දහම්පියා අටුවා ගැටපදය-i

ධම්පියා අටුවා ගැටපදය

නමො තස්ස භහවතො අරහතො සම්මා සම්බුද්ධස්ස

ගත් වියඛ්යදත්1 කරන ඇදුරක්හු ගත් පුහායෙහි පළමු තුනුරුවනට නමකර කටයුතු බැවින් කුදුහත් නිකායෙහි සවිසි වැගෙකින් සරහා තබන ලද ධර්ම පද පාළියට 2 සංවණිනා කටැටි බුදුගොස් තෙරණුවෝ පළමු තවාහි තුනුරුවනට නමස්කාර කෙරෙමින්. 5

“මහා මොහ තමො න‍ඬෙ -ගොකෙ ලොකන්ත දස්සීනා” යනා දී-යු හු

මොහ යනු අවිජ්යෙහි 3 සඤ්ඤ, තම යනු අඳුරුයෙහි සඤ්ඤ, මෙතැන් දෙජ් අවිජ්මෙ කියා අවිජ අරමුණුහි මුළාවන අටින් මොහ නම් වෙයි. “මොහෙව සො තමො චාති මොහ තමො”යි කම්ධර සමස් නොහොත් “තමො විය මොහො මො‍හතමො” යි උපමා සමස් එව්. මෙසේ කියත් තම ශබ්දයෙ න් අඳුරුමෙ කියා. තම බඳුමොහ මො‍හතම යනුවෙයි. මොහ තමමැ මහ විෂය වන බැවින් එව්, මහ පටිපක්ඛ වන බැවින් එව්, “මහාමොහතම”නම් මුළු නේ පිළිසොයන බැවින් මහ විෂය වේ. රාත්මඟ ඤණින් මෙ පැහෙන් බැවින් මහා පටිපක්ඛවෙයි. මහාච සො මොහ තමොචාති මහාමොහ තමො, තෙන ඔන‍ඬො පරියොන ‍‍ඬෙති මහා මොහතමොන‍ඬෙ තසමිං මහා මොහ තමොන‍ඬෙ මහත් මොහ අඳුරුයෙන් වලඳනා ලජ්යෙහි අඳුරැබඳු මහත් මොහෙන් වලඳනා ලදුයෙහි එව්, ලොකෙ, ලෙව්හිය; “සද්ධම්ම පජේජාතො ජාලිතො, යනුව හා සබඳ ලොවු තුන් ලොකියති. එත්ථු සුභාසුභං තං ඵලංව, යී ගත සත් ලොවු ‘ලුජ්ජති පලුජ්ජති’යී ගත සඛර ලොවු මෙහි ලොකියන්ති එත්ථසථාවර ජ‍ඬගමා’යි ගත බජුන් ලොවු මෙහි සත් ලොවු ගන්නේ. අනුසය පරියුඨන් වීතික්කම විසින් පරියොනහනය එහි ලැබෙන බැවින් තුන් විධීන් සිටි ලොවුජ් ගන්නේමෙ එව්, ඤණ ඇස් වරා හැමජ මොහ අඳුර පිළිසොයන බැවින්. “ලොකන්ත දස්සීනා”ලෙවත් දක්නවුහු විසින් ‘ලොකන්තං පස්සතී4 තිලෙකන්ත දස්සී’ යනු වේ. මෙහි ලොකන්ත නම්;නිවන්-

1.වියකැන්, 2.දම්පියා පෙළට, 3.අවිජයෙහි-අවිජ්ජයෙහි, 4.දස්ස තී ති,

68

“නව අප්පත්ථා ලොකන්තං-දුක්ඛා අත්ථල පමොවනං යන තන්හි සෙයින්, යෙන, යමක්හු විසින්. මතුයෙහි ‘සම්බුද්ධස්ස’ යනු කරණ වචනයෙන් විපරිනාම කොට මේ හා යොජනු ‘යෙන සංබු‍ඬෙන, යී සඬම්ම පජේජාතො,යි සධම් පහන්, සද්ධ මේමා එව පජේජාතො සඬම්ම පජේජාතො,යි නොහොත් පජේජාතො විය සඬමේම සද්ධම්ම පජේජාතො,යි උපමිත සමස් එව්, මෙසේ හොත් පහන් බදු සධම් යනුවෙයි. සඬම්ම දෙවේ. ආගම අධිගම විසින් බුදු වදන් ආගම සඬම්ම වෙයි. මඟඵල නිවන් අධිගම සඬම්ම වේ. දේජ්, සතං ධමේම සඬමේමා සනේතා පසනේනා ධමේමා ති පි සඬමේමා,යි ගන්නේ; ජාලිතො බබුළුවන ලද්ද -පුවසන ලද්ද යුසේයි, “දේව මේ භික්ඛුවේ අන්තා පබ්බ ජිතෙන න සෙවි තබ්බා”යී යෙමින් ආගම සද්ධම්ම බැබුළු වුහ. කොණඩඤ්ඤතෙරුන්ට මඟඵල උපයමින් අධිගම සද්ධම්ම බැබුළු වුහ. ජලිතිඬිනා, ජුලු ඉධ ඇතියහු විසින් ‘ජලිතා ඉඬි යස්ස සො ජලිතිඬි, පණිධන්හි පටා ජිලියෙමින් අවුත් ඉධපාධමුන් රහත් ඵල සමඟ කොළපත් බැවින් එකෙණෙහි මෙ බුදුහු ‘ජලිතිඬි’ නම් වෙති. නොහොත් බෝමඬ නෑ සමාම් හි ගඬඹ මුල ඉඬි විධඤණ වෙසෙසින් පැවැති බැවින් ජුලු ඉඬි විධ ඤණ ඇතියහු විසින් යනු වේ. මෙයින් බුදුන් ප්ර ණාමා රහසේ දක්වා දැන් ප්රුණාම කෙරෙති. “තස්ස පාදෙ නමස්සිත්ථා්- සම්බුද්ධස්ස සිරීමතො, යි තස්ස පාදේ-තස්ස,එවුහු;1පාදෙ, පා සඟ ළු වන්- උපයොග බහු වදන් නොහොත් “පාදේ” භුමේමක වචනහො නමඝ්ඝත්ථාක වැඳ “තිසේසා වන්දසනා කායෙන වාචාය මනසාච” මෙහි තුනුජු යෙදේ සම්බුද්ධස්ස, මඟඤණින් සියුසස් තුම්හ මෙ ජතුවහ. “බුජඣිතා සච්චා නීති බු‍ඬො, නොහොත් සම්බුද්ධස්ස, දෙසුත් ඤණින් සියුසිස් මුළු ලෝ දැත් වුවහ.2 ‘බොධෙතා පජායාති බු‍ඬො’ නොහෙත් ස්වඤණින් මුළුනේ ජතුවහ.

“සබ්බං අභිඤ්ඤ්ර සි යදත්ථි ඤෙය්යං් තථාගතො තෙන සමත්ත චක්ඛු”. සිරීමතො, සිරි ඇතියහ - සැපත් ඇතියහ යුසේයි. සැපත්

1. එහු, 2.දැන්වුහු.

69

සතර ඤාණ, පහන්, අනුහවු, රුවු1, විසින්. ‘සිරි එතස්ස අත්ථි‘ති සිරිමා, තස්ස සිරිමතො’. ඊකාර ගාථානුරක්ඛන සඳහා දිගි. මෙසෙයින් බුදුනට නමකර දක්වා දැන් ධමුරුවනට නමකර කෙරෙති. ‘සඬම්මඤචස්ස පුජෙත්ථා්’යි අස්ස සඬම්මඤ්ච,එ සවඤ්ඤුහු සබඳ මඟඵල නිවන්. ‘අස්ස’ යනු නිමිත්ත නෛ මිත්තක සම්බන්ධසයෙහි සාමිවචන. මඟ භවුන් හා ඵල නිබ්බාන සච්ජිකිරියයෙන් බුදුවු බැවින් සධම් එවුහට නිමිත්ත වෙයි, තෙමේ නෛමිත්තික වේ. මෙයින් ධර්ම රත්නයෙහි බුඬ භාව හෙතුත්ථත ලක්ෂනණ ගුණ දක්වා ප්රිණාමාරහ සේ කියු වෙත්. පුජෙත්ථා , පුද්රණ. මෙයින් ධමුරුවනට නමස්කාර දක්වා දැන් සඬඝ රත්නයට නමකකර දක්වති ‘කත්ථා සඬඝස්ස අඤජලිං’යී. ‘අස්ස’ යනු ඇරැ යොජනු. අස්ස සඬඝස්ස, එ සවඤ්ඤුහු සවු සඟහට මෙයින් ඔවුහු උරෙයිද්ර ආබවු කියා ප්රනණාමාරහසේ දැක්වුහුයි. සීලදිඨි සාමඤේඤහි සඬඝටිතත්තා ස‍ඬෙඝා’. සෙඛජුහොතුජ් අටඅරිපුගුලෝ සීලාදී ගුණයෙන් ‘සඬඝ’ නම් වෙත්. නො අරීපුඟුල් හොතුජ් තථාභාවයට පිළිපන් බැවින් පොථුජ්ජතික සඬඝද සඬඝමෙ වෙයි. මෙසේ තුනුරුවනට නමකර කෙට දැන් තමන් වියක්ඛ්යසන් කටැටි ගත් දක්වති ‘තං තං කාරණමාගම්ම’ ඉච්චාදී.3 තං තං කාරණ මාගම්ම, ඉන්දංගොපකමද්දන අක්ඛිභෙදන ඈ ඒ ඒ කරුණු පිණිස. ‘යං ධම්ම පදං දෙසෙසි’ යනු සබඳ. ධම්මා ධමේමසු කොවිද්රෙඈ, කුදු මහත් ධම්හි සෙවු. ලොවිලොවුතුරා ධම් කුදු මහත් ධම් නම්. නොහොත් ධම්මා ධමේමසු, කුසල් කර්ම පථ ධම් හා අකුසල් කම් පථ ධම්හි. නොහොත් ධම්මා ධමේමසු, ඉටානිටු විවාට කරුණු හා නො කරැණෙහිය. සම්පත්තසඬම්මපද්රෙම, සපත් සධම් පිහිට ඇතියෙ. ‘සඬමේමා එව පදං සඬම්මපදං, සම්පත්ත සඬම්ම පදං යෙන සො සම්පත්ත සඬම්මපද්රෙර’. නව ලොවුතුරා ධම් දුගීති හා සසරැ නොගිය දෙනුව පිහි‍ටවන බැවින් ‘සඬම්මපද’ නම් වේ. එ සපත් බැවින් සථර ‘සම්පත්ත සඬම්ම පද’ නම් වී. නොහොත් සඬම්ම නම්; දෙසනා. පද නම්; එට කරුණු දෙසුත් ඤණ හා සවඤ්ඤු ඤණ. ‘යානත්තය මුඛෙන වීනෙයජනං සාසති අනුසාසතීති සත්ථා ‘. ධම්මපදං, ධම්පියා. ධම්ම ශබ්ද ‘පාළි’ කියයි-“ඉධ භික්ඛවෙ භික්ඛු ධම්මං පරියා පුණාති සුත්තං ගෙය්යංෙ” යනාදි තන්හි සේ. පද ශබ්ද ‘පිහිට’ කියයි-‘සනතිපදං’ යන තන්හි සේ; ‘කොටස්’එවු

1.අනුභවුරුස්සුව, 2.දැක්වුහු, 3.ඉසාදී.

70

කියයි-‘තස්ස තත්ථ් ධම්මපද්රහ අපිලාපනතී’ යන තන්හි සේ ‘ධමේමාව සො පදංවාති ධම්ම පදං’ ධමිජු හෙමෙවයි 1 පෙළ අටින් පියෙ හෙ මෙවයි පිහිට අටින් හා කොටස් අටින් ‘ධම්ම පදං’ යනු වේ. පිහිට අට නම් ගතුවහු දුගීහා සසරැ නොගිය දෙන අට. කොටස් අට නම් පෙළධම්හි අවයව් අට. රත්පැහැ සෙසු මල්හි ඇතද රත්මල් යුව එක්මෙ මලක් ගැනෙන බැවින් මෙ අරුත් හැමයට සාමාන්යම හොතුදුමෙතෙන ‘ධම්ම පදං’ යනුයෙන් තුන්සියක්වත් පිණිස දෙසු සතරසිය දෙවාසි ගයෙක් දහමෙ ගැනේ. සුභං, හොබවන . ‘සොභතීති සුභං’. අඳුර විධමා හොබවන බැවින් එව් උකතාන පදබ්යමඤ්ජන හා ගම්භිරාත්ථිභ ඇති වන බැවින් එව් ශ්රැවතිරම්යඋව විමර්දක්ෂයම බැවින් එව් ‘සුභ’ නම්. ‘යං’ යනු මෙයට ඇරැ ‘යං ධම්මපදං සුභං’ යොදනු. දෙසෙසි, දෙසිය- යු තත්. ‘කිරති කිණාති කමේපතීති වා කරුණා, පහරට පත්දුක් දුරලයි එව් නහයි එව් පරහට දික සාධුන් කපවයි එව්. ‘කරුණා’ නම්. ‘කාරණය ආවෙගො, පරදුක්ඛ දස්ස සො කරැණාවෙගො, තෙන සමුස්සාහිතං මානසං යස්ස සො කරුණාවෙග සමුස්සාහිත මානසො’ දුනුදිය වෙනත් ජුවන කඬසෙයින් කුළුණු වෙනත් සත්විහර විහිජ දෙසුත් ඤණපිට දුවන බැවින් බුදුහු ‘කරැණා වෙග සමුස්සාහිත මානසො’ යී කීවෙත්. ‘වෙ’ යනු පදපුරණයෙහි නිපාතයි. නොහොත් එකාංශත්ථිිහි එව් එකායනා (ය) 3 කැරණාය සමුස්සාහිතමානසො’. යු සේයි. බුදුන් නාග සුපණිණාදීන්ට දෙශනාකරතුදු අධිගමාරහයන් ගෙනැ ‘දෙවමනුස්සානං’ යු හු. දිබ්බන්ති දෙවා, මනස්ස උස්සන්නත්තා මනුස්ස, දෙවාච මනුස්සාච දෙවමනුස්සා’. ‘තෙසං දෙව මනුස්සානං’ යනු දෙසෙයි’ යනුව හයිද් ‘පීතිපාමොජ්ජං, තං ව‍ඬෙතීතිපීතිපාමොජ්ජ වඬනං’. හුණු ළාකල් කිලිල් මිහිකැරුණහුණු නම් වන සෙයින් “පාමොජ්ජ” යි මුහුකළ ‘පීති’ නම් වේ. කම බලත් “පාමොජ්ජ පිතිවඬනං” යි කිය යුතුජ් අල්පාච්තර බැවින් ‘පීති’ යනු පෙරට වි. මේ දෙගයින් කුම් කියුහ.යත්; තුමන් වැනිය යුතු ධම් කියුහ.ඒ ධමට නිදන් කියුහ. ඒ ධම්හි ප්රකයෝජන් කියුහු. ‘ධම්මපදං සුභං’යි වැනිය යුතු ධම් පැවුහු ‘පීතිපාමොජ්ජ වඬනං’ යී ඒ ධම් ප්ර‍යෝජන් පැවැ සෙසු පෙදෙන් නිදන් පැවුහු. නිදන් දෙවේ-අජඣත්තික බාහිරවිසින් . අංඣත්තික නිද්රසන කරුණාය.

1.ධමේමාව සො ධමිජුහෙමෙව, 2.අරුතයට 3.කායනකරුණා.

71

හේ ‘කරුණා වෙග සමුස්සාහිත මානසො’ යනුයෙන් පානාලද. බාහිර නිද්රදන අටඨුප්පත්ති ඈයි. එහි ‘තං කාරණා මාගම්ම’ යනු යෙන් අත්ථිහාතපත්ති හා ත්තසහවරිත දෙශ කාල දැක්වුහ. ධම්මා ධමේමසු කොවිද්රෙම; ‘සම්පත්ත සඬම්මපද්රේ සත්ථාි’ යනු යෙන් දෙශකයා දැක්වුහ. දෙවමනුස්සානං යන්නෙන් ප්ර්තිග්රා හක යන් දැක්වුහු. මෙසෙයින් තමන් වියඛ්යවන් කරන ධම් සනිද්රනනසේ පමණ සේ පිරිසිදු සේ පිළිවේ වහන සේ දැක්වුහු. අ‍ෙත්ථාහත් පත්තීන් සනිද්රංනසේ පැවුහ. දෙශක ගුණාඛ්යා්නයෙන් පමණ සේ පැවුහ. කරුණොත්ථිතත සේ දක්වමින් පිරිසිදු සේ පැවුහ. ප්රුතිග්රාණගක ප්රයයොජන දෙ දක්වමින් පිරිසිදු සේ පැවුහ. පීතිපාමොජ්ජ ග්ර හණින් පිළිවේ කී සෙයින් පෑ වෙති? යත්; පිළිවේ සපියුතු පී හා පිළිවෙලට මුල්ව සිටි පාමොජ්ජ ගත් බැවින් පෑ වෙත්.

‘ධම්පියට අටුවා කෙරෙමී’ යුව ‘එයට බුදු කැලි මහ’ ටුවාඇත්නො?. එ ඇත්තෙප් කුමට කවර?’ යනුවනට එ අටුවා ඇතද? තුමන් අටුවා කරනුවට හේ දක්වති-

‘පරමපරාභතා තස්ස නිපුණා අත්ථ වණණනා’ ඉච්චාදි. පරම්පරාහතා, ඇජරපරපුරෙන් තුනුවන ධම් සඟා පවා එයින් හෙළදිව ප‍වා අරනලදියැ. තස්ස, ඒ ධම්පියහු; නිපුණා සේ විය නොහොත් සියුම්වීය. අත්ථදවණ්ණනා’ යා , යමක්ද; තම්බ පණ්ණිදීපම්හි, තඹෙන් දිව යැ. ‘තම්බපාණි එත්ථාිති’ යන වාක්යඒයෙහි සමාසකළ බැවින් ‘තම්බපාණි’ යනු විය යුතු යෙහිදු නෛරුකතිකවිධියෙන් පකාරයෙහි ආකාර හ්රයස්වකොට අනික් ණකාරයක් ඇරැ ‘තම්බපණ්ණි’ යනු ‍කළෝ.විදුරජහු ලක් දිවට බට ද්රත බිම එබු අත්පැහැ බලා පිරිවර වුවෝ තම්බපණ්ණි යුහුල. එයින් නම් දිවු1 ලක්දිවු තම්බපණ්ණි2 නම් විය යෙත්. තම්බපණ්ණිව සො දීපොචාති තම්බපණ්ණි දීපො’ පිහිට සුන් මුහුන්දුහි සත්නට පිහිටව සිටි බිවින් දීපනම් යෙත්. දීප භාසාය, හෙළුබසින්. ‘දීපවාසීනං භාසා දීපවාසා’-මධ්යි පද ලොප් සමස් ‘දීපභාසාය’ යනු සාමාන්යි නො? ‘හෙළුබසින්’ යනු කි‍ෙඳ්රෙධට? ලැබෙයි යත්; සීහබාහුරජ සිහකු මරා - ‘සීහළ’ නම් වී. ‘සීහං ලුනවා ඉති සීහළො’. විදැකුමාර ඒ ඔහු දරු බැවින් ‘සීහළ’ නම් වී. සෙසුවෙි එවුහු පිරිවර බැවින් ‘සීහළ’ නම් වුහු. සණඨිතා, සිටි. මගධබසින් වැයටමින් ආ බුදුකැලි අටුවා

1.නම්දිවැ 2.තම්බපාණි.

72

හෙළදිව අජුරො හෙළුබසින් තුබුහ. ඔවුන් තුබු නියායෙන් තුමන් අටුවා කරනතාක් සිටි බැවින් ‘සණ්ඨිතා’ යු හු.

නසාධයති, තොසාහා; මතුයෙහි ‘සා’ යනු මෙතැන හැරැ යොදනු. සෙසානං, තෙසුවනට - දීපාන්තර වාසීනයට -යු සේයි. හිතසම්පදං හිය සපුව කරුණුව සිටි උවසපුව වේ. ‘හිතංච තං සම්පදංචාති හිතසම්පදං’. අපේපවනාම, මැනැව් නම් නො, මේ නිපාත සමුද්රංය ආශංසාත්ථිංයෙහි වැටේ. මේ පෑ දැක්වුහ මතුයෙහි ‘ඉති ආසිංසමානෙන’යී දාධෙය්යච, සාහනු ක්රිේයාපදජ ආශංසාත්ථි්හි මෙ වු සබ්බලොකස්ස, හිම් නොතබා මුළුලොවට; හිතං, හියසපුව;2 ඉති, මෙසෙය්න් - නිදර්ශනාත්ථිහයෙහි ඉතිශබ්දය නොහොත් ආකාරාත්ථිායෙහි. මේ ආකාරයෙන්; ආසිංසමානෙන, ඉස්නහු විසින්; දනේතන, දැමුනාවු- දුනු ඉදුරන් ඇත්තහු විසින්; සමවාරිනා, සලේ පිළිවුවහි සරනුවා විසින් -දෙෳශ්ශිල්යමමල ඈ සමන බැවින් සලේ පිළිවුවා ‘සම’ නම් වෙයි, ‘සමං චරති සමෙ චරතීති සමචාරී’. කුමාරකස්සපෙන, එනම් ඇතියහු විසින් ‘ථිරයෙගතො ථෙරො’. හානභාගීය නොවන ශිලාදී ගුණමේ ථිර ගුණ නම් . ‘ථිරචෙතයා, තහවුරු සිතැතියහු විසින් . විවට පැකි ධම්හි පිහිට සිත් තහවුරු සිත් නම් . ‘ථිර චෙතො යස්ස සො ථිරචෙතො, තෙන ථිරචෙතසා.

73

භාසන්තරෙන භාසිස්සං’ යන මෙතෙකින්. තංහාසං, ඒ හෙළු බසුජු. ‘සාච සා භාසාචාති තම්හාසා’. තොහොත් ‘දීපහාසාය සණඨිතා’යි කරන ලද හෙළඅටුවායෙහි බසුජු. මෙසේ කියත් ‘තස්ස භාසා තමභාසා’ යන්වෙයි. නොහොත් එයින් බස් මතු හැරැ මෙසේ කියත් ‘තතො භාසා තමභාසා’ යනුවෙ. අති විත්ථ්රගතං, ඉතා විස්තරබවට ගිය. ‘අතිවිත්ථාිරභාවගතං අති විත්ථකරගතං, වචනක්කමං, වචනක්රමම- තෙපුල් මඟ යුසේයි. ‘වචනානං කාමො වචනක්කමො’-‘වචනසන්නිවෙසො’යි සේය්. මෙයින් හෙළ අටුවාහි පුනප්පුන කියු කථා මාර්ග කියත්. ආරොපයිත්ථාින,1 අරවා මෙතෙන ‘තම්භාසං’ යනුයෙහි නිදුටු තත් ශබ්දය සපතමින් විපරිණාමකොට යොජනු ‘තත්ථ (ආ)රොපයිත්ථානන’යි. ඒ අටුවායෙහි අත්ථිම ශරීර හා යොජා යුසේයි. තනතිබාසා, පෙළබස් - මගධබස් යුසේයි. ‘තන්තියා භාසා තන්තිභාසා. මනොරමං, මනතුස්වනු වුවා. හැම සතුන් මුල් බස් බැවින් මගධබස් මනොරම යෙත්. ‘මනං රමයතීති මනොරමා’ ගාථා, (නං), “මනොපුබ්බඬගමා ධම්මා” යන ඈ ගාථාවන්. ඛ්යතඤජන පදං යං යනුව හා සබඳු. යම් බැජුන් හා පෙදෙක්. ‘ඛ්යථජෙතීති බ්යතජනං’- අරුත් විසජායි බැජුන් නම්. ‘පජ්ජති අ‍ෙත්ථාධ එතෙනාති පදං’- අරුත් එයින් ජන්න ලැබෙයි පෙදෙ නම්. ‘බ්යුචිනමෙව පදං බ්ය්ජත පදං’. නොහෙත් බ්යතජන ෂට්ක පදෂට්ක. එසේහොත් ‘බ්යතජනව බ්ය ජන පදං’යී සමාස වෙ. එහි බ්යාජන ෂට්ක නම්; අක්ඛර පද බ්ය.ජන ආකාර තිරුත්ති තිදේද යන මේ සපෙදෙ. අත්ථිජ ෂට්ක නම්; සංකාසන පකාසන විවරණ විභජන උත්තානීකරථ පඤ්ඤත්ති යන මේ සපෙදෙ තත්ථි, එ හෙළු අටුවායෙහි; යං න විහාවිතං, අත්ථුුඬාර නිරුත්ති වෙ වචන ප්රථත්යටයොඬාර ප්රුත්යරයාත්ථින දීපනාදීන් විසින් යමක් නොපළකරන ලදද; කෙවලං තං විභාවෙත්ථාන, එ සියලු පාළකොට. ‘කෙවල’ ශබ්ද අනවශෙෂාත්ථිංයෙහි- “කෙවල කප්පං ජෙතවනං ඔහා සෙත්ථා.” යන තන්හ් සේ නොහොත් ‘කෙවල’ ශබ්ද අමිශ්රා ත්ථිඔහි නොභැවු පද මතු විභවස් යු සේයි. යෙසං, සෙසුගයට තුබු ‘අත්ථ’ වණ්ණනා’ පද උපයොග වචනයෙන් විපරිණාම කොට මේහා යොජනු ‘සෙසං අත්ථ වණ්ණනං’යි. ‘තමෙව භාසිස්සං’ යනුව හා සබඳ. ‘එමෙ කියනෙමි’ යු සේයි. එමෙ කියුව හෙළුයෙන් කියවා යනුවනටකියති “අත්ථතතො,පෙ,භාසත්තරෙන භාසිස්සං’ යුහු. අරුත් විසින් මෙ කියනෙමි, සද2 විසින් ඒ නොකියනෙමි. සද විසින්

1.රොපයිත්ථාෙ, 2.පද.

74

මගධ බසින් කියනෙමියි යට තුමුන් කියු “ආරොපයිත්ථාින තන්තිහාසං මනොරමං” යනු ප්ර ත්යිවස්ථාව නො කොළෝ. ආවහනේතා, එළවනුයේම; විභාවිනං මනසො, පවසනුවත් සිතට “අත්ථංා විභාවයන්ති පකාසෙන්තීති විභාවිනො.” නොහොත් ‘සුකතං දුක්කතං විභාවෙන්ති, ජානන්තීති විභා විනො, තෙසං මනසො,- කෙළෙහි නාමනම් ජන්නවුන් සිතටය යුසේයි. පීතිපාමොජ්ජා, පීතිපමොජ; අත්ථකධපම්මුනිස්සිතං, පෙළ අරුත් හා පෙළ ඇසිරු කළාවු ‘අරීයතී ඤ්රවයතීති අ‍ෙත්ථාම, -සෝ දෙරි ජවන් අනුසරින් පැවැති මුනිදෙරි ජවන් විඤ්ඤණින් ජනන ලැබෙයි අරුත්නම්. ‘ධාරෙතීති ධමේමා’ -පෙළඅරුත් ධරයි ධම් නම්. ‘අ‍ෙත්චෙ ධමේමාච අත්ථ ධම්මා, තෙ උපනිස්සයීති අත්ථ්ධම්මුපතිස්සිතං’. මෙහිකරැණප්ර්කාරව පසු:’තම්හාසං -පෙ-පහාය’ යනු එකු “(ආ) රොපයිත්ථාධන -පෙ-මනොරමං” යනු එකු. “ගාථානං-(පෙ)-විභාවිත්ථාි යනු එකු. “සෙසං-පෙ-භාසිස්සං” යනු එකු . ‘ආවනේතා-පෙ-නිස්සිතං’ යනු එකු. මෙ පස්සෙයින් කරණ ප්රයකාර දක්වා දැන් තමන් අටුවා කරණ ධම්පියෙහියමකවගැ පළමුවන ගාපෙළ විසින් දක්වා ඒ වණිනා කටැටිවැ “මනොපුබ්බඬගමා ධම්මා” යන ඈ කීහු. “මනොපුබ්බඬගමා ධම්මා -පෙ-පදංති” එත්ථය ඉති සදෙද්රය තිදස්සනෙ පරිසමාපනෙ වා. ‘කත්ථැ භාසිතා’තී පුච්ජා. ‘සාවත්ථිි යං’ති හරිහාරො. එත්ථ වා “භාසිතා”ති පදං ආනෙත්ථාප යොජෙ තබ්බං චක්ඛුපාල‍ෙත්රෙන්ති නඪ චක්ඛුමෙකං ථෙරං. සොහි ඵලිත චක්ඛුත්තා ඵලිත චක්ඛුති වා ඵලිත සද්දස්ස පරතිපාතො චක්ඛු ඵලිතොති වා වත්තබේබ ඵකාරස්ස පකාරං අකාරස්ස දීඝත්තං තකාරස්ස ලොප ඉකාරස්ස අකාරං කත්ථාඵ තිපාතො. නයෙන චක්ඛුපාලොති වුතේතා කිරාති අනුස්සව‍ෙත්නෙපිපාතො. කුටුම්බං වුච්චති සාපතෙය්යඅ, තං යස්ස අත්ථි සො කුටුම්බිකො, ආධිපච්චපරිහාරාදි වසෙන අඩේඪා. නිදහිත්ථායඨපිත ධනානං වසෙන මහඬනො. වළඤ්ජනක ධනානං වසෙන මහාහොගො. නහානතිත්ථිනති අචිරවතිං වනප්පතින්ති වනජෙට්ඨකං;මහෙසක්ඛාය, මහානුභාවාය; හෙඪාහාගං, රුක්ඛමුලං; ඝොධා පෙත්ථා , තිණපණ්ණාදි හරනවසෙන; පාකාරපරිකේඛපන්ති පාකාරෙන පරික්ඛිපනං, තං පරිකේඛපන පාකාරං වා; ධජ න්ති මුලේ බන්ධිගත්ථාන විස්සඨං; පටාකන්ති, තිරියං යඨියා අප්පිතං: ගබ්භ පරිහාරං, ගබ්භ පරිපාලන විධානං මඬගලාදිකංවා; සෙට්ඨියති.

75

කුටුබ්බිකො සොහි ලඞ සෙට්ඨිච්ඡත්තතාය සෙට්ඨිති වුච්චිති. අපරභාගෙති, අපරකාලෙ; ඝරබන්ධතනෙන, ගෙදළින්; පවත්තවර ධම්මචකෙකා, පවත්වනලද උතුම් ධම්සක් ඇත්තේ. ධම්සක් නම් “දුක්ඛං පරිඤෙඤය්යංා පරිඤඤාතං, සමුදයො පහා තබෙබාපහී‍ෙණා, නිරොධො සච්ඡිකාතබෙබා සච්ඡිකතො, මගෙග‍ා භාවෙ තබෙබා භාවිතො” යි කියනලද එකෙහි සස්හි තුන් තුන් ආරෙන් පැවැති දෙසුන් ඤණ” අනුපුබෙබන බාරාණසිතො කපපාසික වන සණ්ඞං, තතො උරුවෙලං, තතො රාජහං තාති කපිලපුරං, තතො සීතවනනති ඉමිනා අනුක්කමෙන ආග නනතා අනුපුබෙබන ආගනතා’ යී යූහු. චතුපඤඤාසකොටි ධනං විසසජෙජත්වාඅ යනු භූමිගහණ විහාරකරණ විහාර මහයැයන මෙතුන් තන්හි විසජනලද අටළොස්කෙළධන ගැනත්කිණයත්. සගගමගෙග, දන් සිල් ඈ සග මග්හි; මොකඛමගෙග, සමාධි යනුව හා ‘අථෙක දිසං මහාපාලො’ යන ඈ කථා සම්බන්ධ විසින් යොජනු. මඬ්ය.යෙහි ‘තථාගතොහි’ යන ඈජ මෙහි සෙයින් සෙසු තන්හි බඞවාස නොවනසේ දක්වනවස් කියූහු. වෙ අසීතියා ඤාතිකුල සහසෙසහි කාරිතෙ විහාරෙ යනු නිග්රො ධාරාම පිණිස කියත්. ‘ජාතවන මහා විහාරෙ රකූන වීසති’ යනුව හා මතුයෙහි ‘වස්සා වාසෙ’ යනු ඇරැ යොජනු. දහරාව (තෙ) සාමණෙරාව දහර සාමණෙරා. ඛාදනීයාදීකි එත්ථස ආදිගගහණෙන භොජනීයාදීනි ගහෙතබබාති. පඤච භෙදජජාති, සප්පි නවතීතං තෙලං මධුපාණීතං’ යන පඤවහෙ සජජ අට්ඨචපානති, ‘මධු මුදදික සාලුක චොව මොවමබ ජම්බුජං ඵාරුසං’ යන මේ අටවිධ පාන කියනුජ්. ‍නෙසං යනුයෙහි ‘සාව සොව ‍ෙන’ යී එකශෙෂකොට බහුවචන ෂෂ්ඨි කොළොයි. යථිචඡිතමෙවාති යථා ඉච්ඡිතමෙව - යථ පැවැසි සිත්මෙවු යූසේයි. අධිමතතසිනෙහෙන අධික පෙමෙන; බුඬසුකු මාලො, බුඬභාවෙන සුකුමාලො - බුඬභාෙවන නිද්දුෙකඛාති අෙත්ථාන. ‘නිසිනනමෙතතෙයව ඒකං ධම්මෙදසනං කෙථසි’යි යොජනු. අරක්ඛිතබ්බඨානෙ යනු පඤහබ්යමකරණ තමනට කිලමනඬාන නොවන බැවින් කියත්. උබබතෙත්වාි, පෙරළා පබබජජාචීනං යන තැන ‘ආදි’ ශබ්දයෙන් ධ්යාිවා ‘භිඥාගන්නේ. ආනුපුබබකථං, ක්රීමයෙන් පවත්වන කථා. සෙය්යෙථීදන්ති නිපාතො-තං කථන්ති අ‍ෙත්ථා . දානකථං, දාන උද්දිස්ස පවතතං කථං; කා‍මානං ආදිනවං, වත්කම් හා කෙලෙස් කම්හි ආවෙත්වා. ‘කාමානං ඔකාරං සංකිලෙසං’ යි යොජනු වත්කම් හා කෙලෙස්කමුන් යටත් බැවු හා දුක් බැවූ යූ සේයි. නෙකඛමෙම, “පබබජජා පඨං ඣානං - නිබබානඤච විපස්සනා සබෙබපි කුසලා ධම්මා - නෙකඛමමන්ති පවුචචරෙ” යී කියන ලද නෙ බැම්හි. සණසුඛුමං යනු එක් මෙ අර්ථ කියා. ආදිමජඣ පරියොසාන කල්යාලණො යනු ශිලා සමාධි ප්රසඥි ගැන කියත්. මෙය තදඟ විඛඹුන් සුමුසේ පහන් ගැන කියත් මෙ. අගරෙමජෙඣ යනුයෙහි ‘වසනෙතන’යනුවක් දක්නේ. තරුණාපිච තාවත්ථම- තාව, තව; තරුණාපිච අත්ථ්, ළදරුද වව; අනෙසසවා, නසසවනති වුතතංහි - නපපටිපජජනතීති අ‍ෙත්ථාන. කිමඞගපන, නිපාත - ‘පගෙව’ යූසේයි. ‘යසස හත්ථ-පාදා ජරා ජජජරිතා අනසසවා නොවති’ විහතත්ථා‘මො, නට බැල ඇතියේ. තසසවිරවනනසෙසව යනු අනාදරයෙහි සාමිවචන. සලලහුකා වුතති යසස සො සලලහුක වුතති. පනනසෙනාසනනති “දුරානං සෙනාසනාමෙකං අධි වචනං” යූ බැවින් ගොජුරු ගමට දුරු සෙනසුන්. ඛයවයං යනු යෙහි කැමෙන් නස්සේ ඛය නම්, එක් පැහැර නස්සේ වය නම් පඬපෙත්ථාඛ, කොටැ - පටන් ගෙනැයැ යූසේයි. සාතචච කිරිය වසෙන, සතත ක්රිනයා විසින් ‘සතතසස භාවො සාතචචං සාතචෙවන කිරියා සාතචච කිරියා’. යාව අරහතතා, රහත්ඵල පවා. සහගාමිනො යනු උපයොග බහුවජන් පරිවිසිත්වාත, බොජා; යථාඵාසු කඞානං, යථාසුවතැන්. ‘භො ගච්ඡාම’ යනු වක් හා යොජනු. භවනිසසරණං, භවතො නිකඛමණං; පතිරූපං අනුච්ඡවිකං; සාඨෙයෙයන, සෙළෙන් - නැති ගුණ පාළකිරීමෙන් යූසේයි. කල්යානණජඣාසයෙන, කලණ අදහසින් - කලණ අදහස් ඇතියහු විසින් එව්. පමතතසස, පඤචසු කාම ගුණෙසු වොසසඪසතිසස - පස්කම්හි වුහුටු සිත් ඇතියාහුටය යූසේයි. පිඪීංනපසාරෙසසාමි, පිටබිමනොපහරනෙම් - ‘තනිපපජජිසසාමි’ යන අභිප්රාතය. නිදදං අනොකකමනනසස, නිනදට නො වජනවු හට. අරුණසස උගගමනෙ (අරුණුගගමනෙ); අකඛිපගඝරනෙන (දිස්වා); වැහෙනුවු ඇස් දැක; ආසිඤවනෙතා, එවුනේ සරීරෙ යාපෙනෙන, සරීරෙ පවතෙතනෙත; ඤති සාලොහිතාඤාති, දුරු නෑයො; සාලොහිතා, අසන්නෑයෝ. කරජකායං - ‘කරතො ජාතං කරජං - කරෙවා ජාතං කරජං’ මෙහි කර ශබ්දයෙන් ශුක්රතශොණිත කියනු ‘කිරීයනෙ විපපකිරීයතෙ ඉති කරං කුචඡිතානං කෙස‍ාදිනං ආයො ආකරොති කා‍යො. කරජො ච සො කායොචාති කරජකායොත ‘අනු අමතෙ අපරිචඡිනෙතා අගෙගා යසස සො අනමතගෙගා, - තසමිං අනම තගගසමිං. සසාරවටෙට, වැටෙව අටික් සසරමෙ සසරවට නම්. න පරිවිණෙණාති, නසෙවිතො. ධාරෙහි, රුස්වා; භුත කායං, වතුමහාතුතමය කය; භායනති, පිරිහෙත්; මමායිතානි, මම යි ගන්නා ලදුවො; භිජජනති, බිඳෙත්. මෙහි පළමුවන ගයින් පිරිහීම් මතු කීහු. දෙවන ගයින් නිරව සෙස් විසින් නස්නා කීයුහු. නත්ථුපකමමං, නස්ය.; සපපායං, ඵාසුකං; පදදකඛාතො, පටිකඛිතෙතා; තිකිච්ඡාය, පිඵියමින්; විවජජිතො, පියන ලදුයෙහි; අපුබබං අචරිමං, නොපසු නොපෙරටවැ. උපකට්ඨාය, ආසවවා; භික්ඛං, බික්; මා වො රුච්චි (ත්ථො), න රුච්චතු ‘ගමනාකාරො පඤඤායතීති’ යනුවට ‘ආහංසු’ යනුවක් ඇරැ යොජනු. පච්චා සිංසති, ඉච්ඡති; ආරඤඤකොවිහාරො, අරණෙහි ‍වෙහෙරෙක් සරෙ නිමිත්තං, අාකාරං- ඉත්ථිොසදොදා අයනති; පරියාදාය, ‍ගනැ; සීලවිපතති, සීලභේදං, සීලවිනාසං ‘සොව ඛො ඉත්ථිොයා ගීත සදොසාය’යී යොජනු පාපොජාතොසි, පැවැති විහි. ‘පාපමෙතසස අත්ථිොතිපාපො’ යඨි (කොටි)ගහණෙනකි වචං නන්ථිැ, යටකෙළ ගැන්මෙන් කටයුතු නැති. නොහොත් ‘යඨි (කොටි) ගහණ සඞඛ්යා්තං කිචචං, යඨි (කොටි) ගහණකිචචං, යටකෙළ ගැනුම් නම් ඇති කිස නැති. සංවෙගපපතෙතා, උත්රයසෙතා; කාසා යානි අපනෙත්වාන, සමණ නියාමෙන පරිදභිතානි කාසායානි කායතො මොවෙත්වාෙ - මහණුන් අඳහා ආකාරයෙන් හත් කහවත් හැරැයැ යූසේයි. ගිහීනියාමෙන, ගිහින් අඳනා ආකාරයෙන්; මගගපරිපන්ථ හයෙන -පරිපන්ථී නම් උවදුරුයි. අමානුස්සානං උපදදවො එත්ථය අත්ථි්ති අමනසසුපදදවො. හන්දාෙති ඛ්යපවසාය‍ෙත්ථ.. අස්මි යනු ආගතොසමි යි යොජනු. කන්තාර සංඛාතං අඬනං කනතාරඬාන; අඬාන නම් දෙග වූවෙත් වැඩි තැන්. සෙමානකො, සයනෙතා එව. බාලෙ, විපරිණාම- ‘බාලෙන සහ සහායතා බාලෙ සහායතා’යි සේයි. “බාලෙන සහායතා” යත් බලුහු සහ තුමන් සහ බැවු නැතිසේ කියත්. “අපරාපපරමපරිවටෙටනතසස” යනුවට නිදෙස් කියා “ඉධෙව මෙ මරනතසස” යනුවට නිදෙස් විසින් දෙවන ගය කියූහු. සංවෙග ජාතො, ජාතසංවෙගො; මෙති මයා. සහසා කතං සාහසිකං; අනනුච්ඡවිකං, සාසනසස අනනුරූපංඤ පකඛන්දිාත්වාත, පැක්සැ; බාහාති, උභොහ‍ෙත්ථි; පගගයභාති, උකඛිපිත්වාත; පකඛනෙතාව අහොසි, න පුන මනුසසවාසං ආගඤඡිති අධිපපායො. ජයසුමන, බඳුවදපන් එව්; පකකතිකං, සභාවං; උණහාකාරං දසෙසසි, උණහං විය ඤාපෙසි. දිබෙබන චකඛුනා යි අභිඤඤාදිව ඇස් නොගෙන දෙවතිකායොතපතීන් ලද් දිව ඇස් ගන්නේ. සහසසනෙතො, දහසක් පැන ඇස් ඇත්තේ - දහසක් ජනා සිතන අර්ථ එක්කෙණෙහි සිතන බැවින් සක්නු එක්ම පැන ඇස් දහස් ඇස් නම් වී. විසොධයි ජෙහියි,1 නොහොත් විසොධයි, සෝධාලී යි සේයි. මෙසේ කියත් ‘දිබබං චකඛුං’ යනු ‘දිබෙබන චකඛුනා’යි කරණ වචන යෙහි යොජනු. පාපලරහී, පවිටුන් ගරහනු වූයේයි, නොහොත් පවු ගරහනු වූයේ; ආජීවං පරිසොධයි, ආජීවූ පිරිසිදු කෙළේ පවිටුහු ගත් යට එල්බැ දෙනු ගැළෙ යූසේයි. සාසනෙ රතො, පිළිවෙත් සස්නෙහි ඇලුණේ. මෙහි පළමුවන ගය ‘පරිසොධයි’ යනුයෙහි හා දෙවන ගය ‘නිසිනෙතා’ යනුහෙි ‘ඉති’ ශබ්දයක් යොජා ‘පරිසොධ යී ති දිබබං චකඛූං විසොධයී’ ‘නිසිනෙතා ති දිබබං චකඛුං විසොධයි’ සබඳ කරනු. සතතධා, සත් ප්රබකාරයකින්; ඵලෙය්යස, පැළෙනු- විසිරෙනුය යූසේ. ‘ඵල විසරණෙ’ යන ධායි. දෙවරජජ සිරිං ධාරෙතීති දෙව රජජසිරිධරො; මෙහි ඊකාර ගාථා බන්ධද වස් දිගි. අඬිකො, මහියෙකිම්; පපඤෙවා, ලස් අචචායිනං යනුයෙහි ‘කමම’ යනුවක් අඬ්යා.හාර කරනු අතික්2 කම් නැති යුසේත’අවෙවති අතිකකමතීති අචචයො, අවවයො එව අචවායිකං’ දසසු පුඤඤ කිරිය වත්ථුාසු, “දානං සීලං භාවනා පතතිදානං වෙය්යානවචචං දෙසනා චානුමොදො දිඪුජජුතතං සංසූතීවාපචායො ඤෙයේයාස එවං පුඤඤවත්ථු පපභෙදො” යී කියනලද දස පින් කිරියවත්හි එකං යනු වෙය්යාදවචච පින් කිරියවත් සඳහා කියා. සපපුරිසො, සාධුපුරිසො; තථා කත්වාා, යඨිකෝටිං ලහෙත්වාඤ; පඨවිං සංඛි‍පනෙතා සංඛිපනෙනා, පොළේ තන තන හකවනුයේ - වසම් පියෙස් මුළුලු හකවා සම පියෙස් සුලාක් නොහකවා පයින් නියනුය යුසේ. චිරෙන යනු යෙහි ‘කාලෙන’ යනුවක් අඬ්යා්හාර කරනු උජුකමගගං යී තුමා හැකවූ මඟ සඳහා කියා. දෙවකා භවිසසතීති, දෙවියක්

1. ජෙහයි , 2. අතිස. වන්නැයි. සුවසේ යනුවන් එක්සියවිසි ලැක්මෙකින් යායුතු මඟ කීප පැයකින් නො හැරැ කීප පැයකින් කුමට ඇළැයි? යත් තෙරනට චෙය්යාාවටික නම් බොහෝ කටැටිවැ නෙ අළැයි; ගන්නේ. එයින් මෙ කීයැ යට ‘දසසු පුඤඤකිරිය වත්ථුොසු එකා ලහිසසාමි’යි. කනිඨ කුටුමතිකෙත, මල්කෙළෙඹියා විසින්. පනනසාලං, පන්හල්. උළුසියත් තණසියත් හොතුජ් පන්ම්හ ල් ආරෙන් කළ සෙනසුන් පන්හල් නම් වේ. පලල‍ෙඞක, හැඳෑ; පිය සහාය වණෙණන, කල් සබඳහු සටහනින්; පවටෙටනෙතා ඇස් නටසෙයටැ පාමුල වැයෙන්නේ. ඉදං දිස්වා, මෙපවත් දැක- කෙළෙඹි තෙරුන් ඇස් නස්නා බවු පුරෙ තුමා නොදත්ද ලෝ වලඳ විසින් ‘ඉදිං දිස්වා’යී භුජිසෙසකත්වාෙ. නිදහස් කොට; උපඨහථ, ඵළඹෙවයි - වටාව යූසේයි; වතත පටිවතතං, වත් පිළිවෙත් - පළමු කරනු වත්නම්. පුන පුන කරනු පිළිවෙත් නම් උපඨහිංසු, වැටියෝ. දිසාවාසිනො, පිටිනියරි වැසි‍සෝ. ඉදම්පි, යනුයෙහි ‘ඨානං’ යනුවක් දක්නේ. දෙවො, දෙවෙ;1 විගතො, කසවී. ඉඩදින් යීසේයි. ආරඬ විරියො, රුකුළු වැර ඇතියෝ. ‘ආරඬං විරියං යෙන සො ආරඬ විරියා’ යනු වේ. ආවිණණ වඬකමණො, ඇසින් සක්මන් ඇතියේ - පුරුදු කළ සැක්මීම් ඇතියේ. “ ආචිණනං වඞකමණං යෙන සො ආචිණණ වඞකමණො” යනුවේ. නව වටඨාය භුමියා, නව වට පෙළෙ වින්; ඉන්දචලොපකා, ඉඳුගොවුවො; විපජජිංසු, නටහු- මළහු යුසේ; අනෙනවාසිකා. නිවැසි මහණහු; කාලයෙසවා, දවස් ඇති කල්හි මෙ. ‘ඉතරෙ භිකඛ’ යි නියරි වැසි මහණුන් ගෙන කියත්. ‘පාණකෙ’ යි මළ ඉඳු ගොවුවන් සඳහා කියත්. අත්ථංන කරිසසාමිති, හිය කෙරෙමියි. ‘මාරෙනතා’ යනු ‘පාණකෙ’යනු හා සබඳ කරනු. ‘තං මාරෙනතං’යි විපරීණාම කොට යොජනු. මරණචෙතනා නම්; වධ චෙතනා. හේ දොම්නස් සහගිය සිත් අනගැමි මගින්මෙ පුහුන් බැවින් ඛීණාසවනට නැති. උපකිසසයෙ සති, උපනිසසය ඇතිකල්හි - අරහත්ඵලට හේතු ඇතිකල්හිය යූසේ. අහං තෙ සඬිං පුතතධීකාහි දාසි භවිසසාමි, ‘අහං පුතත ධීතා හි සඬිං තෙ දාසි භවිසසාම’ යි යොජනු. සංවිදහි, යෙජි; එකගෙසජෙජනෙව, එක් යලක් දුන් බෙහෙජින්මැ. ‘එකවාරං දිනනං හෙසජජං එකහෙසජජං’ පාකතිකාකි, පියවි සිටි යව්හු. ‘පකති සණඨිතානි පාකති කානි’ එතසස පටිජානිං, පිළින කෙළෙමි; එතසස යනුව හා සබඳ

1. දෙව් ලෝ.

‘චිනෙතසි’ යනු වඤෙචසසාමි නං ති’ යනුව හා සබඳ කරනු. සණෙගන, මොළොක් පියොවින්. මෙහි ‘පයොගෙන’ යනුවක් අරැයොජනු. සමුදාචරිසසති, වොහරිසසති - මා තුමා දස්ල්හි මෙ1 මොළොක් පියොවින් බැවහාර නොකරනු යූසේයි. වඤෙවසසාමි, වස් නෙම් ‍නළනෙමි යූ‍සේයි. කිදිසං, කිබඳුය; - අයිරා ; දීපසිඛාවිය, වැට අග්හි ජල සිළක් සෙයින්; විජඣායිංසු, නටහු. ‘තදා කත කමමං’ යි යොජනු. පචඡතො පචඡකො අනු බන්ධීය, පස්පස් නුහුබද්- ගත් ගත් භෙවෙහි නොපියා විවාවර සොයමින් මෙතැන් පවා අය යූසේයි. ධූරං වහකො, ධුර උසුලනුවග - ජත්හි තුබු වියෙහි බද ධුර වහනුවහ යූසේයි. ‘පදං අනුගචඡනතංචකකං විය’යි යොජනු. ඉදං වත්ථ්ං කථෙත්වාබ, මේ අයුයෙහි පැවැති වත් කියා; අනුසන්ධිංජ ඝටෙත්වා , සබඳ යොජා, ගළපා - “අරහතතසස උපනිසසයසති කසමා අ‍ෙන්ධ්ජොතො” යනු පුචඡා හා ‘තෙනහි භනිඛවෙ සුණාථ’ යී අළ වත් හා දෙ එක්කොට ගළපය් යූසේයි. මෙයින් පුච්ඡාවුසන්ධිි විසින් “මනොපුබබඞගමාධමමා” යන ගා පැවැතිසේ කියූවෙත්. පතිඪාපිත මතතිකං (සාසනං), මැටි ඔත් රාජශාසනයක්; රාජ මුදදාය ලඤජනෙතාවීය, රජමුන්දේන හස්කරන්නාක්හු සෙයින්. තෙරුන් අයුයෙහි කළකම් පුවසුන් රාජ ශාසනයෙන් දක්නේය. “මනොපුබබඞගමා ධම්මා” යි පැවැති ධම්දෙසුන් රජමුන්දෙන් ඔබාලු2 හස් සෙයින් දක්නේ. සෙයින් දක්කේ තත්ථන, ඒ ගාහි ‘කාමාවවරාදි භෙදං’ යන තන්හි ආදිගහ ණින් සෙසු හැම කුශල විපාක ක්රිනයා චිතත ගත්නේ. එයින්ම කීහ “සබබමලි චතුහුමක චිතතා” යි. හැම සිත්ම සැපියුතු3 ධම්නුජු සිත් පුවඟමා වන බැවින් මෙ අර්ථ හැම සිතට යෙජෙත් හොතුජ් මෙ දෙසුත් සක්පල් තෙරුන් අයුයෙහි පිළිඝු සැපියුතු සිතින් මාගම ඇස් නැහූ අධියරහි පැවැති බැවින් ඒ අධියරට ‘ඉමසමිං පන පදෙ’ යන ඈ කීහු උපපනතවසෙන, උපපනන චිතතවසෙන. ‘නියමිටමානං’ ඈපර්්යාමය. තෙන, ඒපිළිඝුසිත්හා; පඨම ගාමිනො, පෙරෙගම්නීවුවහ; සමනතාගතා, සමනාවූ වහ - සැපියුතුවූවහ වූසේයී. ‘පඨමගාමිනා හුත්වස’ යී ජ් ලියති. එසේහොත් ඒ පිළිඝු පිත්හු විසින් පුරෙගම්නීව සමනාවුවාහු යනු වේ. පුරෙගම්නිටු පිළිඝු සිත්හු විසින් වේජනාදි ධම්හු යෙජෙන ලදුවහ යූසේයි. නහි සම විපාකිනො යනු සබඳ ධමෙමා

1. මොවුහු, 2. ඔබුළ 3. සපියුතු

පණිවා වරැ ඈ ගුණ ජ්; අධමෙමා, පණිවා ඈ අවගුණජ්. ‘සමො සදිසො පිවාකො සම විපාකො; සම පිවාකො යෙසං අත්ථි3 නෙ සමවිපාතිනො’. දෙජෙනා නොමස විවාසේ දක්වති ‘අධමෙමා’ යන ඇයින්. නිරයං, යනු උපලක්ෂජණ - හැම දුර්ග ති ගන්නේ නෙති, පිළිසඳ දෙන විසින් පමුණුවා; පාපෙති යනු ජු ඔසෝ මෙ ධමමංවො, දෙසනං වො- ධම් පෙළ මෙහි දෙශනා නම්; බුදුන් විසින් දෙසන ලබන; පෙඝ නම්; වාචනාමගග කොටැ තබනලදු. ධමමා හොන්ති, ආත්මාත්මීය භාවයෙන් ශුන්යබ බැවින් ධම්හු මතුවෙති; බන්ධාම හොන්ති, කඳහු මතුවෙති නිසසතන සඞඛ්යා තොධමෙමා නිසසතනධමෙමා; තථා නිජජිවධමෙමා එතෙහි, මෙ වෙදනාදි ධම්හු; මනොපුබබඞගමා, සිත් පුවඟමාකොට ඇතියහ; එතෙසං, මෙ වෙදනාදි ධම්නට; මනොපුබබඞග මො නාම, සිත් පුවඟමා නම් නො? සිත්හු පුබබගාමීවත් ධමුත් පචඡභාගීවුව මැනැවැ. හෙවත් නත්ඛීණී ධම්නට මිස ළුඛිණි ධම්නට නොයෙජෙ නො? යන අභිප්රා යයෙන් ‘කථං පන යන ඈ කියූහු. ‘කථං පුබබඞගමො නාම’ යන සබඳ. මෙයින් සපියයුතු ධමුත් කෙරෙහි පුරිම පචඡිම භාව නොයෙජෙයි කීයු වෙති. මේ අර්ථ ‘එකකඛණෙ උපපජජමානො’ යනුයෙන් මෙ හැගෙ තුජු සම්ප්රවයොග ලක්ෂේණ දැක්වියටිවැ ‘එකකඛණෙ අපුබබංඅචරිමං’ යුහු. අපුබබං අචරිමං යනු භාව නපුංසක - ධම්නට නොපසු නොපෙරටවයැ යූසේයි. එයින් එකුපපාද කියූහු. උපපාද ඛණ කියන බැවින් එක තිරොධ නො කියූහු. උපපාද පචචයඬෙන යන ඈ පරිහාර. මෙයින් ධම්නට පුරෙට්වැ උපජිනෙයින්1 සිත්හු පුබබඞගසා ධම්මා’ යූ වෙත්. පචචයඨයෙන් පුබබඞගම වො‍හාර බැවහාරජ් ඇතිසෙස් දක්වනුව වස්’යථාහි’ යන ඈ කියූහ. එවං සමපද මිදං, එවං සමපදං එතසසති එවංසමපදං එවැනි සැබජම් ඇතියේ යූමේයි. ධම්නට සිත්හු පසවන සෙයින් බැතිරෙක මුඛයෙන් සෑධීයටි වැ “නහී තෙ මකෙ අනුපපජජනෙත උපපජජිතුං සකෙකානති’, යූහු. සිත්හු නො උපයන නො උපජිය හෙන බැවින් සිත්හු ධම්නත පසවන බවු ජ‍න්නේ යූසේ. ධමුන් නො උපන නො උපජිය හෙන බැවින් ධමුජ් සිත්හට පස වේ නො? යනුවනට “මනො පන- පෙ-උපපජජති යෙව” යූහූ. අහේ සිත් හා (ආ) කුසල් සිත්හු සොභන වෛතසිකයන් වො උපනං උපපජජති. සෙසු කුසල් සිත් හා අබ්යා කත සිත් මෙ අකුසල් චෛතසිකයන් වො උපතජ

1. උපඡුනෙයින්

උපජිති යූසේ අධිපතිවසෙන, තුමා ඉසුරුයෙහි පවත් වන විසින්. අධිපතියක් හට සෙඬවොහාර ඇතියේ දක්වති. “යථාහි - පෙ0 සෙඨ” යී අධිපති අට ඇති බැවින් සිත්හටද සෙඬවොහාර කළැයි දක්වති. “තථා තෙසම්පි මනොති මනො සෙඬා” යී තෙසමපි යි ධ මුත් කියනු. “මනො” යනුයෙහි “සෙඨා” යනුවක් අරැ “මනොයෙ‍ඪා” යි යොජනු. “දාරු ආදීහි” යන තැන ආදීගහණින් සුවණ මතතිකාදි ගන්නේ. ‘තානි තානි කටක කුණ්ඩලාදීනි’1 යන තැන ආදි ගහණින් සුවණණමයාදි ගන්නේ. මනපො නිපථනතතා, චිතතාතමක තැන් සඳහා නොකි යූ යැ. සිත් පසයෙන් වූ තැන්සඳහා කියූහු. අභිජඣා නැතිවැපටන්හිමෙ වන බැවින් අවුතුවු අභිජඣාදි කෙලෙසින් නැතිවැටපටක්හිමෙ වන බැවින් අවුතුවු අභිජඣාදි කෙළෙසින් දුස්නා ලදුයෙන්. අභිජඣා නම්; පරායත් තුමහට වුව දහයි සිතත ලොබ්. ආදි ගහණින් බ්යාකපාද ඈ ගන්නේ. පදුඪ අපප දුඪ සිත් වෙන්කොට දැක්වියැටිවැ ‘පකතිමනොහි’ යන ඈ කියූ හු. පිළිසඳ සිත්මෙ භවඟ සිත්වන බැවින් හේ පකති සිත් නම් වී. හේ අපපදුඪ නම් වෙයි. කෙලෙස් සපියෝ නැත වන බැවින්. කිරියමය සිත්හි කෙලෙස් සපියෝ ලදුයෙක් පදුඪවේ. සෙසු අපපදුඪවේ. දැන් හැම සිත් අපපදුඪ සිත් හා එකතතයෙන් ගැන අපපදුට්ඨකොට කෙලෙස් සම්ප්රඅයොග විප්රරයොග විසින් නානාත්වතනයෙන් ගැන පදුඨ අපපදුඪකොට දක්වති ‘යථා හි’ යන් ඈ නිදර්ශිනයෙන්. මෙහි ‘පසනනං උදකං’ යනු එකත්වඪ නයෙන් පසනන අපපසනන උදක සනනකොට ගත්සේ. “ආගන්තුකෙහි නීලා දීගි උපකකිලිටඨං නීලොදකාදි භෙදං හොති” යනු නානාත්ව යෙන් අපපසනන උදක වෙන්කොට පැසේ. “නච නවං උදකං’ යි එකත්ව. නයෙන්. “නාපි පුරිමං පසනනං උදකං’ යී ඈ නානාත්වටයෙන්. මෙයින් දෙ නය ඛ්යයකතකොට දැක්වුහු තබපි, ඒ සිතුජ්. මෙයින් එකත්වන නයෙන් අපපදුට්ඨකොට ගත් සිත් දැක්වූහු. “ආගන්තුකෙහි අභිජඣාදිදොසෙහි පදුට්ඨං හොති” සිනා නාත්ව නයෙන් වධකදුටඨවනසේ දැක්වූහු. ‘නච නචං චිතතං නාපි පුරිමං භවඞග චිකකමෙව’ යී දෙ ‍නයෙන් සිත් බෙදා දැක්වූහු. ‘තෙනාහ’ ඇයින් තුමන් කියූ අර්ථයට ආගම දැක්දැහු. මෙහි ‘පභසසරමිදං භිකඛවෙ චිතතං’ යනු ආගම දැක්දැහු. මෙහි ‘පභසසරමිදං භිකඛවෙ චිතතං’ යනු පහ සුරු සිත් හා එකතත නයෙන් ගැන හැමසිත් පහසුරුකොට දැක්වුයේ. ‘තඤව ඛො ආගනතුකෙහි උපකකිලෙසෙහි උපකතිලිට්ඨං” යනු පභසුරුසික් බිඳ නානාත්ව යෙන් අපපහසසර සිත් වෙන්කොට දැක්වුසේ. එවං, මෙසෙයින් පදුට්ඨ අපපදුටඨ සිත් ඇතියෙහි. පදුඪෙන

1. භාණ්ඩා නි. ධ. අ: 1 චකකුපාල‍ෙත්රෙවත්ථුස.

පිළන්ධසනං, පළඳනා; සුවණණකාරසස, තුලාරක්හට; වෙතනං, බැළ; සුවණණංකොටෙටත්වා‍, රත්තළා; මටටානි, කටාම් නැති බැවින් මටවූවන්; මටටකුණ්ඩලී‍ෙත්වෙ, මටටකුණඩලීයි මෙ; පඤඤායිත්ථක, පාළවී; පණඩුරොගො, එනම් රොව් තිකිචඡාපෙහි නං - නං, ඒ රොව්; තිකිචඡාපෙහි, සන්හිඳුව; නොහොත් නං, එතක පුත්හු; තිකිචඡාපෙහි, නිරෝකර; භොති, භව.; ධනචෙඡදං, ද්රවව්යඑක්ෂ ය; කිංහෙසජජං, කවර බෙහෙත්; ‘කතර භෙසජජං’ යී සේයි. යංවා තංවා, යම්තමක්. එම කියති ‘රුකඛතවාදිං’ යී. බමුණා සිතු හැඳින එව් බෙහෙත බැළ නැතියෙන් අනාදරවු එව් යම්තමක්1 කියති යූසේයි. බලවපවවුද සමයෙ, බිලිපසොස් සල් සිමිවහි. ‘පචඡිම යාමාවසානං පවවුසො, සො එව නාතිඔසානතතා බලවපවවුසො, තස්මිං බලව පවවුස සංඛාතෙ සමයෙ.’ මහා විසයතතා මහතී කරුණා මහකරුණා සා එව සමාපජජිතබබටෙඨන සමාපතතීති මහාකරුණා සමාපතති, තතො වුඪාය-කරුණුඣන් සමවැජැ එයින් නැගීයැ යුසේයි. නොහොත් කරුණජඣානපුබබක රහත් ඵල සමවැතින් නැගී. කතාධිකාරානං, කළ අධියර ඇතියන් - තිබෙබධභාගියැ

1. යමක් තමක්

83

මනාස, පදුට්ඨ සිතින්; වචීදුචචරිත මෙව (හාසිති), වාක් විඥපතිකියනු මෙ වෙ. තං පතිට්ඨාපක චෙතනා කියනු මෙ වෙ. චෙතනා කියත් ‘භාසති’ යනු නොයෙදේ නො? යත්; භාසනයට හේතුභාව ගැන කියනු බැවින් නිදොස් කායදුචචරිතං යනු යෙහිජ් කායවිඥපති චෙතනා විසින් යෝජනු. මනොදුචචරිත නම් අභිජඣාබ්යාංපාද මිසදිට්ඨ. ‘වතුසු අපායෙසු ගචඡතකං’යි යොජනු තම භාවං, අඳුැුබැවු - දිළිඳුවැ කුරුකූඹුඈවැ නොපැනෙනබැවු; කායවත්ථුයකං සිරුරු අධිඨන්කොට වන දුක් ඉතර නම් වෙතොවත්ථුවකයි; හේ සිත් අධිඨන් කොට වන දුකි. කායික විපාක දුකඛ නම්; අකුසල විපාක කාය විඤඤාණ සමජටිචඡන සනතීරණ; වෙතසිත විපාක දුකඛ නම් ; අකුසල් විපාක අරමුණු අභිකකමනනසස ගිවං, පුරෙට වැ යනුවා කඳට; පටිකක මනතසස ඌරුමංසං, පසුබස්නවුහු කළවේ මස්; පදානුපදිකං, (පියනුපිය වූයේ;) සහ පටිසමහිදාහි, සියුපිළිසිඹියා හා සමඟ; අරහතතං, රහක්ඵල; සමපතතපරිසාය, සෙසු සැපත් පිරිසට; සාත්ථිළකා, වාසනාධානතො ඵලභවභෙෘගනිපථාදනතො. 1 චක්ඛූපාල‍ ෙත්ථ‍රවත්ථුෙ. පිළන්ධපනං, පළඳනා; සුවණණකාරසස, තුලාරක්හට වෙතතං, බැළ; සුවණණං කොටෙටත්‍වා, රත්තළා; මටටානි, කටාම් නැති බැවින් මටවුවන්. මටටකුණ්ඩලි‍ෙත්වෙ, මටටකුණ්ඩලීයි මෙ. පඤඤායිත්ථට, පාළවී; පණ්ඩුරොගො, එනම් රොව් තිකිචඡාපෙහි නං - නං, ඒ රොව්; තිකිචඡාපෙහි, නිරෝකර; හොති, භවන; ධනචෙඡදං, ද්රකව්ය,ක්ෂවය; කිංහෙසජජං, කවර බෙහෙත්; ‘කතර භෙසජජං’ යී සේයි. යංනා තංවා, යම්නමක්. එම කියති ‘රුකඛතඡාදිං’යී. බමුණා සිතූ හැඳින එව් ‍බෙහෙද බැළ නැති යෙන් අනාදරවැ එව් යම්කමක්1 කියති යූසේයි. බලවපචචුසසමයෙ, බිලිපසොස් සල් සිමිවහි. ‘පචඡිස යාමාවසානං පචචුසො, සො එව නාතිඔසානතතා බලවපචචුසො, තස්මිං බලව පචවුස ‍සංඛාතෙ සමයෙ.’ මහාවිසයතතා මහතී කරුණා මහාකරුණා සා එව සමාපජජිතබබටේඨන සමාපතතීති මහාකරුණා සමා පතති, තතො වුඪාය - කරුඛුඣත් සමවැජැ එයින් නැගීයැ යුසේයි. නොහොත් කරුණජඣානපුබබක රහත් ඵල සමවැතීන් නැගී. කතාධිතාරානං, කළ අධියර ඇතියක් - නිබෙබධභාගියැ 1. යමක් තමක්

84

කුසල් ඇතියන යූ සේයි. උසසනන කුසලමුලානං, අධිකකුසල් මුල් ඇතියන්. විනෙතබබටේඨන වෙනෙය්යො ,1 අරියභාවනිපඵාද කෙන කුසලමුලෙන සමතකාගතතතා බන්ධෙවාචාති වෙනෙය්යුබන්ධපවා, තෙසං. බුඬ චකඛූනා, බුදු ඇසින් - ආසයානුසසඤාණ හා ඉන්ද්රිහය පරාවර්තාඤාණ ‘බුඬචකඛු’ නම්. ඤාණජාලං, නුවණ දැල් -බුඬ චකඛු මෙ කිසේයි. පත්ථ‘රි, පතළේ; තසස අනෙනා, ඒ ඤණ ජල්හු ඇතුළු - විඤඤාණයට විෂ්යවීය - යූසේයි. ආ‍ළාහනෙ, සොහොන්හි. ‘අනෙත්වාච දහනති එත්ථතති ආළාහනං.’ සඨිසකට භාරලඬකාර පතිමණ්ඩිතං, සැට ගැලෙක්හි පිරිය යුතු පමණ පලඳනායෙන් සජනලද. ‘සට්ඨි සකටෙයු භරි තබබතතා සට්ඨිසකට භාරා, තෙව තෙ අලඬකාරාව සට්ඨිදකට භාරාලඬකාරා, තෙහි පතිමණ්ඩිතං සඨිසකට භාරාලඬකාරා පතිමණ්ඩිතා.’ අචඡරානං සහසසං පරිවාරො එතසසාති, අචඡරසහසස පරිවාරො, තං අයං සිරිසමපතති, මෙ සිරි සැපත්. ‘සිරිසංඛාතා සමපතති සිරිසමපතති’. නො‍හොත් අත්බැවු සිරි හා උපභොග සපුව. ‘අයං සිරි අයං සමපතති’යි යොජනු. විපප කාරපපතං නං, එවුහු විපුවර පතුවහු. පුත්හට පිළියම් නො කෙළෙයින් වන විපිළිසර විපපකාර නම්. ‘වීරූපො පකාරො විපපකාරො.’ පිතරි අකඛනතියා, පියා කෙරෙහි උපන් අක්ෂොමායෙන්; මටටකුණ්ඩලීවණෙණන, මටුකුඬලීහි සැටියෙන්, ධම්මපදෙගාථං, ධම්පියෙහි ගා. ධමමපද නම් සංග්රනහයක් එසඳෑ නැති බැවින් “ධම්මපදෙගාථං” යනු නොයෙජේ නො? යත්; මතුයෙහි ධමමපද නම් සංග්ර හයෙහි සැඟැහියැයුතු තැන් ගැන කී බැවින් යෙජේමෙයැත බුදුන් සඳජු මෙනියර දේහනා ධමමපද නම්සී වෙන්කොට භජාඑන බැවින් යෙජේමෙත ‘ධමමපදෙ සංගහෙ තබබ ගාථා’ යී කියයුතුයෙහි ‘සංගහෙතබබ’ පද ලොප් කොටැ කීයේයයි ගන්නේ. ධම්මාහිසමයො, ලොවුතුරාධම් පිළි ලැබ; ධමමයාගො, ධමමදාන; කතසරීර පටිජගගනො, කරන ලද බුඛ ධොවනාදි සිරුරු පිළීජග් ඇතියේ ‘සරීරසස පටිජගගනං සරීරපටිජගගනං, කතං සරීර පටිජගගනං යෙන’ යන වාක්යඇ අනෙතාගෙහාහිමුඛො, දොරට පිටිපෑ - ගෙට මුහුණදී; යුතු නොදක්නා බැවින් හා නොකටයුතු කරන බැවින් අන්ධස බාලං යී. කායවෙය්යාමවටිකං, කයින් කටයුතු මෙහෙ. කටැටී යෙහි නොවත්නා බැවින්, අවිධෙය්යාා, ‘විධාතුං අසකකුණෙය්යාො’ 1. විනෙය්යොය.

85

යූයේ. මනමෙව යනුයෙහි ‘එව’ කාර අඤලීකරණ ඈ වළකා. අලං එතතකෙන ඉමසස, ඒ මතුයෙන් මෙවුහට හඹා. සග මෙවු හට චිතතප්රලසාද මතුයෙන් නිපජ්ජි යූසේ. චකඛුපථං, ඇස්සු; විජහනෙනවිජහනෙන, පියත් පියත් - ශොකාර්ථහි ආමෙණ්ඩිත. පහන් සිත් නොබිඳැමෙ කලුරියකළ බැවින් පයතතමනො කාලංකත්වාට යුහු. සුතතපපබු‍ෙඬොවිය, නිදා පුබුද්දාක්හු සෙයින්. ‘පඨමං සුතෙතාවිය පචඡා පබු‍ෙඬො ව’ සියු ඛෙණෙහි නිදා පිළිසඳ ඛෙණෙහි පුබුද්දාක්හු වැනිය යුසේයි. රොදනපරායනො, වලප් පරියින් කොටැ ඇතියේ. ‘රොදන පරායනං එතසස’ යන වාක්යර. දෙවසිකං, ‍දවහ හා1 යනු විෂාදාර්ථහි. එකපුතතක යනු යෙහි ‘ක’ ප්ර ත්ය’ය අනුකම්පායෙහි. ‘හා එක්මෙ පුත, හා එක්මෙ පුතැ’යි කැපැ කැපැ ඕරෙයි යූසේයි. අතතනො සමලතතිං, තුමාභවභොගසමපත්; අථාසුක කාලෙ, නොසුමකල්හි. ‘නන්ථිත ඵාසු එත්ථා ති අඵාසුකො; සොච සො කාලොචාති අඵාසුක කා‍ලො, තසමිං අඵාසුකකාලෙ, බාහා, දොහො අතුන් - කර්මු බහුවචන. රොදනෙතා අඪාසි, වලප්මින් සිටි මෙතැන ‘වලප්මින් සිටි’ යි බැවින් යට ‘නිපජජත්වා‍ රොදිසසති’ යි බුදුන් දුටුහ යනු නො යේජේ. ඉති බැවින් එතැන ඨත්වාො රොදිසසති’ යනුමෙ මැනැවි. එයට නිසියේ මෙතැන ‘රොදනෙතා නිපජජනි’ යි කියැයුතු නො? යත්; ‘බාහා පගගයහ’ යන ඨානයට මෙ යෙජෙන බැවින් හේ නොයෙජේ. අලඞකතො, සැජියෙහි, මටටකුණ්ඩලි, මට කඬුල් ඇතියෙහි; මාලාහාරි, මල්බර ඇතියෙහි; හරිචන්දම නුසසදො, හරිසඳුන් ගැල්වුයෙහි. ‘උසසද හරිචන්දතනො’ යි කියයුතුයෙහි ‘උසසද’ ශබ්දයට පරනිපාතකොට කියූ. කිංදුකඛිතො තුවං, කවර කරණෙන් තෝ දුක්පත්හි; සො ආහ, දෙව් පුත් කීයි; සොවණණමයො, රන්මුයේ; පහසසරො, පහාසුරු: රථ පඤජරො, රියපඦරෙක්; තසස, ඒ රියපඦරට; චකකයුගං, දෙසකක්; න වින්දාඤමි, නො ලැබෙම්. ‘තෙන දුකෙඛන’ යන තැනට ‘දුකඛිතො’ යනු ඇරැ යොජනු. ‘ඒ නොලබන දිකින් දුක්පත්මී’ යුයේ. මෙතෙකින් ‘කිං දුකඛිතො තුවං’ යන පුසයට විසජුන්දී දැන් සක්යුග නොලද තුම දිවි නොසිටිනාසේ කියා. ‘ජහිසසං ජීවිතං තෙන දුකෙඛන’ යනු ජීවිත ජහනයට සාධකතම කොටැ යොජත් දොස්තැන්මෙ. මෙගයින් දෙව්පිත් තමා දිලුබ්2 බජෙයට වලප්නසේ දක්වා ‘මා සෙයින් මෙ තොද දිලුබ් ‍ජෙයකට වලප්හි’ යූසේ. බමුණු අභිප්රා ය නො දැන ‘තට කැමැති සක් සඟළක් දෙමි. නොවලප්’ යී “සො ව ණණමය” යන ගයින්. රූපියාමයං,

1. කහං ධ. අ. 2. නොලද්

86

රිදීමුවා. ආකාර ගාථා බන්ධ්න සඳහා දිගි. පටිලාභයාමි, පිළිල බවම්. තෙ, තව යීසේයි. මාණවො, දෙව්පිත්, භූතපූර්වඳගතීන් හෝ මණොව් වෙසින් ආබැවින් හෝ ‘මාණවො’ යූහු. ‘භෙසජජං අකත්වාධ රොදනෙතා’ යී යොජනු පුතතපතිරූපකං, පුතතසදිසා; නිගගණහිසසාමින, එවුහු නිගනිම්. වුතත පටිසෙධනෙන පීළනං නිගගහො කිවමහනතං, කිපමණ මහත්. ඔහු නො දියහැකි සක් සඟළක් දැක්වියැටිවැ ‘චන්දම සුරියෙහි මෙ අ‍ෙත්ථා ’ යී ‘රූපියාමයං’ ‘මණිමයං’ යී කීබැවින් මේජ් රජත මණීමය වන බැවින්ජ චක්රා‍ කාර වන බැවින්ජ ‘තා විසින් පටිඤඤාත නො?’ යන අභිප්රා්යයි. උභයෙත්ථ , උභයො එත්ථ . භාතරො, භාසමානා. ‘හා දීපෙතෟ’ යූතැන්. කුමැයි කියැටි? යත්; “මාගෙ රිය රන් රියෙයැ. එයට දිලියෙන සක්සඟළග් වුවමැනැව මෙ ලෙවුහි ජිලියෙනුවෝ හිරුසඳු දෙජෙනයැ. ඔවුන් මට සක් සඟළකොට දෙ” යි කීයටි බමුණු පළමු පුත්හට තා ඇවිටු මෙම වැනිය යී හඟවනුව වස් කීබැවු නොදැන ‘බාලො ඛො ත්වං ’ යන ගා කී. පත්ථනයසෙ අපත්ථිොයං, නො ලැබෙන බැවින් නො පැතිය යුතු පතහි; මරිසසයි, යනුයෙහි ‘ඉති’ ශබ්දයක් හෙළය් ‘තො මියන්නෙහි’ යි අර්ථව කියනු. ‘කුමට මියනෙමි’ යනුවහට හේදක්වා “නහි ත්වංශ ලචඡසි තස්මා මරිසසසි’ යූසේ. ‘සුරියෙ’ යන තැන ඌකාර ඡන්දා නුරක්ඛන විසින් දිගි. ගමනා ගමනං, හිරු සඳ දෙජෙනාගේ ගමන් හා ආගමන්. ගමන්නම්; උදාගලින් හත්ගල්පවා යීම්. ආගමන් නම්; ගියවුහු පිළි උදාගලට ඊම්. ‘අපි’ ශබ්ද සම්පිණ්ඩනාර්ථහි. වණණධාතු විථී යොපි’යී යොජනු. පරලොකං ගතො1 පෙතො, පරලෝ ගියේ. කාලං මරණං, තං කතො කාලකතො, මෙළේ. කන්දගතං, වලප්නා අප දෙජෙනා අතුරෙහි; කොනුබල්යතතරො, බාලිතෙරෙක් කවර හෝ - පැනෙන හිරුසඳට වලප්නා මමයැ. හෝ නොපැනෙන පුත්හට වලප්නා තොය හෝයි සේයි. චන්දං විය දාරකො රුදං, සඳට වලප්නා දරුවක්හු සෙයින් - වන්දංර රුදං දා‍රකො විය. කාලකතාභිපත්ථදයං, මළහු පතම්.’කාල කතං’ , ‘අභිපත්ථහයං’ය බිඳිනේ. ආදිතතං වත මං සනනං, මාසෝගිතින් දිලියෙන සැහැවියා අනුසසනෙහි; ඝතසිතතං, ගිතෙලින් ඉස්නා ලද; පාවකං, ගින්නක්ඤ වාරිනා, දියෙන්; ඔසිඤවංවිය,2 පුතත වියොගජං සොකං පුතතසොකං - ම්ය්ිතත පදලොප් සමස්. ‘සො ත්වංෙ අපානුදි’ යි යොජනු - අපහරි අබබුළහ සලෙලාසමි, උපුළ හුල් ඇතියෙම්. ‘අබබළහං උඞටං සලලං යසස’ යන වාක්යඅ තව සුත්වා්න, තව අනුසසුන් අසා. ‘අනුසාසනං’ යනු වක් අරතේ. ‍ඉදෙවතානුසි ගන්ධයබෙබානුසි යනු සංශයෙහි තො දෙවියෙක්හි හොයි? නොතියමා පුළුවුත්සේ, ගන්ධගබෙබානුසි, ගඳබගළහි1 වැසියෙක් හි හොයි? නියමා පුළුවුන්සේ ‘ගන්ධ,බෙබා දෙවතානුසි’ යි එක්පද කෙරෙත්මෙ. ආඳු, නොහොත් - ‘උදාහු’ යුසේයි. සකෙකා යනු නම්, පුරින්දදදො යනු එවුහු පූ සිරි2 ගුණේ. ‘පුරෙ දානං දදාතීති පුරින්දෙදෙත’ නොහොත් ‘පුරින්දදදො’ යනු නම්. ‘සකෙකා’ යනු ගුනේ. සකෙකාති වීසු ලෙවලොකෙසු දෙවෙ අනුසාසිතුං අසුරෙව අභිභවිතුං පහොති- ‍යුසේයි පරියා දැක්වූ සේ එව්. කොවා ත්වංං, නොහොත් තො කවරහි? නා මිනිස් දෙවියන් අතුරෙහි කවරු නම්හි? යූසේයි. කසසවා පුතෙතා, නො හොත් ක දරියෙහි? තා නොකියටිහොත් තා මවුපියනු ජු කියා යුසේ. කථං ජානෙමු, කී සෙයින්? දන්මහ - ‘නාම ගොතතාදිසු කෙත පකාරෙන ජානාම’ යූ සේ. නොහොත් පුසයට හේ දක්වා තා නොකියුහොත් කී සෙයින්? තා දන්මෝද එසෙයින් පළුවුස් මහයි. ‘අථසස ආචිකඛි’ යි යොජනු. යංච කන්ද?සි, යම් කඳුළු මොණු යෙහිද; සයං දහිත්වාි, තෙමේ දවා; සවාහං, ඒ අව තා පිතිම්. කුසලංකමමං, බුදුන් දැක තමා කළ චිතතප්ර්සාද සඳහා කියා පුන පුන පුළු වුසුත් ගොරොක්කොට කියනෙම් යි. සහව්යුතං, සමඟ වන බැවු. දානං, දී ධමක්. ‘දීයතීති දානං’ දදනතසස, දෙනුවා. ‘දදතතං’ යි ෂෂඨි විපරිණාමයෙන් හෝ, නොහොත් ‘දදනතසස තව දානං නාදදසං’ යී යොජනු සකෙ අගාරෙ, අතතනො ගෙහෙ; උපොසථ කංමමවා, පෙහෙ ධමක් එව්; තාදිසං, එබඳුවක් - සගහි උපදවන්නට නිසියක් යූසේ. ආබාධිකො, උපන් රොව් ඇතියෙම්. ‘ආබාධති පිළෙතීති ආබාධො, සො එතසස අත්ථිකති ආබාධිකො’ දුකඛිතො, ආබාධයෙන්වූ කායික චෙතසික දිකින් දුක්පතිම්; ගිලානො, ගුණ් පී ‍සොම්නස් ඇතියෙම් ‘ශෛල හර්ෂාක්ෂදයෙ’ යන ධාතුයි. අතුර රූපොමහි, ආතුර සැහැවියෙම් - රෙලු හල්ලමේ යූසේයි. ‘බුඬං අදදකඛිං” යි යොජනු විගතරජං, කසවු කෙලෙස් ඇතියා. “රාගො රජො නච පන රෙණු වුචචති” යූ බැවින් ‘රජ’ ශබ්ද

1. ගදබගළ 2. පූපිරි

88

කෙලෙස් කියා. ‘විගත රජො යසස’ යන වාක්ය . විතිණණකඞඛං, තුරු කක් ඇතියහු. ‘විතිණණාකඞඛා යෙන’ යන වාක්ය . කක්, විසිකිස්. සොභන ගමනතතා (සුගතං) මනාවු පිළිවුවායෙන් ගියහු. නොහොත් සුන්දෙරටඨානංගතතතා, මනාවූ තැනට ගියහු යුසේයි. අනොම පඤඤ’, පිරියුණු පැන ඇතියා. ‘පරිපුණණ පඤඤා යසස’ යූසේයි. බුදුන් හැම පැනජ අනොමාතිසයවැ1 නිපන් බැවින් බුදුහු අනොමපඤඤ නම් වූහු. ‘අනොමා පරිපුණණ පඤඤ යසස’ යන වාක්යව. මුදිතමනො, භටඨ චිතෙතා; තාහං තං අහං; අචඡරියං, අසිරි - එක්වන් නොවන ජැ අසිරිනම්. වත යනු විසමයෙහි, අබ්භුතං, නොවු විරූ බැවු. අයං විපා කො ඊදිසො විපාකො යි යොජනු. ‘අයං’ යී දිව අත් බැවු දැකැ කියා. ඊදිසො’යි එහි සිරි හා ආභරණාදි උපභොග දැකැ කියා2 සරණං වචාසි, සරණං යනු භාවනපුංසක - සරණකොට යෙමි යූසේයි. සිකඛාය පදාති යනු අලුප් සමාස - ‘සිකඛාපදානි’ යුසේ. අඛණ්ඩාති අඵුලලාති යි වෙන වෙන යොජනු. ‘අඛණ්ඩානි’ යි ආදි අනනතයෙහි විකුම් වැරිය. ‘අඵුලලාති’ යි ඡිදදසබන කමමාස වරී. පන්සිල් සියරිවින් පා “ පාණාතිපතා” යන ඈ ගයින්, අමජජපො යන තැන හොයි’ යනු ඇරැ යොඩනු මා භණාහි, යි යොජනු. සකෙන, අතතනියෙන; අත්ථොකාමොසි, සුව කැමැති යෙහි; හිතකාමොසි, සුවට හේ කැමැතියෙහි; නරදෙවසස, නරුකක මසස; නිමනෙනත්වාි, ‘අධිවාසෙහි මෙ භතතං’ යි බතින් අමතා; සකකාරං, භතත සමපාදන ආසනපඤඤාපනාදිසාධුකාරං. ‘සතතරීයකි එතෙනාති සකක‍ාරො’ . පටිසන්ථානරං, ‘කචචි හො පනබොජවස්3 “අජජභවං අජජතනං” සකතිවෙසනෙ, අතතනො ගෙහෙ; ඛාදනිය, නම් පිඨඛජජකාදි; භොජතිය, නම් අනනාදි; පටියාදාපෙයි, පිළියෙළකැරැවි; සකකචචං, යකුයෙහි නිගගහීත ආගමයි; කිර යනු අනුසසවාර්ථහි. ජනකායා ජන රැස්; වෙහෙඨියමානං, වෙහෙසන4 ලබනුවා; බුඬවිසයං, බුදු මහත්ව බුසු විසය නම් බුඬලිළහං, බුදුලෙළහ- පැන විසංව‍නෙහි හැඟි නියරක් කටයහන බවු බඬලීළහ නම් නිවාසනෙ, කුදු අස්නෙහි - බුදුන් අස්නට බට අස්නෙහි යූසේයි කෙවලං මනොපසාදමතෙතනෙව යනුයෙහි ‘නෙවල’ ශබ්ද හැරැ ‘මනො පසාදමතෙතනෙව’ යි හෝ මතත ශබ්ද හැරැ ‘කෙවලං මනොපසාදොනව’ යි හෝ කියැයුතුයෙහි විසපෂට සඳහා දෙ කියූ වෙත්

1. අතාධෙයාතිසව, 2. දැක්කියා, 3. පී පාමොජවස්, 4. වෙහෙසෙනු

89

‘එව’ කාර දානපුජාදි වළකා. ‘අඤජලිං අකරි තථාගතසස’ යු බැවින් අඤජලි නොවළකා. ‘මයි මනං පසාදෙත්වාැ’ යන තැන පසාදගහණයෙන් පසාද සමූටඨිත අඤජලීකර්මෙද ගන්නේ. ‘හරිචන්ද්නුසසදො (ති)’ යන තැන ‘ඉති’ ශබ්ද ආද්යවර්ථහි වැටෙයි. එයින් ‘බාහා පගගයහ’ යනුයේ පටා ‘ත‍ෙත්ථතවනනරධාසි’ යනු දක්වා හැම ගන්නේ. නතිබෙබමතිකොහොති, නිබබිචිකිචෙඡා නහොති; අධිඪාසීති, ‘චිනෙතදි’ යී කියයුතුයෙහි සිතුජ් අධිටන බැවින් අධිටඨානයක් මෙවැනි නො? යී ‘අධිටඨාසි’ යී කියූ වෙත්. “අභිකකනෙනන, අතිකකනෙතන; වණෙණන, ආභාය. ‘ඔභාසෙනති’ යනු හා සබඳ (යසෙන) ඔසධීවිය තාරකා, ඔසුදී තරුවක් මෙන් යසින්. ඊකාර ගාථාඡන්දාතනු රක්ඛන සඳහා දික්කොළෝ. ඔසධී තරකා නම්; දවහත් තරු. හෝ ඔසධී ගහණයට වාහනවන බැවින් ඔසධී නම්විය යෙත්. තං, ඒ පින් නොහොත් ‘තං’ යනු ‘පුඤඤං’ යනු හා යොජනු. ත්ඨි පවෙදෙසී, අඞගුලිපොඨවෙලුකෙඛ පාදි විමින් තුට්ඨි පහළ කෙළේ. ‘නෙසං ඉමං ලාථමාහ’ යනු බසඳ. නියමියමානං, නියම කරනු ලබනු. ‘මනසා චෙ පසනෙතන’ යූ බැවින් ප්රසසාදාත්මක සිතින් සිතා සකසා කරන ලබන්න යුසේ. වවත්ථාසපියමානං, තබවන ලබනු. ‘භාසති වා කරොතිවා’ යු බැවින් කාකම් විසිකම් විසින් උපජන සිතෙකැයි සනිට්හන ලබනු. පරිචඡිජජීයමානං, පිරිසිදු වා ලබනු. ‘තතො නං සුඛසං‍ෙන්න ති’යි යූ බැවින් ඊට විවා දෙන සිතෙකැයි සෙසු සිතින් තොරකරනු ලබනුය යූසේ. වත්ථුතවසෙන, මටටකුණ්ඩලීහි වත් විසින්. ‘සොමනසස සහ ගත ඤණසම්පයුත්ත චිතතමෙව’ යනු බුදුන් දුටුසඳ මටටකුණඩලීහට උපන් (සිත) ගැන කියූහු. ‘විවරදානාදිකිවා පුඤඤාති කරොනෙතසු’ යි යොජනු. උළාරපුජ, මහා පුජා- පිණ්ජපාතතුරියඝොස ගන්ධසමාලා ධජපතාකාදීන් කරන පුජා; දිපමාලා, සහස්වැට; එවං සමපදමිදං, එවැනි පසුව අැතියේ - එවැනි නිපැත් ඇතියේ යූසේ. ගණාදීනං, ධම්මිකගණාදීන්ට. ආදිගහණින් ලොහකාරාදිසෙණි කුල ගන්නේ. ‘ැනභිජඣාදීහි’ ආදි ගහණින් අඛ්යා්පාද සමමාදිට්ඨි ඈ ගන්නේ. කායවත්ථු.කම්පි කායින්රි’ ං ය වත්කොට ඇති; ඉතරවත්ථූඛකං, හදවත් පිහිටකොට ඇති අවත්ථ්ථකම්පි, වත් නො නිසා උපජ්නා සුව; තාව මහනතං, ඒසා මහත්.

2. මටටකුණ්ඩලි වත්ථු,.

90=== පීතුචඡා, නැඳි. ‘පිතු භගිනි පිතුචඡා’ ආකොටිත පචචා කොටිතෙහිචීවරෙහි, කොළනලද (පිළිකොළන ලද) සවුරෙන් උපලක්ෂිචතව. ‘ආදිතො පටඨාය යාව ඔදානා කොටිතං ආකොටිතං. පුනපි වණණමටඨසමපාදනන්ථාලය තථෙය කොටිතං පචචාකොටිතං’ වතතං, මහලුවනට කටයුතු වත්; තුණ්හිභොති, තම සග බැවින් මහඬවේ; දුබබිනිත, අවිනීතය; අතත නො පමාණං තා සගබවු; සාමීචිතතමපි, උවසරමාත්ර යක්; කුකකුචචමතතමපි, මහලුවනට නොකළ උවසරින් වරද වේ හෝ? නොවේ හෝ? යන සැක මතුයෙක් යූසේ. මුලමෙව, මුල්මෙ- බුදු පිරිගා මෙ යූසේ ‘න වො භිකඛවේ එත්ථ් වත්ථ බබං’ යී බුදුන් ලවා කියවමි යන අභිප්රාුය. දුකඛී, වෙතසික දිකින් දුක් පත්. දුමමනො, වෙෂයෙන් දුටු සිත් ඇතියේ; ආලොළං, ආලොළ කං - අවුතු1 මහණ කෙනෙක් තිසස මහණවු හැවුල යන ඈ කල කලයකැයිසේටි (උපඨානයාලායං, උපටඨාන සාලායෙහි) - බුදුන් වදනහට පිඬුවන සභා උපටඨානසාලා නම් පරිකඛාර ගහණං පාසිවුරු ගහණ; අභිහරිත්වාක, එළවා; දුබබවො, දුයිජ්. ‘දුකඛංවවො එතසසාති දුබබචො, චතතාරොමාසෙ, වසන් සාරමස්හි. සාරමස්හි. ‘භනෙතති’ යන තැන ‘ආහංසු’ යනුවක් අරනේ. භගගව යනු ගොත්ර නාමයෙන් ඇමතුණු. සචෙ තෙ අගරු, ඉදින්2 තට නොබැරිහොත්- අප විසිමෙන් ගහට නැතහොත් යී සේයි. පරිමොවෙසසාමි, මට දුන් හල අනිකක්හට කුමට දින්හි යන උපවදනෙන් මුඳ වමි යන අභිප්රාසය. ‘වසෙය්යාකමාති’ යන තැන ‘වත්වාත’ යනුවක් දක්නේ. සාරණියං කථං, ‘කච්චි ආවුසො ඛමනීයං’ යන ඈ කලතුරුහි සිහිකරනුවට නිසි කථා; තිරියං, සරස්වැ; පටාසු, දෙළෙහි; කූට ජටිල, කුළු දුළුල්ල - නොතවුස් වැ තවුස් බඳුව යූසේයි. ‘කන්දපනනසෙසව’ යනු අනාදරයෙහි ෂෂඨි. අභිසපිසසාමි, සවුගන්වනෙමි- සාපදෙමි තෙපුල් අභිසාපනම්. සහයසරංසී, දහසක් රස් ඇතියේ - උප ලක්ෂසණ විසින් කියා ‘සහසසඑංසියො යසස’ යන වාක්යර. සතතෙජො, සියක් තෙජ ඇතියේ. ‘සතතෙජො යසස’. අළු කරන අටින් රස් නම්, අභිභවන අටින් තෙජ නම්. ‘තමං විනොදෙති පජහතීත තම විනොදනො, මෙතෙකින් හිරුහු ගුණකියා. මමවදනනසෙසව, මා කියන්නාහට මෙ - අනාදරයෙහි ෂෂඨියි. දැන් අභිසාප දක්වා ‘පාතොච’ යන ඇයින්. සො පන, නාරදො; මහානුභාවො, මහත් අභිඤඤා අනුභවු ඇතියේ. සාප බ්යා‘පාද පූර්වකක නො? 1. අමුතු, 2. යි දැන්

91===

අභිඤඤාලාභිහි කියෙන්? සාප දෙති යත්, අනීවරණා වස්ථාව ‍‍කොප නැතිවන බැවින් ඣතින් පිරිහී සාප සාප දෙති යෙත්. එසේ හොත් ‘කසසනුඛො උපරි සාපො පතිස්සති’යි අනාගතංස ඤණින් කිසෙයින්? බලයි යත්, සමවැදුම1 වීසීපත් ඣන් සමාපජ්ජි තුකාමතායෙන් පුනාලක්මෙ උපයත් මෙ අභිඤඤපාකතික වෙයි යෙත්. ‘අතීතෙ චත්තාලීස කපේප අනුස්සරති’ - පූයොනි වෙයි යෙත්. ‘අතීතෙ චත්තාලීසද කපේප අනුස්සරති’- පුයොනි විසින්. ‘අනාගතෙ චත්තාලීස’- අනාගතංඤණින් උපාධා- රෙනෙතා බලන්නේ. ඉඬිබලෙන, පඣත් සමවැදැ ‘සුරියො මගච්ඡතු’ යී පිරියමා පුන සමවන් ඉඬිවිධ අභිඤඤයෙන්. ඇරු/ණුග්ගමනං, අරුණොදය. මෙයින් කිරණොදය හා බි‍ේඛාදය වැළකූසේ කියූ වෙත්. පරිඬෙකමානො, අසක් නේ, උක්කාහි ධාරියමානාහි, ධරන ලබන දඬුවැටින්, කම්මන්තා, කසිකම් ඈ කමතුහු, කෙන, කවර කරුණෙන්, අසස, දේවලස්සු’කථං අන්තරායො නභයේයාඇති’යි සේයි. ඔන මාපෙයි, නතුකැරැවී. යථා මනෙන, යථසිතින් කමවන සිති නැයි සේයි. ඉඬියා විස්සඨාය, ‘සුරියො උගග්ච්ඡතු’යී ඉටු සඳය යුසේයි. සත්තඨාඵලි, හිරුරැස් පහරුත් මෙ දියෙහි කුමුටුයෙන් මුඳුන් නොපැළි. කිබිසි සඳ නැඟි හිරුරස් පහරුත්මෙ කමට නොපැළි යැ. ‘උග්ගච්ඡනේත සුරියෙ ඵලතු’යි කාල නියමකොට සැප දුන් බැවින් උග්ගත සූරිය සැඳැ හිරුරස් පාළද නොපැළී, අක්කුඨො, භවන ලද්, අහාසි, ගතී - හළැයි සේයි. අනුපානයහන්තස්ස, නො බදනාහට, කරණුත්තරිය කරණෙන, කළාට ඉතිරියක් කිරීමෙන්, නන්ධි්නා, නැඳින් - යොතිනැයි සේයි. ‘කුසාදීහි’- ආදිගහණින් දබහපලාල ඈ ගන්නේයි. අසති අමනසිකා‍ෙරන, නොසිහිකිරීම් හා නොමෙනෙයි කිරීමෙන් ‘අසතියා’ යී කියයුතු යෙහි පච්චත්තවචන කෙළේ. ‘තයාපි’ කොචි තිදේදාසො’ යන ඈ කම්මස්සකතා දැක්වූයේයි. ‘තයා පී’ යි අන්යාතබදේශයෙන් තමාම කියා. අච්ඡිනතං භවිස්සති, අසිඳුනා ලද වන්නේ සුබ්බ‍ෙචා ජාතො, එහි පටා2 සුයිජ් විය.

3 තිස්සථේර වත්ථුණ

1. සමවදුන් 2. පවා

92 වඤඣිත්ථිං, වඳ මාගමක, කුටුම්බිකපුතේතා, කෙළෙඹියක පිතෙක්. ‘කුටුම්බං සමපතතිං, තං යස්ස අත්ථි සො කුටුම්බිකො’ පටිජග්ගති, පොසෙයි.1 පටිසෙධෙත්වා, වළකා, වාරෙත්වා, රුස්වා-‘වර ඊප්සායම්.’ පවෙණි, පරපුරු, විජායිනං ඉත්ථි, වදන සුලු මාගමක, දාසිභොගෙන, දැස් පිරිභොයින්, ‘කිං නාමේතං වදෙයි’ යනු ස්වාමීන්ට අඹුවන් ඉලියනු අඹු මිනිසුන් නොපියවීනු යන අභිප්රා ය. ගබ්හපාතනභෙසජ්ජං, ගබ හෙළන බෙහෙජ්. ‘ගබ්හං ජාතෙති එතෙනාති ගබ්හපාතනො - තං ගබහ පාතං හෙසජ්ජ’ පටිවිස්සකිත්ථියො, ඉක්බිති අඹු මිනිස්හු. පටිවිස්සත ඝරං, පටි විස්සකං - උත්තරපද ලොපෙන, තත්ථ ඉත්ථියො. සපත්ති, සෙවෙත් ‘ මාසසු’ යන්නෙහි මා යනු පටියෙ ධාත්වර්ථහි, අස්සු යත්රි පදපූරණහි. ‘මා පුන එවමකත්ථ’යි යොජනු පරිණතෙ ගබෙහ, ගබ් මූකළ කල්හි2 තිරියං, සරස්වැ, ජීවිත සංයං, ජීවිතසංසයො-‘ජීවිස්සාමි නු ඛො තනු ඛො ජිනිස්සාමි’යි මජ්ජාරී හුත්වා, බැළලක් වැ, කප්පරා, වැළමිට්, පණ්ණුක, ජණ ‘ආදි’ ගහණින් (අඬු) ඈ ගන්නේ, ‘සුපොඨිතං කත්වා්’ යි ක්රිියා විහශෂණ කරනු. කුකකුටී හුත්වා , කිකිළියක් වැ; මිගි හුත්වාන, මුවදෙනක් වැ; යකඛිනී හුත්වාං, යකින්නක් වැ වාරගාමකෙ, දොරගම්හි - බිහිනුවරහි නුවර දොර අබියෙස්හිවු ගැමැ. ගරුභාරා හුත්වාඛ, ගරුවූ ගබ්බර ඇතිවැ; උදකවාරං, දිය ගෙන එන වරු. ‘උදකනයන වා රො උදකවාරො, තං උදක වාරං”. අනොකකකදහතො, නූතත් දෙහෙත්; සීසපරමපරාය, හිස්පිළිවෙළින්; නොහොත් සිස පරමාපරාය, හිස පන්තීන්. හිස්පිළිවෙළින යත්, එක් උදක පිරූ ඝටයක් නොඑක් ජනා3 නියූවේ. හිස පන්තීන යත්, එකකළත් එකක් මැ නියුවේ.4 වෙගෙන, වෙළෙමි ගමින් ගමනින්- ‘ජවෙන’ යූසේයි. නමෙමුචවීසසති,. ‘මම හත්ථබතො න මුචවිසස තී’යි යුසේයි. වෙරවෙග යමුසසා හිත මානයා, කෝප බෙලෙන් හුවනලද සිත් ඇත්තී; පකඛන්දිග, ජිවු; උචචසදදං, මහහඬ; අධිව‍ෙත්ථාි, අධිපතිවැ වසනුයේ; පකෙකාසාති, සැඳව; ඉසස එන්ද.නානං විය, කළසිහු හා බහුරු ජමුන් දෙජෙනා වෙරසෙයින්. ‘බහුරුදමුන්’ යි එ රික් අධිපතිදෙවියා මැ කියනු. කාකොලුකානං වි ය ච, කවුඩුවන් හා මහ මුහුණුවර වෙර සෙයින්. මෙහි විතර (තෙර) ස නිපාතයෙහි ඉසසඑන්දඇනජායෙන් හා තිකතිපාතයෙහි කාකොලුකජායෙන් හා දන්නේ. කපපඨිකං, කපක් සිටුම් ඇති යේ. වෙරපටිවෙරං

1. පොසෙති, 2. මූකළ ගබ්හි 3. ජෙනේ. 4. නියුවෙන්

93 වෙරටපිළිවෙර; අවෙරෙන, වෙර පිළිවක් කැත්මෙත් ඈ ධමින්; භි‍ෙය්යවසොමතතාය, වෙසෙසින්; ඛනතිමෙහෙතාදකෙන, කැත්මෙත් දියෙන්. කැත් හා මෙත් වෛරමල දෝනා බැවින් දිය නම්වේ. යොනිසො මනසිකාරෙන, වෙර පිළිවක් මනසිකරින්. පටිසඞඛානෙන, වරද කරනුවක් නොදක්නාඤණින්; පචචවෙකඛණෙන, කම්සුවාසේ බැලීමෙන්; පරිප‍ෙන්ථාො, උවදුරු; කිමෙ තං, කුමක්නිසා මේ වැලැප; යථා යථා, 1 යම් තම් සෙයෙකින්2 සම් පියොවින් වා විසම පියොවින් වා යූසේයි. ඉදානි කථං ජීවිසසාමි, දැන් සම පියොවින් මතු ජෙනුයුම් කී සෙයින්? ජෙමි - ජෙනුවට උවෙ නැත්නො? යී සේයි. මා විනනයි, කථං ජවිසසාමි’යි නහම් සිත; නිවෙසෙත්වා , පිහිටුවා - වස්ථා යූසේයි අගගයගුහකෙකහි, අග හඹූ හය අග බිතින්. ‘අගග’ ශබ්ද ප්රයථමාර්ථහි, පුසු; පීඨිවංසෙ, වසෙළෑ; වීහි පහරණ කාලෙ, වී පහරන කල්හි; මූසල මාලාය, මොහොල් තබන හලැ; උදකචාටියං, දිය සැළ; උඬනෙ, ලිපැ; නිමබකොසෙ, සියත් ඇගැ; සඞකාරකූටෙ, කසළගොඩ; ගාමවාරෙ, නිල දොර; උචවිටඨි උදකං,3 ඉඳුළ් උළු; ලකඛයොගගං, ලක් යොගලක් තබා විජුනා පහරන ඈ අභියොග; සුබබුඨිකා, සුවට වැසි සුලබ වෙයි යූසේයි. දුබබුඨිකා, දුවට - මද වැසිවෙයි; ලාභගග පපතතා, උතුම් ලබ පත්තී; අඞ සලාකහතතානි පඨපෙසි, ලහබත් අටක් සඟනට (තැබවී) ආදී කර්තෘ කවැ දෙවු. පකාර ආදිකර්මතහි තානි සලාකභතතානි’යි සඞඛ්ය(පාද පිටත් කොටතත් ශබ්දයෙන් ගන්නේ. යාව අජජකාලා, අද පවා.

4 කාඝියකඛිතියා වත්ථුත.

කොසමබකෙ භිකඛු, කොසඹෑයෙහි නිවැසි මහණුන්; ඝොසි තාරාමෙ, ඝොසුසිටුහු කළ අරුම්හි; සරීරවළක්දජං, සිරුරු වළජනු; ආචමන උදකාවසෙයං, පිරි හෝ දියෙන් සමහරක්; ඉතරං, සුතතනතිකං; එත්ථා, උදකාවසෙස ඨපනයෙහි; ආපතතිභාවං, දුකුළු ඇවැත්වන බවු. ‘හොතාවුසො ආපතති’ යනු වනධර තෙරුන් කියුමි. පටිකරිසසාමි, දෙසම්; ආසඤචිචච, නොසිතා; අසතියා, සිහි නොඑළවීමෙන්; අනාපතතිදිඨී, ඇවැත් 1. යථාවා තථාව: ථ: අ: 2. යම් සෙයකින්, 3. උච්ඡිටඨ ජලං: ථ: අ:

94 නැති යන ලද ‘අනාපතීති සඨි යසස’ යි ‘ඉති’ ශබ්දයක් හෙළා වාක්යෙ කරනු ‘මුසාවාදීති’ යන තැන ‘අාහංසු’ යනුවක් කියා ගන්නේ. ආපතතියා අදසසනෙ උකෙඛපනිය කමමං, ආපතති නොදැක්මෙහි කටයුතු උඛෙවුනීකම්; අකාසි කම්කඳහිකියු සෙයින් ඤතති තබා කම්වජන් කියවා කෙළේයි. උපඨහනති පචචයෙහි පටිජගගනතීති උපඪාකා; ඔවාද පටිගගාහකා, අත්ව.ඞමාසයෙහි ඔවා පිළිගන්වුහු; සන්දි ඪසමහතතා, දුටු විසඹි දළ විසඹියෝ; කොලාහලං, අලොළ (උකෙඛපකානං) ධමමි කෙනෙවායං කමෙමන උකඛිතොති ලඞිං (උකඛිතතානුවතත කානං අධමමිකෙන කමෙමන උකඛිතෙතාති ලඞිං’) යොජනු. ඇති ඇවැත් නොදැක්මෙහි කළ බැවින් ධම්කැමින් උකඛිතතය යන උකෙඛපකයන් ලජු නැති ඇවැත් නොදැක්මෙහිකළ බැවින් අධම්කැමින් උකඛිතතය යන උකඛිතත අනුවතතකයන් ලජුද. කෙසං, අනුවතතකානං; තං, උකඛිතතකයා. ‘භිනෙනා භිකඛු ස‍ෙඞඝා, හිතෙතා භිකඛු ස‍ෙඞඝා’ යනු තුරිතයෙහි ආමෙණඩිතය. උකෙඛකානං; ‘ආපතතියාඅදසසනෙආදිනවංකථෙත්වා ’ යී යොජනු. (උකෙඛපනෙ ආදීනවං), අධම් උඛෙවුනී කම්හි අවෙත්වා; (ආපතතියා) අදසසනෙ, ඇති ඇවැත් නොදැන්මෙහි අවෙන්වා. ‘අදෙසනාය’ යන පාඨය “ආපතතියා අදසසනෙ උකෙඛපනියං කමමං අකාසි” යනු හා වරජන් බැවින් නොමැනවි. එකසිමාය උපොසථාදීනි, එක් සිමැ නන් පොහෝ. ආදීගහණින් පවරුන් ඈ ගන්නේ. එක් අස්නක් අතුරුකොට තබා හිඳුම් ආසනනතරිකා නම්. හණඩන කලහ වගගහ විවාදා - හණඩන නම්; කලහයට පූභාගසටත්; කලහ නම්; ඇවැත්වෙයි; නොවෙයි; යන ඈ විරුඞගහණ; විවාද නම්; විරුඞගහණ; විවාද නම්; විරුඞ වාදයි. ලටුකිකා, සාටකැට ලිහිණි; හත්ථිවනාගං, මහ ඇතකුහ; පටුකික ජාතකං, පස් නවායෙහිහිලටුකිකාජා; වටටක ජාකං, එක් නවායෙහි සමෙමාද විහෙසො සො මමසස කිලමථො” යන තැන සෙයින් උපගමනා පගමන අභිණහ ඔවාදා දී කාමුලු වෙහෙය යි සේයි ආගමෙතු, ඉවසාවා- සමගවනුවට කල් එනතුරු බලවයි සේයි.

95 අපේපායසුකේකා, උසානැතියේ; භුතපුබ්බං, වු විරි. ‘අහො සීති’ යන තැන ‘ඉති’ ශබ්ද ආද්යේත්ථි යෙහි-‘ආදිනා’යි සේයි. ‘ඉති’ ශබ්ද පරිසමාපතියැ වට ‘ආරභිත්ථා’’යන්නක් අඬ්යාආහාර හෝ කරනු. දීඝාවු කුමාරෙන, දිග්හියි රජහු දරු දීඝාවු කුමාරහු විසින්; ජිවිතෙ ද්රකනතො; ආදින්ත දණ්ඩානං, තොපි දඩු ගහණ ඇතියනට; ආදින්ත යත්ථා ,පරා වෙහෙසනුවට ගත් සත් ඇතියනට;ඛන්තිසොරච්චං, කැන් හා සිල් ‘සුභෙ රතො සුරතො, තස්ස භාවො සොරච්ච’ හෙ බලත් සිල්වේ. පියහට කළ අපකාර සිහිම් හා බ්රතහ්මදත්1 රජහු දිවි නොතැහිම් දීඝාවු කුමාරහු ඛන්තිසොරච්ච වේ - තමහට ගත් අවිහි සිහීම් හා දීඝාවු කුමාරහට වධ නොකිරීම් බ්රිහ්මදත්ත රජහු ඛන්ති සොරච්ච වේ. ඉධ, මේ ලොවුහි නොහොත් සස්නෙහි; තං, ඛන්තිසොරච්චං; යං, යෙන ඛන්තිසොරචේචන; ධම්ම විනයෙ,සස්නෙහි; ඛමා භවෙය්යසථ,වරද සහනුවහු; සොරත, සුහෙගිවුවහු; අංකිණ්ණ විහාරතාය, අකින් විහාර බැවුහි- කලහකරුවන් හා මුසු විහරහිය යුසේයි; වුපකඪො, දුරු වුයේයිමි2 ‘විසෙසෙන අපක ඪො වුපකටේඨා’. අනපලෙකෙත්ථාු, අනාමනේතත්ථාෙ, අනා පුච්ජිත්ථා්; බාලකලොණකාරගාමං,3 එනම් ගමකට; භගු‍ෙත්ථඅ රස්ස, සක නෑ සමාම්හි මහනවු භගුතෙරහට; එකචාරික වත්තං, එකලාව වස නුව පිරිය යුතුවත්; පාවීනවංස මිගද්රගයෙ, පාචීත වංසනම් ඇතිමුවළුවුහි: තිණ්ණං කුලපුක්කානං, අනු රුඬ භද්දිය කිඹිල තුන් ජිනහට. සමග්ගභාවෙන උප්පජ්ජනකං පීති සොම නස්සං සාමග්ගිරසො, තත්ථ. ආනිසංසං යෙන, යත්ථොයී. සේයි. නොහොත් ‘යෙන මගේගන’ යුසේයි. පාරිලෙය්ය කං, එනම් වළනැවු : තදවසරි, තං උපසංකමි- තෙන මගේගන අවසරි, රක්ඛිතවනසණේඩ, ඇත්හු විසින් රක්නාලදවන ළැවුහි; භද්දසාලමුලෙ, සොඳුරු සල්රුක් මුල් හි; නසමග්ගාඅහුම්භාති, සමග්ගාන අවුම්භාතී’තියී යොජනු ‘තස්මිංසාමග්ගිං කරොනේත සති’ යි සේයි. සාමීචිමත්තම්පි, උවසර මතුවකුජ්; අප්පාහාර තාය, නිරහාරතාය, මන්ර්ාති හාරතායවා; උජු කා හුත්ථාො, ඉදිවැකලහ පියා ඉදි පිළිවෙත්හි සිටය යුසේයි; අච්චයං, වරජ නො, ‘අම්හාකං’යීසේයි. උපඬහියමානො, වටනලබනුයෙ; සොපිහත්ථි නාගො, (එ මහ ඇත්ද) හත්ථ‘කලහෙහි, න හඹ ඇතුන් විසින්;

1.බ්රසහ්මදත්ත, 2.දුරුවුයෙම්, 3.බාලක ලොණකාරාමං ධ අ

96 හත්ථි්ච්ජාපෙහි, ඇත්පොවුවන් විසින්; සාඛාහඬගං, අතු අඤේඤ හත්ථහ ආදයො සාඛා භඬගං ඛාදන්ති, කත්, ආවිලානි (පානීයාති), කැලැති දියත් ;ඔගාහා, දියෙන්. ‘ඔගාහති එත්ථාජති, ඔගාහො’ නොහොත් ඔගාහා, ගැලිමෙන්. “ඔගාහනං ඔගාහො”. උතතිණ්ණස්ස, නැංගහු; උපනිඝංසත්තියො, ගහනුවෝ;1 යුථා, මුළින් ‘යෙන්’ යනු ‘රක්ඛිත වනසණ්ඩ’ පදහයිජු ‘භද්දසාල මුලෙ’ යනු හයිජු යොජනු. බුදුන් වුසු සාලරැක් භද්රරශාල නම් අඤ්ඤං කඤචි, අත් වට වක්හු. ‘තං අග්ගිං ජාලෙත්ථාත’ යන සබඳ. පාසාණෙපචිත්ථාශ, පහණ රත්කොට; ඵලාඵලානි, කුදු මහත් ඵලත්; ගමුපචාරං, ගම් උවසර; පච්චුග්ගමනං, පෙරමඟ යිම්; වත්තං දසේසත්ථාල, පානීය පරිභොජනීය උපට්ඨපනාදී වත් දක්වා; වාළමිග පරිපත්ථා;, දීපි තරසාදී වාළ මුවන් පිරිවත්; උඪාය සමුඬාය, සැවැත්වැ වැර නොසිහිල්වය් සේයි. ආභිසමා චාරිකං, මෙහෙ. ‘අධිකො සමාචාරො අභිසමාචාරෙ. අභිසමා චාරොව ආභිසමාචාරිකං’ යනුවේ. කිඤ්චිදෙව. කිසි දෙයක් පොහොනුවකැයි සේය;2 දණ්ඩකමධුං, දඬුයෙල්බෑ මීයක්; මධුපටලං, මීවජ; අණ්ඩකාති, මක්ඛිකානං බීජානි; නිබ්ඹිඬ ගතේතා, කණියෙන් විනිවිද ගිය සිරුරු ඇතියේ; පසනේන නෙව චිතේතනකාලං කත්ථාධ, පහන්සිත්නොවියොවැමෙ මියැ; දිසාවාසිනො, පිටිතියරි වැසියෝ; චිරස්සුතා ධම්මාකථා, ධම් කියා ඇසු විරූ බොහෝ කල්; එකවිහාරිනො, එකලා විහාර ඇතියාහු; අයුත්තන්ති, විවේකලුවා3 කරා ගණ සැඟණින්4 යනු නොයෙජෙය්; පක්ඛන්දිහ, දිවිය යුසේයි; ආයුචජි, පාසිවුරු ගතැටි ඉඟි දැක්වී යයිසේයි; නාද්රිසි, බුඬුපට්ඨාකයා මෙහෙ නොගන්මියි නො දින්. ‘පකේකසාහි නෙති’ යන තැනට ‘ආහ’ යන්නක් අඬ්යාාහාර කරනු බුඬසුකුමාලො, බුදු සියුමලු-‘ඛුඬ සුඛෙන සුඛිතො’ යි සේය. වත්තපටිවත්තකාරා, වත් පිළිවෙත් කරනු යෙක්; මඤ්ඤ යනු නිපාතයි-හඟම්හයි සේයි; එකතො, එක්වැ සමඟයයි සේයි; නාගවගේග තිසේසා ගාථා, නාඟවගැ සඟහ නලද තුන් ගයින්. එහි අත්ථිර ඒ වගමැ සිටැ කියනු ගැබේ. පඤ්ච අරියසාචකකොටියො, සැවැත් නුවර වැසි පස් කෙළක් අරිසවු වෝ; භත්තකිච්චපරියොසානෙ, ඵලවැලපරිභොඅවසන්හි; (අති වත්තිනිය ගමනං), අතිවතුන් ගමන්සත්වැඩපිණිස යන බැවින් යන අභිප්රාඟය. නත්ථිප, විපාකාවරණයෙන් ආවුත බැවින් නැති; හදයෙන පගිතෙන, පැළි ළෙන්-ඉත්ථ‍ම්භුත ලක්ෂණ තෘතීයා කාලක්රිවයාවට සාධකතම වන බැවින් කරණ තෘතීයා වේ. විහාරං

1.ගහනුයෝ, 2.පොහොවකැයි, 3.පිළිවේ කලුවා, 4.සඟණි.

97

  පවිසිතුං නදස්සාමීති, විජිතයට වැද්ද දුන්ජ වෙහෙර නොවැද්ද දෙමියි; වීසු ර‍ෙඪසු, කසී කොසොල් දෙරටැහි. කොසඹෑ නුවර එක් යලක් කී බැවින් පුනදෙව, යුහු. සතතං, සබ්බකාලං; සමිතං, නිරන්තරං; තතො, යන්නෙහි අත්ථය ‘තාය පටිපත්තියා’ යනු; පරෙති, අමාමකායි සබඳ-මා කෙරෙහි මමත්ථය නැතියෝ පරනම යී වෙත්. අමාමකසේ දක්වති ‘පුබේබ මයා’ යන ඇයින් යමාමයෙ, යන තැන ආදි ගහණින් සකද්රලගාමි ඈ පෙලෙහි පිහිටියවුන් ගන්නේ.

5. කොසඹෑ වත්

ආනුපුබ්බිකථං, අනුපු කියා- අනුපුබේබන කයිරමානා කථා; වටටජ්ඣාසයහට ද්රපනසීලකථා සග්ගකථා, විවටටජ්ඣාසය හට කාමාදීනව නෙක්ඛම්මානිසංස චතුසච්චකථා ආනුපුබ්බී කථා නම්. අනෙකපරියායෙන, නන් නන් නියරින්; කාමානං, වත්කම් කෙලෙස්කමුන්; ආදීනවං, දුටුධම් සම්පරාහි ආවෙන්වා; ඔකාරං, ලමුබවු -යටත් බවුසේයි; සංකිලෙසං, කම්හෙයින් වන නොයෙක් දුක්; අපලොකෙතබේබා, බැලිය යුතුයෙක්- පිළිවිස්ස යුත්තෙක් යි සේයි; යථාජ්ඣාසය, පැවැජ උක්මෙම් - ගිහිවෙමියි සේයි; ධුරානි, ප්රනධාන් කිසයන්; විසු ධුරෙයු කථිතෙසු, ගත්ධුර විවසුන්ධුර කියු කල්හි. ‘යාව අරහත්තා කම්මට්ඨානං කථාපෙත්ථා‍ සොසා නික ධුතඬගං සමාද්රධය’ යන පාඨ මැනැවි. සුසානගොපිකා, බැළවැ සොහොන් රැක්නියක්; ජවඩාහිකා, මිනීදැවැන්තියක්; සුසානකුටිකාය, සොහොන් රක්නවුන් හිඳුනාහට කළ කිළියැ; නිලීනා, නැසිණී, ගාමහොජකස්ස, ගම්වළඳුහට;1 පද්ර,නුපදිකං පියඅනු පියකොටැ; පරිපත්ථංන, උවදුරු; භදන්තස්ස,2 භවත්හු; තිලගුළා, තලගුළා. ආදිගහණින් සෙසු යක්නට පියනා ගන්නේ. වජේජතබ්බානි, පිසසුත් හැම ගෙන කනුවට පියෝ කරන බැවින් වැජිය යුතුවෝ. ‘සිවා න නිද්ද්රළයිතබ්බං කුසීතෙන න භවිතබ්බං’ යනු නුහුබඳිමින් ඇවිජුනා පිසසුන් අකර්මණ්යව තන් බලා කරන පිරිවත් වරනුව වස් කියු. ආරඬ විරියෙන

1.වලනුහට 2.භවන්තස්ස.

98 හුත්වාා, රුකුළු1 වැර ඇතිවැ; අසඨෙන හුත්වා්, නැති ගුණ පාළ නොකරනුවැ; අමායාවිනා හුත්වාා, ඇති දොස් නොසඟවනුවැ; කල්යාසණංඣාසයෙන, ‘එවං මං ජනො සමාවෙසසති’ යන පවු අදහස් පියා ‘එවං මෙ ගුණා පාරිපූරං ගමිසසනති’ යන පවු අදහස් පියා ‘එවං මෙ ගුණ පාරිපුරං ගමිසසනති’ යන කලණ අදහසින්, සුතෙතසු, නිදන කල්හි; කමබල කූටාගාරං, පලස් කුළාරට2 කුළාරගේ පලසින් සජස් සේයි. – සරීරකිචචං, මළ සිරිරට කටයුතු කිස; චිතකං, සියා - සරසෑ; සඞකුනා, සියා යෙන් මිනී හයන අක්කෙන් ඛණඩාණඩිකං, යත්, කුදුමහත් කඩකොටැ යනු වේ. ඛණඞණඩිකං, යත්; කැඞිකැඩිකොටැ යනුවේ. රූපා රමමණං, අසොබ අරමුණක්; ඝරවාරං, ගෙමිදුල්; තං මුහුතනං සමුඨිතෙනබ්යා,ධිනා, එකෙණෙහි හැටි බ්යාඅධියෙකින්; අමිලාතා, රොවින් නොමැලසී; අකිලනතා, දිකින් නො කැළකිළී3 පීණිත පීනිතං, ඉපිණි- “අතිපණිතං” යි සේයි; පතිරූපං, යනු අනුචඡවිකාං, ඉතා නොපිළිකුල් අරමුණට සුවෙන් සිත් නැ‍ඟෙනුයයි හැඟැ සිතූ. පතිකුටිංසු හැකි‍ළියෝ. අපරියතතකරං හුත්වා , නොපිරියතතකරනු වැ; ඛයවයං, කියා මා විය - ක්රිමයෙන් හෙනු කියනම්, - එකවට හෙනු වයනම්; අනිචචා වත, අනිස්හු ලවු; සඞඛාරා, තෙබුමු ස ඛරහු; උපපාදවයධමමිනො, උසයවය පියවී ඇතියවුහු; වුපසමො, අනුපා පැමිණ සන්හිඳුම්; සුඛො, දුක් නට තැන් බැවින් ‘සුඛො’යී. සිංසපාවනං, වරහසු වනට. ‘ගණහිසසාමි’ යන තැන ‘අධිපපයෙන’ යනුවක් අඞ්යා;හාර කරනු. ආසනපඤඤතතිං ආවිකඛකෙත, අසුන් පනවන වත් කියන වක්හු; සඬඝතෙථිර කොටියං, හඟිථෙර කෙළැ-හහි ථෙරුන් හිදිය යුතු තන්හි යි සේයි. (සඞඝ) නවකකොටියං, හඟනවා කෙළැ ස සගුන් හිදිය යුතු කෙළෙ. ‘හටඨා මාපඤඤාපෙථ’යි යොජනු. සෙතකානි, හෙළ පිළින් - සිවුරු නියමින්4 නොරැඳුතායෙන් සෙතක නම්. අවසසිකාව උපපබබජිතා, නිවැසිව (මෙ) ගිහිවුවො;5 තෙනා කපෙපන, ඒ වෙසින්; භික්ඛු‍ෙඞඝහි; බික්සඟහු අතුරෙහි. ‘කාතුකාමා භකිඛු’යි‍ සේයි. අනුමොදනං, බත්දුනුයෙහි අනුසස් දක්වන ඈ විසින් තිවන බණ අනුමොදන නම්; උජඣායි, අවඥ කෙළේ; සුහාරමමණබහුලො, සුහඅරමුණෙහි විතන් බිහිලි; පපාතතටෙ, පවයින් කෙළ; අසුභවිහාරී, අසොබ්ානින් වසනු යේ; නිමිතතගාගං, ඉත්ථිටපුරිසාකාර හා සුහාකාර ගහණ දෙජ් කෙලෙසට මුල් කරුණු බැවින් නිමිතතගාහ නම්. අනුබ්යෙඤජනගගාහං, කෙලෙස් පුනපුනා පාළකරන බැවින් හත්ථිර 1 රුක්කුළු, ු2. කුටාරට 3. නොකළකිළි, 4. නියාමින්, 5. නිවැසිව

99 පාද සොභාදි ගහණ අනුබ්ය ඤජනගහණ නම්; තමා යපෙන පමණ පිරියෙස්නේ පරියෙසනමතත, නම්; තමා යපෙන පමණ ගන්නේ පටිගගහණමතත නම්; යපෙන පමණ වළඳුනු පරිභොගමතත නම්. පස්වික්මෙහි පමණ දැනුම් පචචවෙඛණ මතත නම්; තමා යපෙන තබා විසජුන් විසසජජනමතත නම්. ධමමික’, භික්ෂාියනාදීන් උපන් බැවින් ධමි; අධමමිකං, කුහනාදීන් උපන්බැවින් අධමි තුන්විතක් කුසීත නම් වේ - ‘කුචඡිතං සීදතීති කුසීතං’ යන අර්ථයෙන්; නිබිරියං, සම්පධන් වැර නැතියාහු; සාවෙති, හෙළා- ‘පාතෙති’ යි සේයි. සමූලකං උබබතෙතත්වාක, මුල් සමඟ උපුරා. ‘ලොකිකාය සඞාය සමනනාගතං’ යන සබඳ සණිකං, ණිහිය.

6. මහාකාළ මහතෙරුන් වත්

කාසාවලාඵං, කහවත් ලබු; කඤජිකමතතං, කැඳ මතුවක්; නිපපචචයො, නිවහලු; සුකාරණං කථිතං, මනාකරුණු කියන ලද්- උපභො සපව හා පිරිවර සපුව හා ලබනුවට නොලබනුවට කරුණු පිණිස කියූ; ගන්ධ කාසාවවත්ථංව, ගඳකසට පෙවූ වතක්; පහොති සැපයුණු; සසසපාක සමයෙ, හස් බජන සමහි- හස් පුරන කල්හියැ යූසේයි; මඞගලාව මඞගලෙසු, මඟුල් අව මඟුලෙහි; සහායො, මඟුල් වඩන සොක විනොදනාදි විසින් සහය්; උදකමනී කොවිය නිචචපපතිඨිතො, දියසැළක් සෙයින් නිති පිහිටියේ - දිය අරන කළ සෙයින් යනු එනු නැතිවැ දිය පුරන සැළමෙයින් නොසිලියනුයැ යූසේයි. සමබ ග්ර ලිකාය කථාය, ‘යසස දෙමාති වදනතා බහුතරා තෙසං ම තෙන දසසාමාති කතිකය කථාය’ යි සේයි, සංවිදහිත්වා , වදාරා, ඝනමංසං, තුල්මස්; ජාතසසරං, ජසරා - වනවිල්; කැණැ නො කළ විල් ජාතසසර නම්; සතතිං, අඩයටි, සසීසං පාරුපිත්වාැ, හිසින් වට පෙරවැ- ‘සහසීසෙන - සීසසං - සරීරං ඡාදයිත්වාබ’ යී සේ යි. කුහිඤවිගච්ඡනතා, කිසිවක් යන්නහු; පරිගණහිතුං, පිරික් සන්නට; විලම්බාතො, ලැසිගන්මින්. සංහරිත්‍වා, හකුළුවා; පටිකකමිත්වාත, පිළික්මා; වඤෙවසි, වැළහී; පොථෙසසාමිති, පහරම් සිතා. ‘විනෙනත්වා ’ යන්නක් මෙතැන දක්තේ. දුබ් හිසසාමි, වරජිම් නම්; පරිදහිත්වාළ, හැඳ; රාගාදීහි කසාවෙති,

100 රා ඈ කෙගෙස් කසටින්. ‘පරිදහිසසති’ යන පාඨයෙහිජ් එම අර්ථයි. ඉන්දිකයදමෙන, සක් ඈ ඉඳුරන් දැමීමෙන් - නො උවෙන් නො පැවැත්වීමෙනැයි සේයි. පරමන්ථළ සචචපකඛිකෙන, නිවන් කොටසියෙන්. ‘පරමත්ථන සචච පකෙඛ භවං පරමත්ථ් සචච පකඛිකං’.

7 දෙවිචත් තෙරුන් වත්

නිවෙදිතං, ජන්වනලජු; ඉතො, මෙකපින්, අනෙක කොටිසසඞඛං, නොඑක් කෙළ ගණන් ඇති; ඔහාසෙත්වාත, අලු කොට. පාරමියො උප පාරමියො පරමත්ථජ පාරමියො යනු යෙහිබාහ්ය උවාරණ අඞගප්ර ත්යිඞග ජීවිත නිරපෙක්ෂරවැ පිරූ යථා නට කලි; සදෙවකං තාරයනෙතා, සදෙව් ලොව තරවනුයේ තරවනු සඳහා-යි සේයි - හෙත්වංර්ථහි ශතෘ. අමතං පද, නිවන් පියුටු;1 ‘(පඤචමහාවිලොකනාති)’ කාල දීප දෙස කුල ජනෙනති ආයු යන පස් මහා විලොකනයන්. පරිහරිමානො, පස්වටන ලබනුයේ; භද්ර්යොබබනං, සොඳුරු විය - සොළොස් හැවිරිදි විය කියත් තිණණං උතූනං, හෙමනත ගිමහ වසසනානානං; දෙවදුතෙ, සෙවියන් විසින් මහා භිනික්මන්වස් පියදූ බැවින් දෙවදුත නම්වූජීණි ඈ තුන් රූන්. ඉදං බන්ධවනං, මෙසඳ බාන්. නිබබුතා නුනසා මාතා. ‘නිබබුතා’ පද අනතුරෙහි ‘ඉති’ ශබ්දයක් දක්යෙහි ‘පති’ ශබ්ද හැරැ ‘පුතත’ ශබ්දයක් ලා යට පෙදෙහි ‘නිබබුත පදඅනනතරයෙන් යොජනු ‘යසසා යං ඊදි‍සො පුතෙතා නිබබුතා නූනසා මාතා, නිබබුතො නූන සො පීතා’යි. පිතුචඡාධීතාය, නැඳැයදුව විසින්; විපපකාරං, විපුවර - ‘විරූපපපකාරං’යි සේයි; නිබබිනතතහදයො, උකැටි සිත් ඇතියේ; පණඩව පබබත පබහාරෙ, පඩෙර පව්පාත්හි. මගධ රඤඤා, බිම්සර රජහු විසින්; අධිගතවිසෙසං, පිළිදරුවාරූඣන්; අනලංකරිත්වාත, නො කිසිවක් කොට - ‘අපරියතතං කරිත්වාන’ යි සේයි. මහා පධා නංපදහිත්වාි, කට් තවකොටැ; පායාසං, කිරිපිඬු; පවාහෙත්වාහ, යවා; නානා සාපතතිහි, රුවාරුන්. සමවතින් ‍සොත්ථිෙයෙන, බුදුවන දවස් තණ දෙනුවට අහනිහාර කොටැ ආ සොත්ථිය නම් බමුණා විසින්: කාළෙන නාගරාජෙන අභිත්ථුො ත ගුණො, මහා ක‍ාළ2 නයි විසින් රන්පා දැකැ වණන ලද ගුණ

1. පියුට් 2. කැළ

ඇතියේ ‘ ඉමං පල්ලඬ්කං’ යී ඌරුබඞාසන සඳහා කියන්. යාව මෙ අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං න විමුච්චති, යම් තා දවස්හි ආශ්රනමයනට පස නොවැ ආශ්රසවයන් කෙරෙත් සිත් නොමූසිද - ඒ තා දවස් පලක් නො බිඳුනෙම් යි යොජනු. ආශ්රැවයනට අරමුණු වනනාක් ලොවීසිත් ආශ්රනවයන් ගෙනැ සිටියේ නම් එබැවින් හේ ඔවුන්කෙරෙන් නො මුත්. අරමුණු නොවන ලොවුතුරා සිත්හුජ්යට තුන් මඟ තුන් ඔල ආශ්රුවශෙෂ ඇති බැවින් නො මුතු.අරහන් මඟද ආශ්රුවයන් නොගුණු බැවින් නො මුතු. අරහන් ඵෙලෙ මුතු නම් වේ. පුරත්ථානභිමුඛො, පැදුම් දසට ගිය මුහුණු ඇතියේ; සුරියෙ අනත්ථේඵිමුඛෙ, පැදුම් දසට ගිය මුහුණු ඇතියේ; සුරියෙ අනත්ථසමිතෙයෙව, නො ඵස්සෙන 1 හිරු 10 හිමෙ; පුබේබතිවාසඤාණං, අයුභව සීකරන පුබේබ නිචස්ඤණ;චුතූපපාකඤණං, රුව අරමුණු අලුකරන දිවසක්ඤාණ; පච්චයාකාරෙ, ධමුන් ධම්නට පවසන ආරෙහි- පටන් පවුරුණෙහි නැගුනා පස් පච්චයාකාර නම්; දසබල, ඨාත ඨාන ඤාණබල ඈ දසබල; චතුවෙසාරජ්ජ, සබ්බඤඤු බැව් ජනනබැවු තියෙන ධම් ජනන බැවු අන්තරයි කුරු ධම් ජනනබැව යන මේ සතර තන්හි විසරු බවු චතුවෙසාරජ්ජ නම ආදී ගහණින් ආවේණිකධම් ඈ ගන්නේ. සබ්බඤඤුතංඤණං, සියලු ජනනඤාණ; පටිවිජ්ඣත්වා;, පිළිලදින්; බොධිමණේඩ, බෝමඞපියෙසැසත සතු වුසුනා තැන් බෝමඞපියෙස් නම් වේ. ධම්මගමහිරතා, සසුසස්ධම් ගැඹුරු බවු; අපේපාසසුකකතං, උසානැති බවු; සහම්පති බ්රමහමුණා, එනම් මහා බඹහු විසින් - ‘සහක’ නම් මේ ලොවැ යැ; එයට පති බැවින් සභාපති නම යෙත්. බුඞචක්ඞුනා, ආසයා නුසය ඤණ හා ඉන්දිහය පරොපරිය ඤණින්. අජෙඣයනං, අයැදුම්;2 අළාරුද්දකානං, අළාරකලම් හා උදුරම්පුත් දෙජෙනා, බහුපකාරතං අනුස්සරිත්වය, යනු පධනැ යොගකර තනා දවස්හි තුමනට කළ මෙහෙ අනුසරු යනු මැනැවි. කාසිපුරං, බරණැස්; උපකෙන යඞිං, උපක නම් ආජිවිකයකු හා ; ඉසිපතනෙ මිගදාය, ජසුන් පිඩුවන මුවළැහිවු; අනනුච්ජ විකෙන සදාචාරෙන, අවුසොවාදයෙන්; සඤඤාපෙත්වාප, තුමන් බුදු බවු හඟවා; ධම්මචක්කං, ඤණසක් - සතර සස්හි දොළොස් ආරෙන් පවත්නා ඤණ ධම්මචක්ක නම්; පඤ්චමියං, පසඩමස විසේනි දවස්; නිබ්බජජීත්වාම, නිබිද උපයා; එකසට්ඨියා, අරහනේතසු, තුමා හා ඇතුළුව එක්සැට රාතන්; කප්පාසීක වනසණේඩ, එනම් වනළැවුහි-කප්පැටිය4 වෙනෙක යෙත්. හදද,

1. නො යෙවිසෙත, 2. යදුම්, 3. අනුසරා. 4. කප්පටික

වග්ගීයෙ කුමාරෙ, ගණබැඳ සොඳුරු කම්කළ බැවින් භඳ්‍රවර්ගනර්ග.ය නම් කුමරුන්; අඩඩුඩඪානි පාටිහාරිය සහස්සානි, තුන්දහස් පන්සියයක් පැළහැර; සහස්සජටිල පරිවාරෙ, දහසක් දුළුලු පිරිවර ඇතියන්; ලට්ඨිවනුය්යා‍නං, ලට්ඨිවන නම් ඇති උයනටඑ උයන් වැල්මී වෙනෙන් නම් ලද්දේ වාදසනහුතෙහි බ්රාකහ්මණ ගහපතිකෙහි, දොළොස් නුහු පමණ බමුණු ගැහැවියන්1 හා නුහුයෙන් නම්; දසදහසි. එක්ලක්ෂ විසි දහසක් මතැයි සේයි. යාවසත්තමා කුලපරිවටවා, සත්වන කුල පිරිවට දක්වා සත් වන මුත්තා පවා සී සේයි; ආබඞපටිඞ සහායකා, අබැදි පිළිබැදි සහායහු. ‘අදිතො ලඞා ආබඞා, තෙසු පච්චාබඞා පටිඩඞා’ ගබ්භපරිහාරං, වේදෙහි කියු සෙයින් ගබට දෙන පෙරහැර; වුඞිමත්වාඩය, වෘද්ධියට පැමිණ -සිප් ගන්නහට නිසිවිය පැමිණ යූසේයි. ආජඤඤ රථසතානි, විනීත අසුන් යුත් රියසියෝ; ගිරග්ග සමජ්ජං, ගලග්හි කරන සමජ-සමජ්ජ’ නම්. නැටුම් හේ ගලග්හි කරන පියවීසින් ‘ගිරග්ගසමජ්ජ’ නම් මඤ්ව’, හිදැ පුද බලනුවට බඳනා මැසි; හසිතබ්බටඨානෙ, සිතා කරුණ්හි; සංවෙගට්ඨානෙ, (සංවේ කර්ණ්හි); සංවිජ්ජන්ති, සංවෙග කෙරෙන්; දායං දාතුං යුත්තට්ඨානෙ, වසුත්රාේභරණ ඈ වත් දිය යුතු කරණ්හි; පරිපාක ගතත්තා ඤාණස්ස, ඤණහු පිරවා2ගිය පැවින්-විවටගැම්න ඤාණ මුහුකළ බැවින් යූසේයි. එත්වණ, සමැජහි; අප්පනේතතාව වස්සසනෙ, වාසිය නො සැපිරෙනු යෙහිම, ‘අප්පතේත එව’යි ‘එව’ කාරයක් හරනේ. අකණ්ණතතික භාවං, නො පැනෙන බවට. ‘පඤ්ඤයනං පණ්ණත්ති, තත්ථිම පණ්නත්ති එතෙසන්ති අප ණ්ණත්තිකා, තෙසං භාවො අපණ්ණත්තික භාවො- අපඤ්ඤයන භාවො. මොක්ඛධම්මං, සසරින් මුස්නහට කරුණු ධමක් -හෙ බලත් මඟහා මඟපූභා පිළිවැන -නිවන් කියනු මෙ. ‘වට්ටනීති’ යනු ‘චිත්තයිංසු’ යනු හා සිංහාවලොකනයෙන් යොජනු. ‘ආරම්මණං ගහෙත්වාං තිසී දිංසු’ යන පාඨ වැඩියේ. හට්ඨපහටේඨා, තුටුපහටුයේ- හට්ඨ නම්; සතුටු පහට්ඨ, නම් ප්රයකර්ෂටයෙන් සතුටු; අන්තතමනධාතුකො, නොසියමනා සැහැවියේ, නොහොන් පීසොම්නසින් නො ගන්නාලද සිත් සැහැවියේ. පළමු ව්කල්පයෙහි අත්ත ශබ්ද පිරිප්යාොවෘතාත්ථීා කියා. දෙවන විකල්පයෙහි ගීහීතාත්ථිු කියා. ‘එතෙසං’ යි ලියති. ‘එතස්ස’ යනු මැනවැ - ‘එතස්ස සමජ්ජස්ස’ යීසේයි. ලාහග්ග යසග්ගප්පතේතා, ලැබැහි කෙළවර හා යෙසෙහි කෙළවර බතුයේ; සඤ්ජයස්ස සමය, සඦයපිරිවැජ්ජා ලැජු;3

1. ගහවියන්, 2. පරිපා, 3. ලජු.

‍උත්තරිමපි, මතුයෙහිජ් අපට නොකියුවකුදු යි සේයි. බ්ර හ්මචරියවාසො, බ්ර්ම්සරවස් -තව කිරීම් යූසේයි; යාකච්ජං, මොක්ධම් පිළිබැදි සංකථා-පඤ්හ පටිපඤහ විස්සජ්ජන පටි විස්සජ්ජන විසින් අතන්මත පවත්නා කථායයි සේයි. පරිගණ්හිත්වා., පිරික්සා “එක සට්ඨියා අරහන්තානං” යනු “සටඨි භික්ඛු දිසාසු පෙසෙත්වාි” යනු හා වරජනා බැවින් නොමැනැවැ. ‘සට්ඨියා අරහන්නානං’ යනු මැනැවැ. වත යනු විස්මයාත්ථිවහි; අරහක්කමග්ගං, රාත්වනුවට පිළිවෙත්; අත්ථිැකෙහි උපඤ්ඤාතං මග්ගං, අතීථින් විසින් ඉළියන ලදැයැ මඟ. ‘උපඤ්ඤතො මගේගා’ යනු මැනැවැ. 1පිරිබ්බාජක පීඨකං, පිරිවජුන් හිදිනා පුවරකඞ; ආචර්යවත්තං, ඇජුරනට කටයුතුවත්; මධුර පටියන්ථානරං, ‘කච්චි ආවුසො ඛමනීයං’ යන ඈ මිසුරු පිළිසථර; ඉන්දියයානි, සක් ඈ ඉදුරෝ; පරියොදාතො, ඔහස් ඇතියේ; අධුනාගතො, නොසරස් ආයෙයිම්; ධම්මවිනයං, සස්නට. නතාහං, 8 ‘න තෙ අහ’’ යී බිඳුනේ. සහස්සනය සම්පතෙන සොතාපතනි ඵලෙ, සුඛාපටිපදා සුඤ්ඤතාදී විසින් සිටි නය දහසින් පිරියුණුවූ සොයාපැන ඓලෙහි; උපර්විසෙස, මතු යෙහි මඟ ඵල; එත්ථද මෙහි-මතුයෙහි මඟ ඵල නොඉපැද්මෙහි; භවිස්සනි කාරණං, කරුණෙක් වන්නී හුන් අස්නේ මඟ ඵල නිමවා නො උපදනහට කරුණක් ඇති සේයි සිතාය යුසේයි. ‘තුචේඡ අසාරෙ සමයෙ විවරථ’යි ‘සමය’ ශබ්දයක් අරනේ. නිවන් නැති බැවන් සිස්වූ. එබැවින් මැ නිසරු වූ ලදැහි හැසිරෙව්- යි සේ යි. චාටිය උදඤ්වන භාප්පතති විය හොති, සැළට ළුබැවු පිමිණීමක් වැනි අනෙක් ඇජරක්හට අතවැසි වීමෙන් සැළකට ළු වීමක් වැන්නැයි සේයි. නොහොත් ‘චාටිය’ යනු උපාන්ත විෂය පවමී- ‘චාටිය’ අපක්කම්ම චාටිභාවතො මුඤ්චිත්වයන භාවප්පත්තිවිය’ -අජර බැවින් ගැළැවී අත වැසිවීම් සැළ බැවින් ගැළැවී3 දිය ඉස්නා ළු වීමක් වැන්නැයි සේයි. ‘උදඤ්යන ශබ්දයෙන් උළුඞ්ක වාරකාදී දිය ඉස්නා වළඳ කියනු දන්ධාන, බල්හු කතිපයෙව, කිහිප දෙනෙක් මෙ; පඤ්ඤායිස්සථ, පැනෙවු. තොප ගත් ලැදැයි ඓලෙන් තෙප්මෙ පාළවවයි සේයි. සඤේජය්යා;ති’ අඩ්ඩතෙය්යැතානි, අඩු තුන්සියෝ -දෙසියපනැස්හු, යාවකයුගං, සවු යුගළු; භද්දයුගං, සොඳුරු යුගළු; ලහෙය්යාඓම, ලබනම්හ; පබ්බජ්ජං, පැවැජ,

1. මැනැවු, 2. තතාවාහං: ධ: අ: 3. ගැළ.

උපසම්පදං, උවසපු; ස්වාකඛාතො ධමේමා, ධම් ස්වක්ඛ්යාුතය; චරථ බ්රෝහ්මචරියං, සසුන් බ්රැම්සරය හා මඟ බ්රතම්සර සරව්; දුක්ඛස්ස, ජාති ඈ දුඛ - නොහොත් පස් උවදන් බඳුහ; සම්මා අන්තකිරියාය, මොනොවට අපවත් කරනුවට- අනුපා වනුවට ඉඞිමය පත්තචීවර්ධරා, ඉධයෙන් නිවන් පාසිවුරු ධැරඋවහු; වස්සයතිකථෙරාවිය, සියවස් තෙර මහණුන් සෙයින්; පරිසාය චරියවසෙන, පිරිස සැර විසින් -පිරිස සැර බලා; උපරිමග්ගත්තය කිච්චං, මතුයෙන් තුන්මඟින් කටයුතු කෙලෙස් පහන්; සාවක පාරමීඤාණස්ස, සවුපැරුම් ඤණහ එක් අසංඛ්ය් කජ සුවහස් පිරූනා පැරුමෙහි ඵල සැහැවිය යුතු ඤණවෙසෙස්හි; මහන්නතාය, මහත් බැවින් - මහජ්ජැයක් සල්හුවැ නොතිපජන බැවින් යූ‍සේයි. කල්ලවාළගාමකං, කල්ලවාළනම් ගම්; සංවෙජිතො, සංවේ පමුණුවන ලදු; සූකර ඛතලෙණෙ, හූරු කැණි ලෙණ - හූරක්හු සාළ තැනින් කැරලි1 අග පැනෙන්න දැකැ සොයාගත්ලෙණ. පිරිකම්ම මහන්නාය, පිරියම් මහත් -සවු පැරුම් තියපනුවට කටයුතු කම් බොහො බැවින් යූසේයි. හත්ථි වාහනකප්පනාදි, ඇත්වාහන ඈ සජන එවං සම්පදමිදං, එවැනි2 සැපජුම් ඇතියේ; වඩ්ඪමානකච්ජායාය, වඩමින් යන සේයි- මහ පස්වරු සිම්හි පෙරවරු භායමානච්ඡායා වෙයි, පස්වරු වඩ්ඪමානචඡායාවේ. එහිදු මඞ්යාපහ්නයෙන් පර පස්වරු වෙසෙසින් වඩ්ඪමානච්ඡායාවේ උජ්ඣාසිංසු, අවඥ කොළෝ; උක්ඛිපිත්වාර ඣායනං’ මුඛො‍ලොකනෙන භික්ඛං දෙති, මුහුණ බැලීමෙන් බික් දෙයිඡන්ද;යෙන් දෙයි යුතැන්.අග සවුවනට නිසි පුරෙ පැවැජියන් තබා නව පැවැජියනට දෙන්නේ ඡන්දපයෙන් බික දෙනුවක්හු වැනිය යන අභිප්රාුයෙන් කියත්. අග්ගධම්මංපන , පළමු පිළි විජුත3 රහත්ධම්. ‘අග්ග’ ශබ්ද ප්ර ථමාත්ථිධහි. සුර්ණපස්සථ, අසවුදු; එකනවුතිකපේප, එකානුවන කප්හි-එකානුපුරන කප්හියු තත්; අනාමසිත්වාම, අත්නොලායි සේයි; කණ්ණිකබ‍ඬෙහි විය සාලිසීසෙහි, කැන්කොට බඳනාලද බඳු හැල්කරලින්; පඤ්චවිධං පීතිං, බුද්දිකාදි; පුථුකකාලෙ, පුළුවකල්හි;4 අග්ගසස්යදානං, අගහස් ගත්කල දෙන දත්;5 දායනෙ (දායග්ගං), දනකල පළමුදන්; වෙර්ණලකරණ කාලෙ, වෙර්ණ කරනකලදාපියා හෙළුැකොළ කලප්කොට බඳනහට වෙර්ණාවටන කලැයිසේයි. කලාපාදිසු, කලප්කොට බඳනා ඈ කල්හි. ආදිගහර්ණණන්

1. තනින් කරලි, 2. එවෙනි, 3. පිළිබිජුන, 4. පුළුවරකල්හි 5. අගහස් දෙනදන්, 6. කලබ්.

කළවිටට නියෙනකල් (ගන්නේ.) බලග්ගං, කළවිට කොළ රැස් කළ කල්; ඛලහණ්ඩග්ගං, කළවිට විහි මැඞ රැස්කළ කල්; කොඨග්ගං, කොටහි පුරන කල්; ගහිත ගහිතට්ඨානං, හැල්ගැබ් පැළු පැළු තැන් හා ධඤ්ඤ ගැන් ගැන් තැන්. අතිරෙකං උට්ඨානසම්පන්නං අහොසි, අයිරාඵල සපන් වී -පෙලෙ උට්ඨානවිරියෙන් නිපන් බැවින් උට්ඨාන නම් වේ. ධමේමා, කුසලපථධම් -දානසීලාදී ධමුජ; භවෙ යනු එකංශාත්ථි්හි නිපා; ධම්මචාරිං, ධම්සරනුවා ‘ධම්මං චරිතුං සීලමස්සාති ධම්මචාරී’. සුඛමාවහානි, දිට්ධම් සම්පරාගී සුව එළවා; එය, මේ සුව එළවනු; ආනිසංසො, සුසැණි ධම්හි අනුසස්. ඒ මතු නොවෙයි, මෙයිජි අනුසස් යී දක්වනුව වස්

“න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී”

යුහු ජුගතියට පිලිසඳ ගමනින් නොයනුජ් අනුස්සමෙ වෙයි යූසේයි. නොහොත් ‘සුඛමාවභාති’ යනුයෙන් සුසින් ධම්හි ඵල දැක්වූහ. ‘න දුග්ගතිං ගච්ඡති’ යන්නෙන් අනුසස් දැක්වූහු. වග්ගබන්ධසනෙන, ගණ බැඳමෙන්; අනාථ (මත) සරීරානි, වහල් නැතිවැ මළවුන් සිරුරුති; පටිජග්ගන්තා, පිළිජග්නහු- දවන වළලන ඈ විසින් සඟහනුවෝ, අසුභයඤ්ඤං, පිළිකුල් සඤ්ඤා; නත්ථ‘ තත්ථන, ජල පහළ පහළ තන්හී; විඞය්තචම්මං, විදුහුණු සම් ඇතියා; අසුචිං දුග්ගන්ධං‘, සුවි රහිතවැ විගන්ධ වූවා; ඉත්ථ්ගාරෙ, නළුවරහි, තායව උපනිස්සය සම්පත්තියා, ඒ උවනිසා සපුයෙන් අසුභසඤ්ඤ පිළිලබති යූසේයි. තුණ්ඩිලොවාදං, තුඞිල ඔවාතුඞිල නම් හුරුවැ නිවත්කල්හි මහාපුරිසා දුන් ඔවා කියූසේයි. ඉදානි මෙ තවුතිවස්සයහස්ස පරිහාණ ආයුතො, අනුවාදහස් පමණ ආයුහු; කොටියං නිසීදිත්වාත නිද්දායන කාලොවි‍ය, දැන් කෙළෙ හිදැ නිඳන කල් බඳුයැ-කෙළෙ හිඳැ නිඳනුවා නොසරස් හෙන සෙයින් දැන් නොසරස් ගළනුවට කල යූසේයි. මෙ තුමැ මහදෙට තත් සිතා කියයි. පටිඤ්ඤංගහෙත්වාු, යනුයෙහි මුළුලොවට වූ බුදුහු පිය මහරජහට මෙ පිළින කුමට? දුන්හ යත්; රජහු ච්ත්තප්රමසාද රැකැ1 මතුයෙහි මොහුගෙම අනුඤ්ඤායෙන් ලොකානුග්රටහ කටැවි වැ දුන්හු. පච්චනෙත කුපිතෙ, පසන් කිපිකල්හි- පසත් අනවුයෙහි සොර බිය උබන්කල්හි; චරං, ඉස්නාක්; කොට්ඨාගාරිකො, බඞැරි2 ‘කොට්ඨාගාරෙ නියුතේන කොට්ඨාගාරිකො.’ ආයුත්තකො, අයකැමි; තස්ස, ඒ අයකැමියාගේ; දසසීලානි සමාදාය, නිත්යය3 ශිල විසින් දස සිල් සමාදන්වැ; කාසාඩ නිවත්ථා , සුන් කහවත්

1. කර, 2. බඞරි, 3. නිත්ත

තිවැසුවෝ; විහාරයෙව වසිංසු, උවසුවැ වෙහෙරැමෙ වුසුහු; විරූළ්හාය,නැගිසඳ; පාපෙස්සති, පමුණුවන්නී - පෙත් දෙන්නා යූසේයි. හෙරව යද්දං, බෙරව් රැව් - බිය ජනක හඞ. තිට්ඨනතිති යනුයෙහි ‘ඉති’ ශබ්ද ආද්යානත්ථිරහි හෙයින් ‘සන්ධිත සිංඝාටකෙසු’ ඈ ගත්තේ. ධම්මාභිසමයො අහොසි, සස්පිළිවේ වී. සහපංසූකීළිකා1 සබායා, සමඟ පැවැති පස්කෙළි ඇති සබඳහු ‘සහපවත්තා පංසුකීළා යෙසං’ යන වාක්යළ පටිලභිත්වා්, ලදින් ඉධ ලොකත්තභාවමෙව, මෙ අත්බැවැ මෙ. ‘ඉධලොක සඞ්ඛාතො අත්තභාවො ඉධලොකත්තභාවො.’ කපණඬික වර්ණවබ්බක වයාවකාතං යනුයෙහි කපණ නම් දිලිඳුහු; අඞික නම් මගීහු; චර්ණ‍බ්බක නම් ගුණ කිය කියා යජනහු; යාචක නම් යජන මතු කරනුවෝ; කසිණ පරිකම්මං, කිසුණු පිරියම් පළවී කිසුණු ඈ දස කිසුණුහි කටයුතු තා කම් කිසුණු පිරියම් නම් පඤ්චාභිඤ්ඤා, දිවසක් දිවසෝධා ඉඩිවිධ චෙතෙපරිය ඤාණ පුබේබනිවස් මේ පස් අභිඤ්ඤයන්; අටඨසමාපත්තියො, රාවරූ අටසමවතුන්; අජ්ජුන, රුකෙඛා, කුබුක් රුක්; ගතපච්චයෙන, යීම් පස යෙන්- ගිය හෙයින යී සේයි; බුඞානුභාවං, ආකාස ගමන ඈ බුදු අත්බවු; සරීරනිප්ඵතතිං. ලක්ඛණාත්මකවැ සිරි රුහි නිපැන්; ලක්ඛණමනෙන, මහපුරිස් ලකුණු කී මන්ත්රනයන්: විවත්තච්ජදො, පෙරළාලු කෙලෙස්සියන් ඇති -නැහූ කෙලෙස් ඇතිය යූසේයි; ඉත්තරඝනේතා, ළාමකා සතෙක්; න ආහරිස්සති, න ආභරෙය්යත- යූසේයි; යාවමහා, යම් පමණ මහත්-මහත්ක්හු යම්පමණ වියයුතුදු එපමණ මහත යූසේයි. පාදෙසු, පාසිමිවහි දිබ්ඔජ් ලුහු දිව්ඔජ් නම්; දෙවියන් පිතින් ඔවුන් කැමති සඳ තැටියෙහි නියන්ත ඔජ අධිවතෙක්. දෙවියෝ බෝ ඔජ බුදුවනදා පිරිනිවන් පානාදා බජන බජනෙහි මෙ ඔති. සෙසු වත නො සත්ථාය ඉමං අස්සමං අනුප්පනෙතා’ යන ඈ සිහිකරනුවට නිසි තෙපුල්; උළාරං යනු කර්ම විශෙෂණ නොහොත් ක්රි්යා විශෙෂණ කථනකාලො පපඤේචාවිය, කියන කල් පවස් බඳු- කරන කල් පවස් නැති යේයි. බලත් කියනකල් පවස් බඳුය යූසේයි3 ඉඞිමතො, ඉධ වත්හුගේ; ඉඞිවිසයො, ඉඞිවිසා, ඉඞිමහන්තං, අවිනේනය්යාබ, නොසිතිය හැකි- මෙය මෙසෙයින් කෙළේයයි නොහැගිය යුතු යීසේයි. ‘ඉති’ ශබ්ද හෙත්වබත්ථිධහි. ‘යස්මා අචිනෙතය්යොය තමසා

1. සහ පං සූකිළා: ධ: අ: 2. පාසිම්හි, 3. මේ පාඨය විමසනු

මුහුතේතනෙව ආහරිත්වාූ පඤ්ඤාපෙසුං’ යන යෝජනා. ‘සඞ්ඝ නවකස්ස’ යනු එක්බිති ‘පඤ්ඤත්තාසන’’ යනු අරතේ. උයහමත්තං, උසබක් පමණ. සත්රියන් යටින් විසි යටෙක් උසබෙක් නම්. නානාපුප්ඵං ච, නන් පමණ මලුජ්; ගන්ධං ච, නන් නන් ගඳුජ්; තවනුච්ජවිං යනු ක්රිනයා විශෙෂණ. ‘තවනුව්ඡාවිකං කත්වාස පඤ්ඤතතං’ යි කම් විශෙෂණ එව්-‘තව අනුච්ඡාවිං ආසනං’ යී පුප්ඵමායනෙ, මකාරා ආගම-‘පුප්ඵාසනෙ’ යි සේයි. භායසිත්වාං, තොසෙත්වා’; නිරොධ සමාපත්තිං සමාපජජී, පඨමජ්ඣත්හි පටා සමවැජ සමවන්ඣන් විමස්මින් ආකිඤ්වඤ්ඤයින් පවා අවුජ් එසමවැජ නැඟී කටයුතුතවකිස නිමවා තෙවසඤ්ඤා නාසඤ්ඤා සමවැජ ඒ දෙවැටෙකින්1 නවතා සිත් අපවත් නිරොධ සමවැතට වති. සමාපත්තිං සමාපජජිංසු, යථරුස්න සමවැන් සමවත්හු; පීතිසුඛෙන, පීහා සුවෙන්; පුපථාසනානු මොදනං, පුප්ඵාසන දානයෙහි අනුසස් දිවන2 ධම්කියා. ‘ත්වසම්පි භික්ඛු’ යී ලියති. ‘ත්වැම්පි අනොම’ යන පාඨ මැනැවි. සමාන්ය වදනයෙන් ඔවුන්ම කීහැයත් මැනැව්මෙ. සම්මසිත්වාජ පිරිමැජැ -පුප්ඵාසනානුමෙවුතියට නිසිතා3 තැන් බලා යි සේයි. අභිසමයො, සියුසස් පිළීවේ; අපිරිමාණෙ බුඞ්විසයෙ, පමණ නැති බුදුමහත්ත්ව හි; එථ භික්ඛවොති හත්ථංි පසාරෙයි, එව මහණෙනියි අත්පෑ; (තාවදෙව), එකෙණෙහි; කෙයමස්සුං, කේ හා මස්; අට්ඨපරික්ඛාරා, “තිචීවරඤ්ච පතේතාව, වාසි සුචිච බන්ධකනං පරිස්සාවනෙත අටේඨතෙ, යුත්තයොගස්ස භික්ඛුනො’යී කියනලද අටපිරිකරහු, කායෙ පටිමුක්කා, සිරුරැ පිළීමුතුවෝ ‘ඵථ භික්ඛවො’ යන වචනය හා හත්ථිපසාරණ එහි භික්ඛු උප සම්පදාවට සහකාරී කාරණවේ. පුරිමහෙවෙහි සුරු උපසපුව උපාදන් කරුණු වෙ යත්. පැවිජ්වෙසට අයුභෙවෙහි පැවිජියනට කළනා කෙසමස්සු ඔරොපනාදී මේ හා සමණ පිරිකර දාන ාවාසස් කරුණු හෝ යෙත්. ධම්මා චක්කං, සියුසස්හි දොළොස් ආරෙන් පවත්නා ඤණ; අනුප්පවතේතනේතා, මා අනුව පවත් වනුයේ ; සාවක පාරමීඤාණස්සකොටිප්පතේනා, සවුපැරැ භාසුපඤ්ඤා යන ඈ සොළොස් පැන‍යන්. ‘ස්වායං සක්කාරොකතො’ යන සබඳ සමීජ්ඣීස්සති නු බො, ඉජිතෙය හෝ;

1. දෙවෙටෙකින්, 2. බණන, නුසිතා,

අනාගතංසාඤාණං, අනාඅස් ඤණ-අනායෙහි විය යුතුතා දක්නා අභිඤ්ඤා ඤණ යූසේයි. මොඝා, තුච්ඡා; අනේනවාසික ථෙරානාං, යනු පුරෙ එවුහි අතවැසි තැන් ගෙනැ කියූ; චීරස්සං, බහුනා කාලෙන; අකම්භ, අකරිම්හ; කථනං, බිර්ණනම්; මහන්තං අධිකාරං, මහත් අධියර - දානැයි සේයි. ආසන පඤ්ඤාපන භොජන පටියාදන ඇයි අධිකිරිය යූසේයි. රාජමානෙන, රජකෙත් මනන මිනීමෙන් - ගණන් ශාස්ත්රටයෙහි ආහස්ත සඞ්ඛ්යායයෙන් නැගු යටින් මනන මිනීයෙන් යූසේයි. ලාජපඤ්චමානි පුප්ථානී විකිරිත්වා්, ලජ්පස් මල් ඉසැ-ලජසුන්සාල්. පටියාදෙත්වාක, පිලියෙළකොටැ - පැනවය්2 යූසේයි. සක්කාර සම්මානං, සකසා බූමන් කටයුතු බුදුනට කළතා පිලියෙල සකසා කරනුලද් බැවින් සක්කාර නම්වේ. බූමත් කරන බැවින් සම්මාන නම්වේ. නොහොත් පස පිළියෙළ සක්කාර වේ. ආසනපඤ්ඤාපනාදී සම්මාන වේ. දක්ඛිණොදකං, දැකිණ් දිය. දක්ඛිණා නම් දත්. ‘දක්ඛන්තී වඩ්ඪන්ති එතායාති දක්ඛිණා, තදත්ථාහය දීයමානං උදකං දක්ඛිණොදකං’. දත් පූභායෙහි පිළිගාවා අත්හි දාවා හෙලන දිය දක්ඛිණොදකනම්. එසේ දුනු උදක සාක්ෂිවකොටැ දුනුවේයෙන් පරිවිසිත්වා , සතපා; අව්ඡාදෙත්වාං, හඳවා පොරොවා. එසඳකළ අච්ඡාදන තැන හොතුජ් අච්ඡාදන සඳහා දුන් තන් ගෙන ‘අචඡාදෙත්වාි’ යුහු. ආරමේහා, ඒ කෙළෙඹියා කළතා අධියර මතුයෙහි පුරනනා පැරුමට එතරණ බැවින් අරම්ඵ නම්වී. අගාරිය භූතාසමානා, ගිඟිසැහැවි වූවමෝ; දසවත්ථුවකාමිච්ඡාදිඨි, “ නත්ථිර දින්නං නත්ථිව යිට්ඨං නත්ථිත හුතං නත්ථි සුකට දුක්කටානං කම්මානං ඵලං විපාකො නත්ථිඨ අයං ලොකො නත්ථිත පරලොකො නත්ථිත මාතා නත්ථි පිතා නත්ථින සත්තා ඔපපාතිකා” යන දසවතු මිසදිට්හැග3 දසවත්ථුථකා සම්මාදිඨි, ‘අත්ථිු අයා ලොකො, යන දසවතු සම්දිට්හැ; පඤ්ඤාසාරං, සහවිවස්නාමඟ; විමුත්තිසාරං, ඵල විමුත්ති; ඥාණදස්සන සාරං, පස්විඛුත්ඤාණ. ‘නෙක්ඛම්මඞ්කප්පාදීනං වසෙන’ , ආදිගහණින් අප්යාසපාද අවිහිංසා සඞ්කප්ප ගන්නේ.