො යෙවාති පඨමා විභත්ති යෙව හොතිති අත්ථො.
ගුරුපුබ්බා: ගුරූතිදීඝානං සංයොග‍පුබ්බ රස්සානඤ්චපුබ්බාචරිය සඤ්ඤා, ගුරුපුබ්බො යස්මා රස්සා සොයං ගුරුපුබ්බො රස්සො, ‘න්තෙ න්තින’ න්ති වත්තමානා භවිස්සන්තීනං න්තෙහාගන්තිහාගානං ගහණං පචීයන්තිති එත්ථ ඊකාරො ගුරු යකාරො රස්සො තම්හා පරස්සන්ති භාගස්ස ඉමිනා රෙආදෙසො. පච්චන්තිති ඨිතෙ දුම්හි ගුරූති පුබ්බාචාරිය සඤ්ඤාය සංයොගභූතෙ අක්ඛරෙ පරෙ යො පුබ්බො රස්සක්ඛ‍රො සො ගුරුසඤ්ඤො හොතීති පකාරො ගුරු, තම්පුබ්බා රස්සා වකාරා පරස්ස න්තිහැගස්ස රෙආදෙසො. ‘භාවස්සා’ තිහවනං භාවො, කාරකන්තරෙන අසංසට්ඨො කෙවලො ගමන පචනාදිකො ධාත්වත්ථො ත්ස්ස, ‘එකත්තා’ති අද්දබ්බවුත්ති භාවෙන එකත්තා. ‘සම්පතී’ති ඉදානි. ‘නෙහිඤී’ති ඉහ අස්මිං භූයතෙති භාවරූපස්ස සංඛරණෙ ‘ක්ය ස්සා’ති ඊඤාගමො න භවතීති අත්ථො. තත්රත කාරණමාහ ‘බහුලං වීධානා’නි.
ඉදානි ධාතුනියමත්ථං කාරිකං රචයන්තො ආහ ‘ක්රිරයාත්ථා‘ කත්තරි’ ච්චාදි එත්ථ ච කෙහි ධාතූහි කෙසු කා‍රකෙසු එතෙ ත්යාරදයො භූවන්තිත්යාෙහ ‘ක්රිෙයත්ථෙ ’ වවාදි. ත්යායදි ත්යාෙදයො පච්චයා සකම්මකා ක්රිීයාත්ථා සකම්මකධාතුතො කත්තරි ච කම්මස්මිඤ්ච භවන්තී, අකම්මකා
බුද්ධිප්පසාදනී 533
ක්රිධයත්ථා භූවත්යා්දිතො අකම්මකධාතුතො භාවෙ ච කත්තරි ච භවන්තීති. එත්තාවතා ක්රි යත්ථනියමං දස්සෙත්වා ඉදානි විවච්ඡාභෙදෙන සකම්මකස්සා පි අකම්මකත්තෙ සති අකම්මකධාතු සදිසොව නියමොති දිපෙතුමාහ ‘කම්මාවචනිච්චායමඤ්ඤතො’ ති අඤ්ඤතො පචත්යාවදිතො සකම්මකධාතුතො ච කම්මාවවනිච්ඡායං කම්මස්ස අවිවක්ඛායං භාවෙ ච කත්තරි ච භවන්තීති අත්ථො. වුත්තඤ්ච සම්බන්ධවින්තායා -
‘කම්මස්සාවවනිච්ඡායං ධාතුතො පි සකම්මකා භාවෙ පි පච්චයො හොති යථා සූදෙන පච්චතෙ’ති.
තථා අවිවච්ඡිතකම්මත්තෙ සති සකම්මකධාතුතොපි අකම්මකත්තා කම්මමන්තරෙන කත්තරි පයොගො දිස්සති; යථා -
‘ජයතීහ මහපඤ්ඤො සො මොග්ගල්ලායනො මුනි යස්ස සාධුගුණුබභූත කිත්ති සබ්බත්ථපත්ථටා’ති.
තථා හි විජ්ජමානස්සා පි කම්මස්ස අවවනිච්ඡායං ඉදං වුච්චති.
‘සතො පි න විවක්ඛාස්ස අසතො පිච සා භවෙ තං යථානුදරා කඤ්ඤා විංජ්ඣො වඩ්ඪිතකො යථා’ති.
භවිස්සති: සාධෙතුමනා‍ර‍ඬො භාවො භවිස්සන්තොති වුච්චතෙ අනාරඬකටාදිවිසයක්රි්යාචාරෙන ක්රි යත්ථවිසෙසන මෙතන්ති ආහ ‘භවිස්සති’ විවාදි.
ආ ඊස්සා: ඤකාරොආද්ය වයවත්ථො. ‘අ ආදීන’ න්ති පරොක්ඛාපරනාමධෙය්යා්නං අ උ එ ත්ථ අ ම්හ ත්ථ රෙ ත්ථො ව්හො ඉ ම්හෙති ඉමෙසං ගහණ. ‘ඊ ආදීන’ න්ති අජ්ජතනිපරනාමධෙය්යාඉනං භූතෙ විහිතානං ඊ උං ඔ ත්ථ ඉං ම්හා ආ ඌ සෙ ව්හං අ ම්හෙති ඉමෙසං
534 සිරි රහල් පබඳ
ගගණං ‘ස්සාආදීන’න්ති ක්රිසයාතිපත්තිපරනාමෙධෙය්යාඉනං ස්සා ස්සංසු ස්සෙ ස්සථ ස්සං ස්සම්භ ස්සථ ස්සිංසු ස්ස්සෙ ස්ඝව්හෙ ස්සං ස්සාම්භසෙති ඉමෙසං භවිස්සන්තිපරනාමධෙය්යා නං ස්ස ත්යාසදීනං ච ගහණං. තස්මා තා සම්බන්ධීනො ව්යා්ඤ්ජනස්ස ඉඤ් හොති ‘වවත්ථිඝතවිහාසාය’ න්ති අයං වාසද්දො වවත්ථිනතවිහාසාවිසයෙ වත්තතීති අත්ථො. ස්සෙති අඊස්සාදීතන්ති එත්ථ ස්සද්දෙ ස්සාදීනං ස්සච්චාදිනඤ්වෙති ක්රිතයාතිපත්තියං ස්සාදිනඤ්ච භවිස්සන්තියා ස්සත්යාංදීනඤ්ච අවයවො භාගො සුත්තකාරෙන අධිප්පෙතො. ‘සිද්ධෙපී’ති ඉකාරාදෙසස්ස සබ්භාවෙ පි අයං ආරම්භොති ඉදං සුත්තං, ‘ත්යාසදිසු’ති ත්යා‍දිසු පරභූතෙසු ‘එතෙසමෙවා’ති ඉමෙසං ආඊස්සාදීනං එවඤ්ආගමො හොතීති, නියමො අත්ථො යස්ස ආරම්භස්ස සො තථා වුත්තො ‘ලස්සා’ති ලවිකරණස්ස, අකාරස්ස ලොපෙ ක්වවි වීකරණානන්ති, භූයිස්සති’ති තෙන අනාගතෙ භවන්තති අත්ථො.
නාමෙ: භූතවත්තමානාසු විහත්තීසු යථායොගං සම්පත්තොසු ස්සත්යායදිනං විධානත්ථං වචනං ගරහායං තාව අනාගතවචනමුදාහරන්තො ආහ ‘සාපි සාම පවිස්සති’ ති, සාපි කිං අපවීති අත්ථො.
‘එවං ඉමෙහි නාම කල්යාාණධම්මා පටිජානිස්සන්ති කථං හි නාම සො භික්ඛවෙ මොඝපුරිසො සබ්බමත්තිකාමයං කූටිකං කරිස්සතී’ ච්චාදී. විම්භයෙ පි ‘අච්ඡරියං වත හො අබ්භුතං වත හො සන්තෙන වත හො පබ්බජිතා විහාරෙන විහාරස්ස යත්රවහි නාම සඤ්ඤීසමානො ජාගරො පඤ්චමත්තානි සකටසතානි නි ස් සා ය නි ස් සා ය අතික්කන්තානි නෙව දක්ඛිතින පන සද්දං සොස්සතී’ ච්චාදි.
භූතෙ: ‘පරිසමත්තෙ අත්ථෙන’ ති පරිනිට්ඨිතක්රි්යා සභාවෙ අත්ථෙඅ ‘වක්ඛමනාත්තා’ ති උපරි ආ ඌ ඔ ත්ථානදීනං පච්චයානං වක්ඛමානත්තා ‘ඉමෙ’ ති ඊ උං ආදයො ‘භුතා තජ්ජතනෙ’ ති සමීපතො පට්ඨාය අජ්ජපභූති අතීතෙ අජ්ජතනෙ ‘භූතසාමඤ්ඤවෙ’ ති න කෙවලං අජ්ජතනෙ යෙව
බුද්ධිප්පසාදනී 535
භූතෙ ඊ උං ආදයො හොනති අපි තු භූතවිසෙසාවිවක්ඛායං අනජ්ජතනෙ පි සුවො අහොසි ආනන්දො ති අදිසු භවන්තිති අධිප්පායො කොයමජ්ජතනො කාලො යස්ස පටිසෙධෙන අනජ්ජතනත්තමස්සාති ආහ ‘අහස්සුභයතො’ ච්චාදි.
අඞ්ඪරත්තසද්දෙනරත්තියා චතුත්ථාභාගොත්ර‘ වත්තුමිට්ඨො අහො සකාලො දිවසො අස්ස අහස්ස උභයතො පුබ්බාපර භාගතො අඞ්ඪරත්තං වා රත්තියා චතුත්ථොස භාගො ච අජ්ජතනො ඉති විඤ්ඤෙ‍ෙය්යා ති සම්බන්ධො අයම්පනෙත්ථ. භාවො අතික්කන්තාය රත්තියා යො චතුත්ථොි භාගො පච්ඡිමයාමලක්ඛණො අඬාධිකසත්තඝටිකා පරිමාණො ආගාමිනියා ව රත්තියා තාදිසොව පඨමො යාමො දිවසභාගසහිතො ඡයාමපරිමාණො අජ්ජතනො කාලොති. ‘වා’ ති එත්ථා වාසද්දො පක්ඛන්තරෙ ‘තදුපඞ්ඪක’ න්තී තසද්දෙන අඞ්ඪරත්තස්ස පරාමාසො තස්ස අඞ්ඪරත්තස්ස උපඩ්ඪකං අන්තො කත්වා න අහො සබ්බො පි දිවසො අජ්ජතනො ඉති ඤෙ‍ෙය්යාක; ඉමස්සාපායමධිප්පායො අතීතාය රත්තියා පච්ඡිමපඤච වත්තාලීසවිනාඩිකාධිකඝටිකාත්තයං අනාගතාය පුරිමපඤ්චවත්තාලිසවිනාඩිකාධික ඝ ටි ක ත් තයං වෙනි අට්ඨාධික සත්තඝටිකාපරිම‍ා‍ණො එසො යාමො අහනි වත්තරො යාමාති පඤ්චයාමපරිමාණො වා අජ්ජතනො කාලොති ‘තදඤ්ඤො’ ති තතො අජ්ජතනතො අඤ්ඤො.
අඊ: ආදිසද්දො ද්වන්දාපරත්තා පච්චෙකමහිසම්බජ්ඣතිති දස්සෙන්තො ආහ ‘ආ ආදො’ ඉච්චාදි. ආආදොති පරසත්තමී, එවමඤ්ඤත්රාිපි ආ ආදොති හීයත්තනී පර නාමධෙය්යාදනං අනජ්ජතනෙ විහිතානං ආ ඊ ආදීනං ගහණං, ඊ අදොති භුතෙ ඊ උං ආදීනං ගහණං ස්සාදොති ක්රිෙයාතිපත්තියං ස්සා ස්සංසු ආදිනං ගහණං ස්සාදොති මීනා ආච ඊ ව ස්සා ච ආඊස්සා තෙ ආදි යෙසං පච්ච යානං තෙ ආඊස්සාදයොති තග්ගුණ සංවිඤ්ඤාණඤ්ඤපද ත්ථෙ න
536 සිරි රහල් පබඳ
ස්සාසද්දස්ස සමාසිතත්තං දස්සෙති, සමාසිතත්තො න ච ස්සත්යා දිනමගහණං යදි හි ස්සත්යාසදීනං ගහණමිට්ඨං සියා, තදා ආඊස්සත්යාසදිසුත‍ි ස්සතිනා සමාසෙන වදෙය්යත. ‘අඤ්හොති’ ති ධාතුතො පුබ්බං අඤාගමො භවති.
එය්ය්ඨ ස්සෙ: ‘එය්යා ථා’ ති පඤ්හපත්ථ නාවිධිසු මජ්ඣිමපුරිසබහුවචනං, ‘ස්සෙ’ ඉති ක්රි‘යාතිපත්තියං මජ්ඣිම පුරිසෙකවචනං, ‘අ’ ඉති භූතෙ උත්තමපුරිසෙකවචනං, ‘ආ’ ඉති අනජ්ජතනෙ උත්තමපුරිසෙකවචනං ‘ඊ’ ඉති භූතෙ පඨමපුරිසෙකවචනං, ‘ථ’ ඉති ත්වා දිසු මජ්ඣිමපුරිසෙකවචනං, එතෙසං ඡන්නං පච්චයානං යථාසංඛ්ං , ඔ ආදයො හොන්ති. නනු ව අ ඉති ඊ ආදො ආ ආදො අ අ‍ාදො ච සම්භවති විසෙසාභා‍වා තිණ්ණම්පි ගහණං පසජ්ජතීති ආසංකිය පරොක්ඛාය අආදිසු අකාරස්සාගහණං, අනජ්ජතනෙ භූතෙ ච අකාරානඤ්ච ගහණං සහ චරිතඤායෙන දස්සෙතුමාහ ‘ආසහවරිතො’ ච්චාදි. සහ චරිතඥායෙනාති භූතෙ ඊච්චාදො පරච්ඡක්කෙ පඨමපුරිසෙකවචනෙන අකාරෙන අනජ්ජතනෙ ආ ඌච්චාදො පුබ්බච්ඡක්කෙ පඨමපුරිසෙකවචනආකාරෙන ච සහචරිතා නම කාරානමෙව පච්චාසත්තියා සහචරිතාව සත්තිවසෙන පවත්තඤායෙන ගහණන්ති අත්ථොන. නනු ච ථ ඉති ති ආදී නං ත්වා්දීනඤ්ච මවඣිමපුරිසබහුවචනෙ සම්භවති ත්වා්දි සම්බන්ධිනොයෙව ගහණමහිමතං නෙතරස්ස විසෙසා වචනාභාවා කථමෙස විභාගෙලබ්භතීති අසංකියහ ථොපනෙ’ච්චාදි . ඉමස්මිං සුත්තෙ පඨිතානං එය්යාහථාදිනං සබ්බෙසමාදෙසීන මන්තෙ නින්දෙ‍සා ත්වාභදිසබ්බානධීති සබ්බෙසමාඛ්යා ති කානමන්තෙ නිද්දට්ඨානං ත්වාිදිනං ථො යෙව ගය්හති න සබ්බ පඨමං නිද්දිට්ඨං ති ආදි සම්බන්ධි. පකාරන්තරෙනා පි ත්වාෙදිසම්බන්ධි නොව ගහණං දස්සෙතුමාහ ‘තස්සෙවෙ’ ච්චාදි. නිසසිතත්තා ති ගහිතත්තා, එතනෙ සජාතීය විජාතීය විනිවත්තිනිද්දෙසං දස්සෙතී, ව්යතත්තිනිද්දෛසහි යා ව්යවත්ති නිද්දිසීයති සා යෙව ගය්හති නාඤ්ඤාති.